Bændablaðið - 06.05.1997, Blaðsíða 5

Þriðjudagur 6. maí 1997
Bœndablaðið
5
Tilraunastöð Háskóla íslands á Keldum
Arfgengt næmi fyrir riðu-
smiti hjá íslensku sauðfé
Riða í sauðfé stafar af smitandi
próteini (hvítu) en ekki veiru eins
og lengi var talið. Þetta prótein
nefnist príonprótein og er himnu-
prótein í heila og taugavef spen-
dýra og fugla. Til er afbrigðilegt,
þétt form príonpróteinsins (riðu-
formið) sem er smitandi og mjög
þolið fyrir niðurbroti. Talið er að
við smit verði tenging á milli af-
brigðilega formsins og hins eðli-
lega sem leiðir til þess að eðlilega
próteinið tekur á sig mynd hins af-
brigðilega og verði við það sjálft
smitandi og svo koll af kolli.
Smám saman hleðst svo próteinið
upp í taugafrumum og veldur riðu.
Aðrir dýrasjúkdómar sem einnig
stafa af uppsöfnun á afbrigðilegu
príonpróteini eru t.d. kúariða
(BSE).
Ekki er unnt að bólusetja gegn
riðu því smitefnið örvar ekki
myndun mótefna við smit. Það
stafar af því að ónæmiskerfið
greinir ekki príonprótein smit-
efnisins sem utanaðkomandi pró-
tein þar sem það er svo líkt eigin
príonpróteini. Það að prótein geti
verið smitandi er einstakt fyrir
riðu.
Rannsakaður er náttúrulegur
breytileiki í einu geni (erfðavísi),
sk. príongeni sem myndar príon-
próteinið, og hvemig mismunandi
arfgerðir gensins skiptast milli
riðusjúks fjár og heilbrigðs ijár.
Rannsóknin felst í því að fyrst er
DNA erfðaefni einangrað úr blóði
eða vef og príongenið fjölfaldað.
Síðan er beitt sameindafræðilegum
aðferðum til þess að nema breyti-
leika gensins. Þær upplýsingar
segja til um arfgerð príonpróteins-
ins sem viðkomandi einstaklingur
myndar. Astæðan fyrir því að
DNA er rannsakað er sú að miklu
einfaldara er að rannsaka DNA
heldur en prótein.
Fyrstu niðurstöður liggja nú
fyrir og eru þær forvitnilegar á
margan hátt. Fyrst var gerð frum-
rannsókn á tíðni arfgerða í íslenska
fénu á svæðum þar sem aldrei
hefur orðið vart við riðu, þ.e. A-
Skaftafellsýslu, Strandasýslu og
Snæfellsnesi. Þessi svæði voru
valin þar sem engin möguleiki er á
því að þar hafi riða náð að skekkja
tíðni arfgerða. í ljós komu tveir
breytilegir staðir í príonpróteininu
(í amínósýrum nr 136 og 154).
Þetta er í samræmi við niðurstöður
úr rannsóknum á erlendum fjár-
kynjum. íslenskt sauðfé er frá-
brugðið öðrum fjárkynjum hvað
þetta varðar en í erlendu fé er
breytileiki á enn einum stað sem
vantar í íslenska féð. Frekari rann-
sóknir á fé frá öðrum svæðum á
landinu hafa staðfest þetta en alls
hefur 450 fjár verið rannsakað.
ATilraunastöð Háskóla íslands í meinafræði að
Keldum hefur sl. tvö ár verið beitt aðferðum
sameindaerfðafræðinnar til að kanna næmi sauðfjár
gegn riðusmiti. Markmið rannsóknanna er að finna nýjar
leiðir til þess að útrýma riðu sem kostar þjóðarbúið
milljónatugi á ári. Sameindaerfðafræðingarnir dr. Ástríður
Pálsdóttir og dr. Stefanía Þorgeirsdóttir sjá um
rannsóknimar, í samvinnu við dr. Guðmund Georgsson
forstöðumann Keldna og Sigurð Sigurðarson dýralækni.
Höfundar greinarinnar, dr. Stefanía Þorgeirsdóttir (t.v.) og dr. Astríður
Pálsdóttir á rannsóknastofu sinni á Keldum.
Ástæðan fyrir minni erfða-
breytileika í íslenska fénu miðað
við erlend fjárkyn gæti verið að
upprunalegi fjárstofninn, sem
fluttur var til landsins við landnám
hafi verið lítill (landnemaáhrif).
