Austurland - 18.03.1966, Blaðsíða 2

2 f AUSTURLAND
Sigurður Helgason:
Þœttir frá norðurfjörðum á Austurlandi -
Framh.
Þess er áður getið, að Jón Sig-
fússon, sem oft er kallaður ætt-
fræðingur, minnist á Snjólf Sæ-
mundsson að minnsta kosti í einu
handriti, sem eftir hann liggur
(smb, IB. 578, 8vo í Lbs.). En
fræðimennska hans liefur löngum
þótt fremur varhugaverð. —
Sumt af því, sem hann segir frá
Snjólfi, kemur samt heim við það,
sem kunnugt er um hann úr öðr-
um heimildum, annað er í meira
lagi vafasamt, enda við því að
búast, þar sem aðalheimildir hans
hafa auðsjáanlega verið ýmis
konar sagnir, og það voru liðin
yfir hundrað ár frá ævilokum
Snjólfs þegar hugsanlegt er, að
Jón Sigfússon hafi skráð þær, en
sagnir geymast ekki lengi í
munnmælum án þess að breytast,
svo sem kunnugt er.
Meðal annars skrifaði Jón Sig-
fússon á þessa leið um Snjólf:
„Snjólfur kvaðst ekki vilja
deyja á Islandi og vildi því sigla
og fór út með helztu eigur sínar“
(smb. 44. gr. í fyrrn. handr.).
Hér eru þá komnar þessar upp-
lýsingar um erindi Snjólfs til út-
landa, sem vanta svo bagalega í
Desjamýrarannál, en því miður er
allt annað og miklu lakara að fá
þær í þessu skrifi, enda er þetta
sannast að segja helzt til ósenni-
legt til þess að taka það gott og
gilt athugasemdarlaust. En ef
þetta er samt sem áður réttilega
eftir Snjólfi haft og talað í alvöru,
þá ber það vott um bilað'a geðs-
muni eða því um líkan andlegan
heilsubrest hjá viðkomandi
manni. Vissulega gæti það líka
átt sér stað, að Snjólfur hefði
orðið geðveikur, þegar aldur
færðist yfir hann, en hitt er líka
allt eins trúlegt, ekki sízt með
hliðsjón af því, hvers konar sagn-
fræði tíðkast hjá viðkomandi
fræðimanni, að þetta sé marklaus
munnmælatilbúningur til þess að
gera grein fyrir því, hvers vegna
Snjólfur hefði tekið sig upp til
að fara utan, þar eð menn hefðu
ekki vitað neina sérstaka ástæðu
til þess. Slíkt er eðli munnmæla-
sagna, sem berast manna á milli.
Þær breytast og við þær bætist á
skömmum tíma.
Sama er að segja um það, að
Snjólfur hefði tekið með sér
helztu eigur sínar, þegar hann
sigldi. Engar líkur eru til þess,
að Jón Sigfússon hafi átt kost á
sannsögulegum heimildum um
fararefni Snjólfs. Þetta mun því
vera meðal þess, sem bætzt hefur
við sögu hans, eftir að1 hún var
orðin að munnmæla sögnum, sem
beint framhald af þeirri fullyrð-
ingu, að hann hefði ekki ætlað sér
aftur heim til Islands. — En um
það leyti, sem Snjólfur fór af
landi burt, hefur jörðin Urriða-
vatn eflaust verið meðal helztu
eigna hans, og andvirði hennar
hefði hann eflaust getað haft
meðferðis, ef því hefði verið að
skipta og hann hefði lagt sér-
staka áherzlu á það að skilja eig-
ur sínar ekki eftir heima á Is-
landi, en svo hefur auðsjáanlega
ekki verið, að1 minnsta kosti ekki
hvað þessa eign hans snerti. 36
árum síðar (1762) var Urriða-
vatn enn í eigu þeirra tveggja
dætra hans, sem þá voru á lífi.
