Nýi tíminn - 14.08.1952, Blaðsíða 1

Aukablað, helgað fimm-
; tugsafmæli Einars 01-
geirssonar.
TIMINN
Fiirmtudagur 14. ágúst 1952 — 11. árgangur — 34. töfublað
EINAR
Hugsfón ungs manns
\T
“ETURINN 1920—1921 var
stúdentunum í 6. bekk
Menntaskólans í Reykjavík
falið að reyna kunnáttu sína
í danskri tungu. Þeim var sagt
að skrifa ritgerð á dönsku um
efnið: Mit Ideal — Mugsjón
mín. Einn hinna ungu sjöttu-
bekkinga skrifaði um komm-
únisniann, og vildi svo túlka
lífshugsjón sína. Hann var þá
aðeins 18 vetra gamall. I dag
stendur hann á fimmtugu.
Hann heitir Einar Olgeirsson.
Nú er það raunar engin ný-
lunda, og varla í frásögur fær-
andi, þótt ungur maður, ekki
skroppinn úr skóla, játist rót-
tækum hreyfingum og lífsvið-
horfum. Slíkt gefur æskunni
aðeins aukinn þokka. Það er
eins og vínlauf í lokkum henn-
ar. Jafnvel þykir það sjálfsagt
ung'um mönnum að vaða upp
í eyra í róttækri byltinga-
hyggju. Þeim verður veitt af-
lausn fyrir það, á sama hátt
og þeim verða fyrirgefnir hin-
ir forboðnu ávextir, sem þeir
lásu af trjánum á hinni óstýri-
látu skógargöngu æskunnar.
Því að algeng reynsla er ólyg-
in um það, að slíkir byltinga-
seggir eru oft efni í beztu
íhaldsmenn og snyrtilegustu
broddborgara. Þessi reynslu-
huggun borgarastéttarinnar
hefur valdið því, að ungum
mönnum hefur jafnvel verið
kommúnisminn fyrirgefinn.
En vei þeim, sem bregðast
þessum vonum! Vei þeim, sem
iætur sér ekki segjast við
,,aldur og þroska", en heldur
áfram að mæla á máli þeirrar
stundar, er Hugsjónin snart
hinn unga mann sprota sín-
um, er hann vaknaði af dvala
frumæskunnar og sá í sjón-
hending veröldina alla, víða
og ljósa, fyrir augum sínum!
Þeir sem vald hafa til að binda
og leysa í okkar þjóðfélagi,
munu því ekki fyrirgefa hin-
um 18 ára sjöttabekking
dönsku skólaritgerðina hans
um hugsjón sína — kommún-
ismann. En alþýða íslands til
sjávar og sveita hyllir því á-
kafar í dag hinn fimmtuga
mann, sem hefur aldrei freist-
azt til að hafa þroska sinn og
lífsreynzlu að yfirvarpi til
þess að bregðast því, sem bezt
var og sannast 1 honum ung-
um.
Uppruni og œskuór
ElNAR OLGEIRSSON er
fæddur á Akureyri 14. ágúst
.1902. Faðir Olgeirs hét Júlíus
Kristjánsson, af eyfirzkum
bændaættum, en móðir hans
var María Flóventsdóttir, ætt-
uið úr Þingeyjarsýslu, gáfuð
ikona og merk. Bjuggu þau
hjón á Akureyri, þar sem heit-
;ir í Barði, litlum bæ í þurra-
ibúð. Móðir Einars Olgeirsson-
ar heitir Sólveig Gísladóttir,
en faðir Gísla var Páll prestur
Jónsson í Viðvik, eitt kunn-
asta sálmaskáld landsins á
síðara hluta 19. aldar. Hún
var að fóstri hjá Einari Bald-
vin Guðmundssyni að Hraun-
um í Fljótum, en kona hans,
Kristín, var dóttir Páls Jóns-
sonar í Viðvík, og föðursystir
Sólveigar. Einar Baldvin Guð-
mundsson var bróðursonur
Baldvins Einarssonar, þess er
gaf út Ármann á Alþingi. Af-
mælisbarnið okkar heitir fullu
nafni Einar Baldvin Olgeirs-
son, og mun nafnið runnið frá
Hraunafólkinu.
Olgeir, faðir Einars, ólst
upp við fátækt þess þurrabúð-
arlífs, er var hlutskipti dag-
launamanna í íslenzkum kaup-
túnum. Hann tók þátt í stofn-
un fyrsta verkamannafélags-
ins á Akureyri, er stofnað var
1897, m. a. til þess að sjá um,
að lögin um greiðslu verka-
kaups í peningum yrðu meira
en nafnið tómt. Olgeir Júlíus-
son nam síðar bakaraiðn og
stundaði starf sitt víða. Á
bernskuárum sínum dvaldi
Einar Olgeirsson bæði norðan
lands og sunnan, á Akureyri,
Siglufirði, í Hafnarfirði og
Reykjavík. En árið 1914 sett-
ist hann að á Akureyri og
gekk þar í Gagnfræðaskólann
og tók próf þaðan 1917.
Næsta vetur vann hann al-
genga hafnarvinnu á Akur-
eyri, því að fé skorti til fram-
haldsnáms. En þá bauð Páll
Gíslason móðurbróðir hans,
í Kaupangi í Reykjavík, hin-
um unga frænda sínum til
dvalar hjá sér og studdi hann
til náms í Menntaskólanum.
Settist hann í 4. bekk haustið
1918 og útskrifaðist þaðan
stúdent með ágætum vitnis-
burði 1921.
