Forsetakjör - 28.05.1952, Page 3

FORSETAKJÖR
3
Forsetakjör er ekki flokksmál
Eftir Gunnar Thoroddsen
Vald forseta.
Þegar lýðveldið var stofnað
1944, var ákvæðum stjórnar-
skrárinnar frá 1920 um vald
konungs haldið að mestu, með
þeirri breytingu, að forseti ís-
lands kom í stað konungs. Til
þess var ætlast og yfir lýst, að
forsetinn hefði svipað vald og
verkefni og konungar í þing-
ræðislöndum, svo sem Dan-
mörku, Noregi, Sviþjóð. Þetta
vald er í því fólgið, að hann er
œðsti handhafi framkvæmdar-
valdsins og undirritar lög frá
Alþingi.
Samkvæmt 13. gr. stjórnar-
skrárinnar framkvæma ráð-
herrar vald forseta, þeir bera
ábyrgð á stjórnarframkvæmd-
um öllum, en forsetinn er
ábyrgðarlaus á stjórnarathöfn-
um. í 1. gr. stjórnarskrárinnar
segir, að ísland sé lýðveldi með
þingbundinni stjórn. Af þessum
ákvæðum leiðir, að forseti er
um stjórnarframkvæmdir bund
inn við tillögur ráðherra og um
stjórnarmyndanir er hann háð-
ur vilja Alþingis. Það felst í
þingræðisskipulaginu, sem fyr-
irskipað er með 1. gr. stjórnar-
skrárinnar, að enginn ríkis-
stjórn má sitja að völdum nema
meiri hluti Alþingis vilji styðja
hana eða þola. Forseti verður
að skipa þá stjórn, sem meiri
hluti Alþingis vill, hvort sem
honum líkar það betur eða ver.
Forseti íslands á því samkvæmt
stjórnskipun landsins að vera
óhlutdrægur þjóðhöfðingi. —
Hann á ekki að marka stjórn-
málastefnu, það gera ráðherrar
og ríkjandi þingmeirihluti. —
Forsetinn á að vera einingarafl
þjóðarinnar, koma fram sem
virðulegur fulltrúi hennar inn
á við og út á við.
í tveim tilvikum getur for-
setinn þurft sjálfur að taka
pólitískar ákvarðanir.
St j ór narmy ndanir.
Annað er það, ef Alþingi
tekst ekki að mynda ríkisstjórn.
Þá reynir á forsetann að bera
sáttarorð á milli og koma á fót
starfhæfri stjórn. Miðað við
lausn þessa vandamáls er ekki
aðeins æskilegt, heldur nauð-
synlegt, að forsetinn hafi
. reynslu í stjórnmálum og ger-
þekki völundarhús stjórnmál-
anna, eins og formaður Sjálf-
stæðisflokksins komst s.5 orði
í Morgunblaðinu 2. febrúar s.l.
í minningargrein um Svein
Björnsson forseta. Ef forsetinn
yrði vegna ósamkomulags í Al-
,Þá munu margir blóta á laun'
Eins og flestir núverandi
ráðherrar og fjölmargt gott
fólk af öllum stéttum og flokk-
um í þessu
landi, hef ég
um langt skeið
verið þeirrar
skoðunar, að
sjálfsagðasti
maðurinn í
forsetastarfið,
að Sveini
Björnssyni
látnum væri
Ásgeir Ás-
geirsson. Ég mun ekki nota
þcssar fáu línur til þess að rök-
styðja þá skoðun, en vísa í það,
sem rnargir hafa áður mælt í því
efni og er þar skemmst að
minnast nýfallinna ummæla
Bjarna Benediktssonar ráðherra
í Morgunbl. um afstöðu lians
sjálfs til skamms tíma. En það
sem ég vil leggja áhcrslu á er
það, að forsetakosningarnar í
sumar eiga að verða frelsis-
barátta fólksins gegn flokks-
ræðinu. Kjósendurnir eiga að
segja við flokksforingjana:
Hingað, en ekki lengra.
Ásgeir er ekki frambjóðandi
fyrir neinn sérstakan flokk. Og
enda þótt minnsti flokkur
þjóðarinnar hafi lýst stuðningi
við liann, mundi það nægja
honum skammt og framhoð
hans ekki valda þeirri skelfingu
í stjórnarherbúðunum, sem
raun ber vitni, cf ekki hnigju
undir hann fleiri stoðir. Fram-
boð hans er fyrst og fremst
knúð fram af konum og mönn-
um úr öllum stéttum og flokk-
um þjóðarinnar, sem bæði
telja hann hæfasta manninn og
neita því, að forsetakosningar
komi flokksstjórnunum nokk-
urn skapaðan hlut við. Og því
hriktir nú í klíkum, að „for-
ingjar“, sem misskilja hlutverk
sitt hafa gengið feti nær hugs-
anafrelsi almcnnings, en hann
kærir sig um.