Næst voru rannsakaðar arf-
gerðir príonpróteinsins í riðufé og
tíðni arfgerðanna borin saman við
tíðnina í fé frá riðulausum svæðum
annars vegar og í einkennalausu fé
úr riðuhjörð hins vegar. Ein arf-
gerðin (kölluð VRQ) skar sig úr
vegna hárrar tíðni í riðufé miðað
við hina flokkana og vom niður-
stöðumar mjög tölfræðilega mark-
tækar. Virðist fé sem hefur þessa
arfgerð vera sérstaklega í hættu
fyrir riðusmiti. Þessi arfgerð er nú
skilgreind sem áhættuarfgerð fyrir
riðusmit.
Ein arfgerðin, kölluð AHQ,
fannst aldrei í riðufé og var sú
niðurstaða einnig marktæk, þótt
arfgerðin sé fremur sjaldgjæf
(u.þ.b. 10 %) í heilbrigða fénu.
Þessi arfgerð, AHQ, er nú skil-
greind sem vemdandi arfgerð.
Fyrirhugað er að kanna ítarlega allt
fé í hjörðum þar sem riða kemur
upp á næstu ámm til þess að leita
svara við ýmsum spurningum sem
ósvarað er, því enn er þekking á
smitefni, smitleiðum o.fl. mjög
ófullkomin.
Þessar niðurstöður undirstrika
hversu nauðsynlegt er að ís-
lendingar stundi sjálfir sínar rann-
sóknir. Vegna mismunandi fjár-
kynja og einnig mögulega mis-
munandi stofna riðusmitefnis í
hinum ýmsu löndum er ekki hægt
að heimfæra niðurstöður beint
milli landa. Upplýsingamar um
áhættuarfgerð (VRQ) príonpró-
teinsins mætti nýta til þess að
lækka tíðni riðusmits í íslenska
fjárstofninum með markvissum
kynbótum. Fljótlegasta leiðin er sú
að arfgreina kynbótahrúta. Lands-
samtök sauðfjárbænda svo og
Bændasamtök Islands hafa sýnt
þessum rannsóknum mikinn áhuga
og hafinn er vísir að þjónustu við
sæðingarstöðvamar þar sem
kynbótahrútar em arfgreindir. Árið
1996 reyndust 18% hrútanna sem
arfgreindir vom hafa áhættuarf-
gerðina VRQ. Það er mjög mikil-
vægt að hafa sem nánasta sam-
vinnu við bændur og að þeir sendi
sýni frá hrútum til greiningar á arf-
gerðum. Þess má geta að vísinda-
menn í Skotlandi bjóða upp á
svipaða þjónustu við sauðfjárrækt-
endur.
Ástríður Pálsdóttir og
Stefanía Þorgeirsdóttir,
sérfrœðingar á Tilraunastöð HI í
meinafræði að Keldum.
Forrit fyrir
ráðunauta og
bændur
Það er stefna
Bændasamtakanna, að
útvega bændum hug-
búnað, sem hjálpartæki
við dagleg stöif. Ekki
skiptir máli með hvaða
hætti sá hugbúnaður er
fenginn (þó ekki stol-
inn!), þ.e. hvort sem sá
hugbúnaður hefur verið
smíðaður í tölvudeild-
inni, smíðaður af verk-
taka samkvæmt kröfu-
lýsingu eða keyptur að
utan og þjónustaður af
tölvudeildinni. Til að
mynda hefur verið samið við þijú
dönsk fýrirtæki urn sölu og þjónustu
á jafnmörgum forritum og með því
hefur tekist að útvega bændum öflug
forrit með skjótum og hagkvæmum
hætti.
Hvaða leiðir standa héraðsráðu-
nautum og bændum til boða í dag í
tölvumálum? Tölvusamskipti milli
Bændasamtakanna og búnaðarsam-
Jón Baldur
Lorange forstöðu-
maður
tölvudeildar BI
banda em margvísleg svo
sem í formi tölvupósts,
uppflettingar í skýrslu-
haldsgögnum og nú síðast í
hópvinnukerfinu Lotus
Notes, sem vikið verður
hér að síðar. Bændur geta
nýtt sér einmenningstölvu-
forritin Fjárvísi, Einka-
Feng og Búbót sér til
aðstoðar við skýrsluhald og
bókhald. Frá árinu 1994
hafa bæst við dönsk forrit
fýrir svínabændur, loðdýra-
bændur og forrit til gerðar
fóðuráætlana fýrir kúa-
bændur. Á árinu 1997
verða tvö ný Windows
forrit sett á markað; saman-
burðarforrit fyrir bókhald og jarð-
ræktarforrit, sem hjálpartæki við
gerð áburðaráætlana.