Öldur sjálfstæðisbaráttunn-
ar risu hátt á uppvaxtarárum
Einars Olgeirssonar, ekki sízt
hér sunnanlands, í Reykjavík
og Hafnarfirði. Það er ekki
ofmælt, að pólitískir viðburðir
þessara ára hafi markað Ein-
ar Olgeirsson alla ævi síðan,
þótt ungur væri. Sjálfur tók
hann þátt í sjálfstæðisbar-
áttunni á sína vísu: Hinn 17.
júní 1913 skar hann niður
danska fánann, sem blakti yf-
ir pósthúsinu í Hafnarfirði. Þá
var Einar 10 ára gamall.
Snemma beygðist krókurinn.
Svo sem títt var um börn og
unglinga úr alþýðustétt gekk
Einar á sumrum að allri
vinnu, seldi blöð og var í fisk-
vinnu fyrir 10 aura um tím-
ann, en á Akureyri vann hann
oftast við höfnina. Hann
kynntist af eigin raun hinum
kröppu kjörum íslenzkrar al-
þýðu á þessum árum, og sú
reynsla glæddi skilning hans á
högum verkalýðsins. En hitt
skipti þó meira máli um póli-
tiskan og félagslegan þroska
hans, að skólaár hans voru
stórfelldir umbrotatímar í ísl.
þjóðlífi. Verkamenn og bænd-
ur íslands stofna þá með sér
pólitísk sféttarsamtök, hin
gamla flokkaskipting sjálf-
stæðisbaráttunnar tekur öll
að riðlast, stéttamörkin
skýrast ,og þegar sættir tók-
ust með Dönum og Islending-
um með sambandslagasátt-
málanum 1918, var ljóst, að
stokka yrði á nýjan leik spil
hinnar pólitisku baráttu. Hinn
gamli heimur, sem flestum
hafði virzt svo traustur fyrir
heimsstyrjöldina miklu, var
að hrynja, og „jafnvel í smal-
anna einveru inn“ flæddu öld-
urnar frá þessu heimshruni
að ströndum Islands. Hinir
ungu menn, sem svitnuðu blóð
inu yfir strembnum textum
Hórazar og Lívíusar í hinni
öldnu og virðulegu mennta-
stofnun við Lækjargötu,
fundu að vor var í lofti,
litu upp og hlustuðu undrandi
á nið hinna ókunnu vatna. Síð-
asta árið sem Einar Olgeirs-
son var í skóla gekk hann í
Jafnaðarmannafélagið, að
hætti margra annarra ungra
menntamanna, sem þá voru í
Reykjavík. Hann gleypti í sig
allt sem tönn á festi í sósíal-
ískum bókmenntum, og fékk
þó aldrei lesið nóg.
H AUSTIÐ 1921 réðst Einar
til utanfarar, með heldur létt-
an mal. Hann hafði 100 kr.
danskar á mánuði sér til lífs-
uppeldis og lét fyrst skrá sig
til náms við Hafnarháskóla.
Það var auðveldara að deyja
en lifa af svo litlu fé í Kaup-
mannahöfn, og sama haust
hvarf hann til Berlínar og tók
að leggja stund á tungumál og
bókmenntasögu. Þá var verð-
bólgan mikla í uppsiglingu í
Þýzkalandi og erlendur gjald-
eyrir í háu gengi. Utlendir, fé-
litlir stúdentar þyrptust því
til Þýzkalands á þessum árum,
þar sem þeir gátu lifað sæmi-
legu lífi í skjóli hins þýzka
gengishruns.
Ekkert land Evrópu gat
orðið ungum sósialista betri
skóli en Þýzkaland þessara
ára. Einar Olgeirsson gat
svalað fróðleiksþorsta sínum
á hinum störkostlegu bóka-
söfnum Berlínar, þar sem
hann hafði greiðan gang að
öllum bókmenntum sósíalism-
ans. Þó var hitt enn mikilvæg-
ara, að Þýzkaland var statt
í byltingu á þessum árum.
Þroskuð, en tvistruð verka-
lýðsstétt í mesta iðnaðarveldi
meginlandsins, freistaði þess
að taka völdin í sínar hendur,
en beið ósigur í glímunni.
Hvergi gafst betri kostur á
því en í Þýzkalandi að kynna
sér viðfangsefni verkalýðsins,
vandamál sósíalismans í kenn-
ingu og reynd. Einar Olgeirs-
son varð áhorfandi að ein-
hverjum stórkostlegasta hild-
arleik og harmleik aldarinnar,
er hinn vígsreyndi þýzki
verkalýður beið lægra hlut í
baráttunni um völdin. 1 árs-
byrjun 1924 var auðsætt, að
þýzkum verkalýð mundi ekki
takast í þeirri lotu að ná völd-
um, hinar þýzku yfirstéttir
höfðu fest sig í sessi um
stund. Um sama leyti hvarf
Einar Olgeirsson heim til Is-
lands. Námsstyrkur hans var
nú þrotinn og lítil tök á lengri
háskóladvöl erlendis. Þó mun
miklu hafa valdið um heimför
hans, að honum brann hugur í
brjósti til pólitískra athafna á
Islandi. Þótt Einar Olgeirsson
sé bóklærður maður og hafi
notað hverja tómstund til
náms og lesturs, þá hefur
hann aldrei unað til lengdar
ofnhita bóklegrar iðju. Hann
þráði gust og svala hins raun-
hæfa lífs, hinnar vígreifu dáð-
ar. I janúarmánuði 1924 var
hann kominn til Akureyrar.
Þar lagði hann fyrst fyrir sig
uppskipunarvinnu, svo sem.
hann hafði gert á skólaárum
sínum.
AÐ voru mikil viðbrigði að
koma frá ólgandi þjóðfélags-
lífi Þýzkalands, úr stórátök-