Og vitanlega hefur Snjólfur
haft einhverja sérstaka ástæðu
til þess að leggja upp í þessa
langferð, sem hann átti ekki aft-
urkvæmt úr. Má ef til vill í því
sambandi minna á ummæli hans
um vanheilsu sína þremur árum
áður í bréfinu til landfógetans,
sem tilfært er hér að framan. —
Og hafi skipstjórinn látið einhver
þau orð falla, sem eftir honum
eru höfð vegna farbeiðni Snjólfs,
að hann vissi ekki, hvað sá gamli
maður vildi forsækja, nema kann-
ske að fá sér legstað — til hinztu
hvíldar í hafinu, þá hefur hann
að líkindum átt við það, að hon-
um litist þannig á Snjólf, að hann
væri ekki maður til að þola sjó-
volkið á leiðinni frá Islandi til
Kaupmannahafnar, og yrði sér
því úti um legstað í sjónum með
því að ráðast í þessa ferð. Hitt
er fráleitt, að skipstjórinn hafi
verið að spá feigð1 síns eigin skips
með þessum orðum.
Það er því ef til vill hugsan-
legt, að Snjólfur hafi átt það er-
indi til Kaupmannahafnar að leita
sér lækninga, þó að lítið væri um
slík ferðalög héðan frá Islandi á
þessum tíma. Hann var kunnugur
í Kaupmannahöfn frá fornu fari
og hefur því vitað, hvernig hægt
mundi vera að fá slíku erindi
framgengt þar í borg.
Að lokum gefur Jón Sigfússon
það allt að því í skyn í grein
sinni um Snjólf, að hann hafi ráð-
stafað konu sinni til Sigfúsar Ei-
ríkssonar, áður en hann fór ut-
an. Slíkt er vitanlega fjarstæða,
enda er sýnt hér að framan,
hvernig atvik urðu til þess, að
Sigfús var viðlátinn til þess að
taka að sér umsjá á Urriðavatni
í fjarveru Snjólfs — og einnig, að
engin gild ástæða er til að trúa
því, að hann hafi ekki ætlað sér
að koma heim aftur, þegar hann
fór af stað í ferð sína, ef auðið
yrði. Þessi saga um ráðstöfun
hans á konu sinni hefur eflaust
orðið til eftir á, þegar séð var, að
Sigfús varð seinni maður Krist-
ínar. — Hún var enn á bezta
aldri, þegar Snjólfur fórst, að-
eins 35 ára, en Sigfús 29. Þau
voru barnlaus.
Þau Sigfús og Kristín bjuggu
á Urriðavatni. Fardagaárið 1731
—32 er Sigfús skrifaður bóndi
þar, en 1753—58 bjó hann ann-
ars vegar á Hafrafelli í tvíbýli
við Ólaf Jónsson, sem kvæntur
var Guðlaugu stjfipdóttur hans,
eins og áður er sagt. Önnur
stjúpdóttir hans, Ingibjörg (eldri)
Snjólfsdóttir og maður hennar,
Hildibrandur Einarsson, bjuggu
þau sömu ár á Urriðavatni, en ó-
kunnugt er hvenær Sigfús og
Kristín hættu að búa þar, líklega
samt nálægt 1750 eða þar um bil.
Fardagaárið 1762—63 bjó Ól-
afur enn á Hafrafelli, en þá var
Sigfús hættur að búa þar og er
ekki getið meðal bænda annars
staðar á Austurlandi og ekki
heldur eftir það, svo að kunnugt
sé, en árið 1768 var hann enn á
lífi (smb. Isl. æviskr.).
m
Bændur á Seyðisfirði
I skýrslunni um vogrekaupp-
boðið á Seyðisfirði sumarið 1710
eru 9 menn nafngreindir —- þar
með talinn sjálfur sýslumaðurinn
í miðhluta Múlasýslu, Bessi Guð-
mundsson. Sjö þeirra — þar á
meðal sóknarpresturinn — voru
bændur á Seyðisfirði þetta sum-
ar (fardagaárið 1710—11) og
flestir þeirra miklu lengur, en
einn — auk sýslumannsins —
hefur líklega verið að'komandi, 1
aðeim staddur á manntalsþing-
inu, þó að hann sé skrifaður
meðal þingsvitnanna.
Nöfn þeirra voru þessi:
1. Jón Ketilsson
2. Árni Hjörleifsson
3. séra Sigfús Vigfússon
4. Jón Jónsson
5. Högni Hallsson
6. Rögnvaldur Steingrímsson
7. Jón Steingrímsson
8. Pétur Ásmundsson, líklega
ekki bóndi á Seyðisfirði en
staddur á manntalsþinginu.
9. Bessi Guðmundsson, sýslu-
maður í miðhluta Múlasýslu.