Ég tilfæri svo að lokum orð,
sem einn af spakvitrustu
bændum norðanlands, sem er
mjög harður flokksmaður í
stjórnarflokki, viðhafði nýlega,
þegar forsetakosningarnar bár-
ust tal. Hann mælti á þessa
leið:
„Flokksforingjarnir geta
hringt okkur upp með ,stjórnar-
hraði*. Þeir mega ríða húsum
hjá okkur og fara um héruð
með fundarhöld og liðsdrátt.
Þeir mega steita hnefa og
hringla í flokkshandjárnum.
Við bændur munum taka þeim
ýmist vel, eða sæmilega, en
segja fátt. Við förum ekki að
deila við bá, því að við erum
friðsamir borgarar og okkur er
vel við þessa mcnn. Og það er
svo fjarri lagi, að við ætlum
að lasta elskulcga öldunginn
þeirra úr Beykjavík. En daginn
29. júní ætlum við að eiga
sjálfir og þá munu margir blóta
á laun í minni sveit. Við kosn-
ingar að vori skipum við okkur
svo aftur hver í sinn flokk og
þá fær kcisarinn hvað keisar-
ans er — en ekki ilúna“.
Þetta er aðferðin, sem frjáls-
ir kjóscndur ciga að beita —
og þeir ætla að gera bað.
KRISTJÓN
KRISTJÓNSSON.
þingi að skipa sjálfur stjórn,
eins og gert var 1942, verður sú
stjórn að víkja, skv. 1. gr.
stjórnarskrárinnar, hvenær sem
Alþingi samþykkir vantrausts-
yfirlýsingu á hana, eða meiri
hluti þess hefur aðra stjórn til-
búna. Þær staðhæfingar, sem
sézt hafa í blöðum, að forseti
geti skipað ríkisstjórn eftir geð-
þótta, jafnvel gegn vilja Al-
þingis, og vikið stjórn frá, sem
styðst við meiri hluta Alþingis,
eru því tilhæfulausar.
Hitt tilvikið er það, er Al-
þingi samþykkir lagafrumvarp,
en forseti synjar staðfestingar.
Frumvarpið fær engu að síður
lagagildi, en synjun forseta
hefur þá þýðingu, að frum-
varpið skal lagt undir þjóðar-
atkvæði og fellur úr gildi, ef
þjóðaratkvæðið gengur á móti
málinu.
Af því, sem hér hefur verið
greint, er það tvímælalaust,
samkvæmt stjórnskipun ís-
lands:
1. Forsetinn á að vera óhlut-
drægur þjóðhöfðingi og
koma fram fyrir þjóðarinn-
ar hönd inn á við og út á
við.
2. Um stjórnarathafnir er for-
setinn bundinn af vilja og
atbeina ráðherra.
3. Um stjórnarmyndanir er
forsetinn háður vilja Al-
þingis.
4. Ef forsetinn neyðist til,
vegna ósamlyndis á Alþingi,
að skipa ríkisstjórn án at-
beina þingsins, verður sú
stjórn að víkja, hvenær sem
Alþingi þóknast.
5. Um staðfestingu lagafrum-
varpa hefur forseti mál-
skotsrétt til þjóðarinnar, en
þó frestar það málskot ekki
gildistöku laganna.
Forsetaembættið á íslandi er
því allt annars eðlis heldur en
t.d. forsetaembættið í Banda-
ríkjunum, þar sem forsetinn
hefur mikil pólitísk völd, skip-
ar ríkisstjórn án atbeina þings-
ins, er flokksleiðtogi og markar
stjórnmálastefnu þá, sem fylgt
er í landinu.
Allsher j arsamkomulag
æskilegast.
í samræmi við það, sem að
framan er lýst, taldi ég rétt að
velja til forseta mann, sem
vanur væri opinberri fram-
komu, fær í tungumálum,
kunnur að góðgirni og réttsýni
og reyndur í stjornmálum. Taldi
ég æskilegast, að allsherjar-
samkomulag gæti orðið um ein-
hvern slíkan mann. Það var
ekki óeðlilegt, að ríkisstjórnin
og leiðtogar stjórnmálaflokk -
anna þreifuðu fyrir sér um vai
forseta. En með allsherjarsam-
komulagi á ég við það sam-
komulag stjórnmálaleiðtog
anna, sem hefur almennan
hljómgrunn hjá alþýðu manna,
en ekki samninga fárra for-
ingja, án hljómgrunns hjá fólk-
inu sjálfu. Þegar slíkt allsherj-
arsamkomulag tókst ekki, lag*i
ég til í Sjálfstæðisflokknum, að
flokkurinn gerðist ekki aðili að
sérstöku framboði og gerði for-
setakjörið ekki að flokksmáli.
Samkvæmt eðli forseta-
embættisins á það ekki að vera
flokkspólitískt. Þar sem forset-
inn á ekki að marka sérstak-
lega stjórnmálastefnu, skiptir
það ekki aðalmáli, í hvaða
flokki forsetinn hefur áður ver-
ið. Aðalatriðið er það, að hann
sé í hvívetna vel hæfur til
starfsins og njóti trausts og al-
.mennra vinsælda.
