Norðurland - 20.12.1979, Blaðsíða 6

Eins og ég hefi áður sagt, þá byrjuðu þau Páll og Steinunn, afí minn og
amma, búskap á Hermundarfelli árið 1885, eða um það bil, því að þá er '
Þorsteinn bóndi talinn í húsmennsku á því heimili.
Steinunn var ættuð af Sléttu. Foreldrar hennar bjuggu um skeið á Múla
á Öxarfjarðarheiði. Systkini hennar, sem ég veit um, voru, Bjarni, Sabína,
og Sveinn. Bjami var lengst af í Þistilfírði og þar um slóðir, Sabína átti
heima á Bakka við Kópasker, og er formóðir hins ágæta fólks, sem við
Bakka er kennt, og þekkt þar um slóðir af dugnaði, manndómi, tónlistar-
gáfu og fleiri mannkostum. Sveinn var lengst af búsettur á Sléttu, meðal
annars í Vogi við Raufarhöfn.
Steinunn amma mín var vel meðalmanneskja á vöxt, dökkhærð, nokkuð
stórskorin í andliti, og mundi ekki hafa getað kallast fríð. Andlit hennar
var orðið mjög hrukkum og rúnum rist þegar ég man eftir henni. Hún var
hæglát í fasi og fátöluð, en dugnaðarforkur til allra starfa, ósérhlífín og lét
oft erfið útistörf til sín taka.
Aldrei heyrði ég hana standa í þrasi við nokkurn mann, ekki einu sinni
við Rænku gömlu, sem var þó til í tuskið í þeim efnum. Henni hefur
vissulega ekki verið kappsmál að gera sinn hlut betri en efni stóðu til.
Hún var mér góð, en lítið man ég eftir samræðum okkar á milli.
Best man ég hana í eldhúsinu við hlóðarsteinana þar sem hún bjástraði
við að halda uppi loga við lélegt og fábreytt eldsneyti. Þetta var sú
eldunaraðstaða, sem hún var alin upp við, og eldavél baðstofunnar hefur
henni að líkindum þótt óþarflega penpíuleg og fín fyrir sig. Þó mun hún
hafa tekið til hendi í baðstofu einnig, að minnsta kosti til að þvo þar gólfíð.
Það var raunar aldrei talað um að þvo gólfið, heldur skúra.
Tækin til skúringarinnar voru aðeins vamsfata og strigadrusla.
Þvottakonan kraup á kné, bleytti hæfilega stóran blett af gólfinu, stráði
síðan yfir hann sjávarsandi, nuggaði rækilega með klútnum, þar til losnað
hafði um öll óhreinindi. Þá var bletturinn þurrkaður upp, og síðan annar
tekinn fyrir, þar til farin hafði verið ein umferð yfir allt gólfið.
Og þá var það hvítskúrað, sem kallað var, og húsmæður lögðu metnað
sinn í það að hafa gólfin sín sem allra hreinust og hvítust.
Þessi þvottur mun hafa farið fram að minnsta kosti vikulega, en í rign-
ingatíð mun hafa borist mikil for inn á gólfin, því að þar var gengið á sömu
skóm og utanhús, og þurfti þá oftar að taka til hendinni og ræsta.
Eftir að ég fór að stálpast, var ég smndum látinn spreyta mig á gólf-
þvotti, dugði sæmiiega, og þóttist ekkert of góður til að vinna þennan
starfa, þó að kvennaverk væri talið. í þá daga, og raunar enn, þótti
það vansæmandi fyrir karla að vinna kvenmannsverk innanhúss.
Það var fastur þátmr í starfi ömmu minnar að fara til grasa, eða fara í
grasamó snemmsumars ár hvert. Ég held að hún hafi verið flutt á hesti á
þau svæði, þar sem fjallagrasa var að vænta. Síðan hafi hún hafst þar við í
ein þrjú fjögur dægur, en þá verið sótt og reiddur heim fengurinn, sem var
oftast nokkrir pokar, og nægði sem ársforði. Grösin voru hreinsuð, soðin í
mjólk, og grasagrautur var ágætis matur, einkum ef hann var ystur.
Ekki er ég viss um að amma hafi ævinlega verið ein í þessum ferðum, en
oft mun það hafa verið.
Maður saknar margs sem ógert var látið á bemsku og æskudögum, og
ekki verður bætt fyrir þau brot. Og nú sé ég eftir að hafa ekki átt nánari og
persónulegri kynni við þessa fálátu traustu konu. Ekki þarf að efa að hún
hefur búið yfir sterkum tilfinnirigum, sem hún flíkaði aldrei, og átt sér
drauma, sem enginn vissi um, og aldrei rættust.