1. Jón Ketilsjon, hreppstjóri á
Brimnesi. F. 1654 líkl. á Barðs-
nesi í Norðfirði, d. 25. janúar
1732. — Foreldrar hans voru Ket-
ill bóndi á Barðsnesi á 2. þriðj-
ungi 17. aldar — Teitsson, hefur
að líkindum flutzt til Austur-
lands norðan úr Skagafirði, en ó-
kunnugt er um hann að öðru
leyti, þar á meðal um föðurnafn
hans. Menn vita því harla fátt
um uppruna Ketils, en mikil ætt
er frá honum komin. Verður lítið
eitt nánar á hann minnzt síðar
í þessum þáttum með bændum á
Norðfirði. — Kona Ketils og móð-
ir Jóns var Helga Þorsteinsdótt-
ir Magnússonar lögréttumanns á
Eiðum Vigfússonar (smb. Lög-
réttumannatal eftir Einar Bjarna-
son).
Haustið 1688 (fardagaárið 1688
—89) bjó Jón Ketilsson í Mjóa-
firði (smb. bréfið, sem áður er
Neskaupstað, 18. marz 1966.
---------------------------------■»
nefnt, frá bændum þar þetta
haust til Skálboltsbiskups), en
hvorki verður séð á hvaða bæ né
heldur hve lengi hann hafði búið
þar þetta haust. Hins vegar er
kunnugt, að hann fluttist að
Brimnesi næsta vor (1689) og
bjó þar upp frá því til dauða-
dags í 43 ár alls.
Jón Ketilsson var allvel efnum
búinn. Á árunum um og eftir
aldamótin 1700, fardagaárin 1699
—1702, sem manntalsbók Bessa
sýslumanns nær itil, var tíund
hans alls að verðmæti 55 lausa-
fjárhundruð, eða 18 % hundr. til
jafnaðar á ári. Aðeins tveir
bændur í miðhluta Múlasýslu,
sem manntalsbókin greinir frá,
höfðu lítið eitt meiri tíundir á
þessum árum, Einar Ólafsson á
Hafursá og Pétur Einarsson í
Gagnstöð. Þar með er þó ekki
sagt, að þessir 3 bændur hafi
verið allra manna efnaðastir í
sýsluhlutanum. Þessi tala lausa-
fjárhundraða hjá hverjum ein-
stökum bónda táknar verðmæti
búfénaðr rins, sem þeir höfðu tal-
ið fram eða tíundað, en hún er
tilgreind í manntalsbókinni vegna
þess, að upphæð hinna opinberu
gjalda — manntalsbókargjald-
anna — sem hverjum og einum
bar að greiða til konungs, fór í
aðalatriðum eftir lausafjáreign
þeirra. — Hins vegar var all-
margt manna í hverri sýslu —
miðhluta Múlasýslu eins og öðr-
um, sem voru undanþegnir því að
greiða þessi gjöld. Má þar til
nefna alla opinbera starfsmenn,
s. s. presta, sýslumenn, lögréttu-
menn og uppgjafamenn úr þess-
um stéttum, prestsekkjur og ein-
stöku menn aðra. Lausafjáreignir
þeirra, sem skattfrjálsir voru í
miðhluta Múlasýslu, eru ekki til-
greindar í manntalsbókinni, en
sennilegt er, að sumir þeirra hafi
verið betur megandi en áður
nefndir bændur.
Að vísu verður ekki sagt, að
lausafjáreign Jóns Ketilssonar,
rúml. 18-hundr. til jafnaðar á ári
þessi 3 ár, væri nein sérleg auð-
æfi. 18 kýrverð jafngilda nú á
tímum því sem næst 120 þús.
krónum. En þó að það væri ekki
meira en þetta, hefur það verið
velmegun í samanburði við efna-
hag flestra annarra á þessum
slóðum og nægt til öruggrar af-
komu.
Á þessum árum var árferði hið
versta hér á landi, eins og áður
er vikið að. Veturinn 1701—02
var „hungur og harðrétti meðal
manna og mannfall af hungur-
sóttum“. Veturinn 1700—1701
var mjög harður frá jólum norð-
an- og austanlands. Þá var etið
þang úr fjörum á Austfjörðum".
(Saga ísl. VI., 270). Veturinn áð-
ur, fyrsta árið, sem manntalsbók-
in nær til, var góður vetur á
Austurlandi, en harður sunnan-
lands, og veturinn þar áður (1698
—99) var svo harður „að áttræð-
ir menn mundu ei þvílík harðindi
af jarðieysum, fjúkum, snjóum,