Formenn stjórnarflokkann.i
og aðrir ráðherrar höfðu rætt
málið sín á milli í rúma þrjá
mánuði, án þess að nokkur
niðurstaða fengist. Þegar hafði
orðið vart verulegrar óánægj i
út af þessum drætti. Það var
kunnugt, að fjöldi manna sætti
sig ekki við það að bíða von
úr viti eftir fyrirmælum for-
ingjanna, heldur var þegar
búinn að mynda sér skoðanir
um stuðning við ákveðin for-
setaefni. Enda er það mála
sannast, að almennt hefur verið
litið svo á, að kjör forseta væri
mál, sem fólkið ætti sjálft, og
þyrfti ekki fyrst og fremst að
hlíta leiðsögn stjórnmálaleið-
toganna um.
Frjálsar kosningar.
Þegar röskir þrír mánuðir
höfðu farið í árangurslaust þóf
milli ráðherranna, og allsherj-
arsamkomulag var ekki fáan-
legt, taldi ég þá lausn eina
skynsamlega, að Sjálfstæðis-
flokkurinn gerði forsetakjörið
ekki að flokksmáli, heldur
hefðu flokksmenn um það
frjálsar hendur, hvern þeirra
frambjóðenda, er í kjöri væru,
þeir styddu. Því miður náði
tillaga mín um hlutleysi ekki
fram að ganga. Þvert ofan í
skynsamleg rök og eðli for-
setaembættisins var ákveðið að
gera mál þetta að flokksmáli.
Þeirri afstöðu hefi ég mótmælt
og lýst yfir því, að ég telji mig
og aðra Sjálfstæðismenn alveg
óbundna af slíkum yfirlýsing-
um.
í lögum Sjálfstæðisflokksins
segir: „Flokksráð Sjálfstæðis-
flokksins markar stjórnmála-
stefnu flokksins." Við forseta-
kjör er ekki verið að marka
stjórnmálastefnu. Flokksráðið
er því komið út fyrir umboð
sitt samkvæmt lögum flokks-
ins, ef það vill gera bindandi
ályktanir um mál eins og for-
setakjörið. Ef slíkt væri talið
heimilt, gæti næsta sporið verið
það, að meiri hluti flokksráðs
gerði flokkssamþykktir um
prestskosningar, biskupskjör og
önnur mál, er ekki snerta stjórn
málastefnur. — Yfirlýsingar
flokksráðsmanna um forseta-
kjörið hafa samkvæmt lögum
flokksins ekki flokkslegt gildi.
Ágreiningurinn ein-
skorðaður við forsetakjörið.
Þótt hér hafi orðið skiptar
skoðanir meðal Sjálfstæðis-
manna, vil ég einskorða þann
ágreining við þetta eina mál.
Frá minni hendi og annara
Sjálfstæðismanna, er líta sómu
augum á málið, er ekki um að
ræða neinn ágreining við Sjálf-
itæðisflokkinn í öðrum malum,
og mun ég að sjálfsögðu halda
áfram starfi og samstarfi í þeim
málum eftir sem áður.
Við forsetakjörið eiga engin
flokksbönd eða flokkssjónarmið
að koma til greina. Við íslend-
ingar höfum nóg af harðvítug-
um stjórnmálaerjum og flokka-
dráttum út af þjóðmálum, þing-
málum, bæjarmálum, þó að við
séum ekki að draga forseta-
kjörið að óþörfu og ástæðulausu
inn í þær deilur.
Sjálfsagðasti eftirmaður
Sveins Björnssonar
i vitund þjóöarinnar
í vitund mikils liluta þjóðar-
innar hefur Ásgeir Ásgeirsson
lengi verið talin sjálfsagðasti
eftirmað-
u r Sveins
Björnssonar. -
Fólk úr öll-
um starfsstétt-
um og flokk-
um — þar á
meðal þeir,
sem fyrr og
síðar hafa haft
eitt og annað
á móti honum
sem FLOKKSmanni — fylgir
honum einhuga sem æskilegum
forseta. Atgervi Ásgeirs, virðu-
leiki lians, glæsimennska,
menntun og einstæð reynsla í
flciri lielztu trúnaðarstöðum
þjóðfélags okkar heldur en
nokkrum öðrum íslendingi hafa
lilotnast fyrr eða síðar — allt
þetta tryggir honum PER-
SÓNULEGA viðurkenningu og
fylgi í forsetastól. Menn treysta
vitsmunum hans og fjölþættri
lífsreynslu, réttlætiskennd og
heiðarleika, og að hann bregð-
ist aldrei slíku trausti, sem
þjóðin myndi sýna honum.
Ég er einn þeirra, og trúi því,
að á engum manni sé nú völ,
er fullnægi jafnmörgum eðli-
legum og réttmætum kröfum og
Asgeir Ásgeirsson sem eining-
artákn sundurlyndar þjóðar
með hin ólíkustu sjónarmið.
BALDVIN Þ.
KRISTJÁNSSON,
erindreki S.Í.S.