Vera má að hún hafi þó verið hamingjusöm manneskja á margan hátt.
Hjónaband hennar hygg ég að hafi verið farsælt og árekstralaust, þó að
þau hjón hafi verið ólík á mörgum sviðum. Börnum sínum var hún mjög
hjartfólgin, og þau munu hafa metið og virt manrrkosti hennar, svo sem
verðugt var. Ekki man ég eftir að hún ætti nokkum hlut af neinu tæi, sjálf,
nema fötin, sem hún stóð í, og sennilega spariklæðnað. En hefði hún átt
einhverja persónulega muni, myndi henni hafa þótt sjálfsagt að aðrir nytu
þeirra, eins og aðrir nutu góðs af hverju hennar handtaki á langri ævi.
Með okkur Páli afa mínum vom miklir kærleikar og náin kynni.
Hann mun hafa verið meðalmaður á vöxt, fremur grannvaxinn, léttur í
hreyfingum og lipurmenni í öllum greinum. Hann var fremur fríður í
andliti, smáleitur, og hýran og góðvildin skein úr svip hans.
Ekki mun hann hafa verið mikill afkastamaður til verka, en laginn og
notinvirkur, rólyndur og nokkuð væmkær, og mun það stundum hafa
verið haft að gamanmálum. Það mun þó hafa verið græsku'.aust með öllu,
því að hann mun hafa notið einstaklega mikilla vinsælda, og verið manna
ólíklegastur til að gera nokkuð á hlut annarra. Eitthvað heyrði ég um að
Meðal jólabókanna í ár er \
fyrsta bindið í ritsafni Einars [
Kristjánssonar frá Hermund- \
arfelli, sem Skjaldborg hf á i
Akureyri gefur út. Einar j
veitti Norðurlandi góð- \
fúslega leyfi til að birta \
þennan kafla úr bókinni. i
Teikning: Ragnar Lár.
hann hefði verið vís til að ganga að slætti, búið sér vel í hendur og slegið
dálítinn blen, svona hæfilegan til að liggja í. Síðan hefði hann lagt frá sér
orf og ljá, dregið saman heyvisk til að hafa undir höfðinu hallað sér útaf,
lagt húfupottlokið eða hattinn yfir andlitið, og fengið sér það, sem nú er
farið að kalla fegurðarblund.
Sá fegurðarblundur hefði stundum viljað verða nokkuð langvarandi,
enda var hann fallegur fram í andlátið blessaður gamli maðurinn.
Þá var mér sagt, að þegar unnið var að gerð Löngubrúarinnar, hefði afi
verið þar að starfi, og þótt laginn kantamaður, en svo nefndust þeir sem
hlóðu vegarkantana úr snyddu. Þá var það eitt sinn að Palla sótti svefn eftir
máltíð, og hallaði sér útaf, sofnaði fljótt og vel, en vaknaði ekki fíjótt að
sama skapi, og varð þess ekki var að menn risu upp og gengu að starfi.
Höfðu menn nú lofað honum að njóta svefns og drauma um stund.
Hann hafði lagt sig í grend við lækjarsitru, enda þægilegt að sofna við
lækjarnið, og góðra drauma von við þær kringumstæður, ekki síst í birki-
laut. En einhverjir hrekkjalómar voru meðal vegagerðarmanna,
Þeir tóku sig til gerðu smávegis skurð við lindina, svo að nú 'ók hún að
renna undir afa minn, þar sem hann svaf svefni hinna réttlátu, því að aldrei
mun hann hafa sofið með öðru móti. Nú vaknaði hann við miður góðan
draum, er hann kenndi vætunnar, reis upp við dogg, sá fljótt hve; nig land-
ið lá, og varð þá að orði: - Þetta geta þeir, grýtin á þeim. En grýti var hið
ljótasta orð, sem hann bar sér í munn. Ekki munu hafa orðið önnur eftir-
mál vegna þessa atviks. Eins og ég hefi áður minnst á, hafði amma ekki
verið nema eitt ár á Hermundarfelli þegar ástir höfðu tekist með þeim Páli.
Þetta bendir til þess að afi hafi ekki alltaf verið eins rólegur og s vifaseinn
og af var látið. Kannski hefur amma einn góðan veðurdag komið út í
slæjuna með hrífu sína og vakið hann af fegurðarblundinum, og honum þá
fundist að ýmislegt mætti gera ljúflegra og lífvænlegra en að ’emjast um
með orfinu.
