Ný vikutíðindi - 11.10.1974, Síða 5

N Ý VIKUTÍÐINDI
5
Þáttur um einhvern auðugasta mann,
sem uppi var hér á landi á síðustu öld,
þótt hann hefði alist upp í örbirgð og
enga menntun hlotið
Þorlcifur Kolbeinsson, sem
kenndur var við Háeyri á Eyr-
arbakka, fæddist 6. júní 1799.
Hann var kominn af góðu
bændafólki — norðlenzku i
föðurætt, en sunnlenzku í
móðurætt.
Hann ólst upp í örbirgð og
erfiði og í stað skólanáms lærði
hann í uppvexti sparneytni og
hagsýni.
sveitarstyrk. Hann rnunar ekk-
ert um að bæta því 12. við.
Maðurinn labbaði sneyptur
í burtu.
Þorleifur var trúmaður, en
flíkaði því ekkert. Eitt sinn var
hann spurður, hvort hann
héldi að það væri synd að blóta.
,.Ég veit það ekki,“ svaraði
hann. ,,en ég geri það ekki —
mér þykir það vissara.“
um vörurn, ef þær þurru í Eyr-
arbakkaverzlun.
Fremur vildi hann taka fisk
eða aðrar auðseljanlegar vörur
en peninga til andvirðist —
með því móti græddi liann á
báðar hliðar.
Með orðlagðri ráðdeild og
sparsemi jókst þessi verzlun
hans ár frá ári, þótt ekki hafi
verið um sérstaka búð að ræða,
fyrr en hann flutti að Háeyri
— og var liún þó livorki stór né
skrautleg í fyrstu. Þá fór hann
einnig að selja aðrar vörur,
einkum korn, kaffi, sykur og
ýmsar glysvörur — og þá einnig
frá Reykjavík.
Það var samt ekki fyrr en
árið 1868 að Þorleifur var
skyldaður til að kaupa borgara-
bréf eða verzlunarleyfisbréf, en
þá gat hann líka sýnt, að hann
átti birgðir af ýmsum nauð-
synjavörum, t.d. korn fyrir 300
vera fjármálaráðherra í Eng-
landi."
Orð fór af vinsæld hans, lip-
urð, hyggindum og sáttfýsi í
hreppstjórn og oddvitastörfum.
Ljóst er þetta t.d. af bréfi frá
Páli Melsted sýslumanni til
hans, þar sem hann biður Þor-
leif um að leita sátta milli
tveggja deiluaðila og segir: „... .
ég treysti í þessu sem öðru
hyggindum yðar og áliti hjá
hreppsbúum."
í rnörg ár var jrað föst regla
hjá Þorleifi að lána Lefollii-
verzlun, aðalverzluninni á
Bakkanum, 6.000 krónur fyrri
hluta árs, en fékk þær svo end-
urgreiddar fyrir áramótin næstu
mcð 4% ársvöxtum. Er þetta
eitt út af fyrir sig mjög í frá-
sögur færandi, að ómenntaður
íslendingur, uppailinn í ör-
birgð, skyldi lána árlcga eig-
anda stærsta verzlunarfyrir-
að sér heitmcy hans, sam-
kværnt beiðni Jóns. Hét hún
Sigríður, og var amma hennar
Guðrún, dóttir Skúla fógeta,
en afi Jón Arngrímsson sýslu-
maður. Giftust þau 1831 og
áttu eitt barn, sem dó, en Guð-
rún lézt 1833.
Þar á eftir hafði Þorlcifur
bústýru í 10 ár, Elínu Þor-
steinsdóttur frá Simbakoti og
kvæntist henni 1863. Var hann
þá 66 ára, en hún 31 árs. Hún
dó árið i86q. Eftir það bjó
hann með systrum sínum til
ársins 1873, er liann eftirlét
Gúðmundi ísleifssyni tengda-
syni sínum ábúð Háeyrar og
var hjá þeim til æviloka, 1882.
&
Börn þcirra Elínar og Þor-
leifs — og um leið erfingjar
hans voru:
ÞORLEIFUR RIKI A HAEYRI
Þorleifur Kolbeinsson, kaup-
maður og bóndi á Stóiu-Háeyii.