Þau systkinin, Páll og Ragnheiður urðu bæði fyrir þeirri bifu reynslu
að missa sjónina um eða rétt eftir miðjan aldur. Ég man ekl.i eftir afa
öðruvísi en blindum. Hann hafði ferlivist lengi vel. Ég man hann best
sitjandi á rúminu sínu, og hafði þá oft eitthvert tóskaparföndur með
höndum, þófarahnuðl, kembingu, eða þá hann tætti og tók olanaf ull, eða
tvinnaði band á snældu. Mér finnst að hann hafi verið hreinlátur, þokka-
lega til fara, einkum minnir mig að hann væri alltaf sérlega hreinn í fram-
an, en kannski hefur það verið hans hýri og góðlegi svipu: sem gerði
það að verkum.
Hann vildi gjaman verða að liði, eftir því sem við varð komið, til dæmis
ganga út og hella úr skólpfötunni, eða sækja vam út í lindina.
Það kom oft í minn hlut að leiða hann þessa leið, sem var hvorki slétt né
greið. En hann hafði gengið hana daglega frá barnæsku og þekkti hverja
mishæð, og staðhætti alla. Niður að læknum var stalla að fara, og ég man
hversu fundvís hann var á fótafar utan í einni þúfunni. Það var orðið
nokkuð djúpt, og einhvern veginn fannst mér að hann hefði einhverntíma í
fyrndinni stigið þarna svona fast til jarðar, og síðan notað spor þetta af
hagnýtum ástæðum. Og lengi sáust þess merki eftir hans daga, og ég
minntist hans oft þegar ég átti þarna Jeið.
Hann hafði á mér mikið dálæti, enda var ég yngsta bamið á bænum.
Oft hossaði hann mér á hné sínu, eða hélt í hendur mínar, lét mig
tvístíga við hné sér í takt við eftirfarandi stef, sem hann raulaði:
Stígur stígur Lalli,
innarlega á palli.
Honum var gefin hákallssneið,
skorin ofan úr hjalli,
og skyrspónn úr dalli
hjá bóndanum Halli.
Þetta afbrigði skemmtunar líkaði mér vel, og ég hefi viðhaft það
nokkuð við börn og bamaböm og reynst það mjög vinsælt frá öðru til
fjórða aldursárs eða lengur. Gæluyrði það sem hann notaði mest við mig
var, Baukur afa.
Oft kallaði hann: - Komdu, Baukur afa. Þá stóð sjaldnast á mér, því að
alltaf bjóst ég við fremur góðu ef hann átti við mig erindi.
Kaffið var honum venjulega fært á rúmstokkinn, og var réttur bollinn í
aðra hönd, en sykurmolar í hina. Ekki datt afa í hug að fara að gerast svo
mikill sælkeri á gamalsaldri, að hann færi að sitja einn að þessum
lífsgæðum. Alltaf skyldi hann brjóta einhverjar körtur af sykurmolum
sínum, svo að dóttursynimir mættu njóta þeirra með honum, og vafalaust
hefur Baukur afa fengið bróðurpartinn vel mældan.
Hann raulaði oft við mig vísur í lágværum tón. Stundum vom það vísur
ekki lausar við kerskni og kveðnar um einhverja óþekka nafna mína aftan
úr fortíðinni, t.d. þessi:
Einar skítur ofan þýtur mela,
kindalaus hann kemur heim,
karlinn tautar þá við beim.
Raunar fannst mér hann alltaf segja, - karlinn tautar þá við bein. Ég
skildi það orð og hugsaði mér helst kindarlegg. Hitt orðið laukst ekki upp
fyrir mér fyrr en ég var kominn til vits og ára, enda ekki mikið rætt um
beima á bemskuárum mínum. En vísan kenndi mér að sá, sem týndi úr
hjásetunni, eða fór fýluför í smalamennsku, þurfti ekki aðeiga von á góðu.
Aðra vísu af svipuðu tæi fór hann með og heimfærði upp á mig:
Einar skítur ólundar
oft með ljótu skælumar,
er að leita alstaðar
ekki finnur rollurnar.
Skælumar mátti víst til sanns vegar færa, þegar ég átti í hlut, því að ekki
mátti mikið mótlæti mér að höndum bera, svo að ekki mætti ég vatni
halda, og hefur sá veikleiki seint viljað eldast af mér með öllu.
Þá fór hann stundum með vísu, sem var á margra vömm og hljóðar svo:
6 -NORÐLRLAND