Um hann sagði Pétur biskup:
„Hann ættí að vera fjór-
mélaráðherra i Cnglandi
B0
Búskap byrjaði hann við lítil
föng og þægindi, en af fram-
sýni og hyggindum, fyrst á
Skúmsstöðum, svo á Stéttum,
Borg og Stóra-Hrauni, áður en
hann flutti að Háeyri, sem
hann keypti hálfa í fyrstu, en
hinn helming jarðarinnar
keypti hann síðar.
Þorleifur gerðist brátt gildur
bóndi og kaupmaður. Spar-
semi hans, nýtni og hyggindi
eru í munnmælum höfð, þótt
hann væri höfðingi í lund —
m. a. var hann einn aðal-fór-
göngumaður að stofnun barna-
skóla á Eyrarbakka og gaf til
hans 40 rd á undirbúnings-
fundi 1830 og jörð síðar (að
því er sumir segja í „hefndar-
skyni“ fyrir að hafa ekki fengið
að læra neitt sjálfur, en liann
hafði haft mikla Iöngun til að
ganga menntaveginn).
Um hyggindi Þorleifs eru
ýmsar sögur og skulu hér fá-
einar sagðar:
&
Maður nokkur kom til hans
með böggul, bundinn saman
með snæri, og skar á hnútana.
Spurði hann Þorleif, hvernig
hann hefði orðið svona ríkur.
„Ég leysti hnútanna," sagði
Þorleifur.
Þorleifur var hreppstjóri frá
1844—1866, er hann sagði af
sér, en svo aftur hreppstjóri og
oddviti frá 1874 til dánardæg-
urs 9. marz 1882, þá orðinn 83
ára. — Ýmsum öðmm trúnað-
arstörfum gegndi hann, var
m. a. sáttasemjari og skóla-
nefndarmaður. Var hann ávallt
mikils metinn sem forvígis-
maður hreppsins.
Eitt sinn sem oftar kom fá-
tækur maður til Þorleifs og bað
um sveitarstvrk. Kvaðst hann
eiga eitt barn og geta ekki ann-
ast heimilið hjálparlaust.
Þorleifur hugsai sig um
stundarkorn og segir svo:
„Sjálfsagt þarf að hjálpa þéi
eitthvað, Já, það verður líklega
bezt að taka barnið í fóstui.
— Hann Jón á Leiðólfsstöðum
á 11 böm og þiggur engan
Geðríkur var Þorleifur, en
hann hafði vit á því að stilla
sig, ef hann reiddist. Komið
gat það þá fyrir að hann gekk
þegjandi út, en sást svo fara
að íemja staur, þar til lionum
rann reiðin.
Jafnframt hagsýni og brjóst-
viti var Þorleifur talinn dul-
rænn og djúpvitur.
Sú saga er sögð að citt sinn
hafi verið stolið allmiklú af
peningum frá honum. Kallaði
hann Jiá mann nokkurn fyrir
sig og bað hann að ganga út
fyrir túngarð með sér. Fékk
hann honum skóflu og skipaði
honum að grafa upp dálítið á
stað, sem hann sagði til um.
Komu þar upp peningarnir og
var það þjófurinn sjálfur, sem
neyddist til að grafa þá upp
og aflienda eigandanum.
Mun Þorleifur hafa ráðlagt
þjófnum að hreyfa ekki fram-
ar við annarra manna fjámiun-
um í óleyfi, en að öðru leyti
talið Jietta nægilega ráðningu.
&
Þorleifur er nafnkunnastur
fyrir kaupmennsku sína og auð-
söfnun. Byrjaði hann smátt og
af litlum efnum — kepti lítið
eitt af tóbaki og brennivíni á
Eyrarbakka, en seldi það svo í
smáum skömmtum á tvöföldu
verði eða meira á vertíðinni.
Meira græddi hann þó á þess-
rd, og hamp, færi, kol, járn,
salt og timbur fynr 230 rd.
Þorleifur mun sjálfur hafa
unnið mest að afgreiðslu og
sölu á vömm sínum með bú-
skapnum og ekki kostað neinu
til bókfærslu, enda látið hönd
selja hendi að mestu leyti.
Sjálfsagt er sú saga uppspuni,
að hann hafi skrifað útlán sín
með krít á búðarbitana og tap-
að talsverðu, Jicgar óhlutvandir
menn strikuðu út reikningana,
því Þorleifur var aðsjálli en svo,
að hann hafi farið svo gálaus-
lega með efni sín.
• Þorleifur var laus við fals og
fagurgala, þegar hann var að
selja vörur sínar. Ef kvartað var
um hátt verð, átti hann til að
segja:
„Já, það er satt, þctta er dýrt.
Ég myndi ekki kaupa það í þín-
um sporum.“
Líklega hefur þetta lielst átt
við um munaðarvörur, en
menn keypt þær samt.
Þorleifur lagði fjárafla sinn
aðallega í jarðakaup eins og
títt var í þá daga. Gætti hann
þcss, að leiguliðar greiddu af-
gjöld sín með skilum árlega og
taldi, að þeim væri það sjálfum
fyrir beztu að safna ekki skuld-
um.
Um álit merkra manna um
fjármálavit hans er það til
marks, að mælt er að Pétur
biskup hafi sagt um hann:
„Hann Þorleifur, hann ætti að
tækis landsins, dönsku, stórfé
á Jicirra tíma mælikvarða.
Og Þorleifur gat líka með
sönnu sagt: „Það sem ég hef
komist, hef ég komist með því
að leggja ,á mig sjálfsafneitun,
og með því móti geta fleiri
komist áfram.“
Þegar Þorleifur andaðist átti
hann 29 jarðir, m.a. Álfhóla,
Smjördali með 4 hjáleigum og
Hæringsstaði með 6 hjáleigum,
en helming þeirrar torfu (28,7
hundr.) gaf hann til „jarðabóta
og til að bæta búnaðarháttu
Stokkseyrarhrepps“ — og er
]iar talið til: túnasléttum, tún-
garðahleðsla og sjógarða, mýr-
arrækt og sérstakur dugnaður
við veiði. í sjóð skyldi lagt ár-
lega minnst 30 krónur, sem
ávaxtast áttu óhreyfðar, unz
sjóðurinn væri orðinn 60.000
krónur.
Arfurinn, sem skiptist á milli
3 barna hans, varð kr. 18.834.60
í hlut. Voru þar af 34.900 krón-
ur í jarðeignum (þar af var Há-
eyri metin á 6.000 krónur), kr.
30.200 í dönskum ríkisskulda-
bréfum og peningum í gulli
og silfri 6.697 krónur.
Þorleifur var tvígiftur, en bjó
þó fyrr og síðar mcð bústýrum.
Þegar Jón bróðir hans varð að
sigla utan til hegningar vegna
Kambsránsmálsins, tók hann
1. Sigríður (f. 1837, d. 1937)
kona Guðmundar, sem tók við
búinu á Háeyri. — Um hann
á Þorleifur að hafa sagt ein-
hvern tíma:
„Það munar ekki nema ein-
um starf á guði og Guðmundi.
Guð gerði allt af engu, en Guð-
mundur gerir allt að engu.“
Guðmundur var stórhuga,
byggði fljótlega stórt verzlun-
ar- og vörugeymsluhús, „Há-
eyrarbúðina“, og fékk vörur
með skipum beint frá útlönd-
um, en kollsigldi sig og varð
gjaldþrota 1893.
En það var öðru nær en að
Guðmundur gæfist upp, þótt
á móti blési. Hann fékk að
halda jörðinni, bætti hana mik-
ið, stækkaði og bætti túnin og
kom upp 823 faðma sjógarði
til verndar jörð sinni. Hann
varð stórbóndi, hreppstjóri
(1896) um langt skcið, kaup-
maður á ný og orðlagður for-
maður; Heiðursverðlaun hlaut
hann úr Styrktarsjóði Kristjáns
IX. árið 1924 fyrir jarðabætur.
Þau hjónin létust bæði sama
árið 1934, á Elliheimilinu
Grund í Reykjavík. Ilann var
þá 87 ára, en hún 80, og höfðu
þau verið í hjónabandi í 61 ár.
Þau eignuðust 8 börn. sem
komust upp og eignuðust erf-
mgja.
2. Málfríður (d. iqiq). Hún
giftist Andrési Ásgrímssyni
Framhald á bls. 7