Samvinna
um lausn mála
Um þessar rnundir er unnið við
að koma upp hópvinnukerfinu
Lotus Notes hjá BÍ. Með hóp-
vinnukerfinu (samvinnukerfinu!)
Lotus Notes er stefnt að skilvirkari
Aðgangur starfsfólks að Alnetinu
(Internetinu) er í gegnum Notes. í
dag er í Notes kominn vísir að fé-
lagatali samtakanna, faghandbók
ráðunauta, "ráðsíefna" um fagleg
málefni og síðast en ekki síst mála-
og samskiptabrunnur samtakanna.
Þegar búnaðarsambönd taka Notes
í notkun opnast þeim sömu mögu-
leikar og starfsfólki Bændasamtak-
anna í Reykjavík og er það einn af
megin kostunum við kerfið.
Búnaðarsambönd hafa lengi óskað
eftir að fá aðgang að þeim upp-
lýsingum sem eru vistaðar í
Bændahöllinni. Með tilkomu
Notes er ekkert því til fyrirstöðu
hvað þau kerfi varðar sem byggð
verða upp í Notes. Notes kerfið
byggir upp á dreifðum gagna-
Iengri annarri atvinnugrein er eins ör þróun eins og í
tölvutækninni. Á aðeins þeim tveimur áratugum frá því
einmenningstölvubyltingin hófst hefur framþróunin
verið göldrum líkast. Tölvutæknin tekur sífelldum
breytingum, sem hefur áhrif á starfsumhverfi fyrirtækja í
öllum greinum þjóðfélagsins. Stefnumörkun í tölvumálum
er þar af leiðandi viðamikið og vandsamt verk.
og agaðri meðferð og úrvinnslu
mála. Með Notes fæst betri yfirsýn
yfir einstök mál, sem eru í vinnslu
hjá Bændasamtökunum, og
samvinna milli starfsfólks um
úrlausn þeirra verður þjálli. Rit-
vinnsla og skjalavarsla er gerð
auðveldari í Notes og með mögu-
leika á sendingu tölvupósts og
myndsendinga (fax) er öll skjala-
vinna starfsfólks gerð hraðvirkari.
söfnum, sem uppfærast sjálfvirkt í
gegnum tölvusamskipti.
Verkefni á næstu
árum
Á næstu árum þarf að huga að
eftirfarandi. í fyrsta lagi þarf áfram
að þróa þann hugbúnað sem er
fyrir hendi þannig að hann þjóni
enn betur hlutverki sínu að vera
hjálpartæki ráðunauta og bænda í
störfum sínum. Hugbúnaður er
aldrei fullgerður; sífellt aukast eða
breytast þarfimar. Þannig þarf að
huga að Windows útgáfum og
jafnvel margmiðlunarútgáfum á
þeim forritum sem em í notkun í
dag. í öðm lagi þarf að opna enn
betur aðgang búnaðarsambanda að
skýrsluhaldsgögnum í sauðfjár- og
nautgriparækt. Leiðbeiningar
ráðunauta byggja m.a. á upp-
lýsingum úr skýrsluhaldi og kunn-
áttu þeirra til að nýta þær í
ræktunarstarfi. Gífurlegar upp-
lýsingar em til staðar í fjöl-
notendatölvu Bændasamtakanna
sem ná yfir langan tíma en að-
gangur héraðsráðunauta og
skýrsluhaldara að þeim er ófull-
nægjandi. í þriðja lagi þarf að út-
vega kúabændum forrit fyrir
skýrsluhald og bústjómun, og út-
vega þarf bændum og búnaðar-
samböndum forrit til rekstrar-
áætlunargerðar. I íjórða lagi verður
farið að huga að notkun handtölva
við skýrslugerð og dómarastörf
ráðunauta, en það sparar tíma og
skráningu. í fimmta lagi verður
hópvinnukerfið Notes notað til að
stórauka upplýsingaflæði og bæta
vinnuaðferðir með meðferð mála
og skjala hjá Bændasamtökunum
og búnaðarsamböndum. Að lokum
munu Bændasamtökin í samvinnu
við Upplýsingaþjónustu landbún-
aðarins og fleiri stofnanir koma
upp heimasíðu á Alnetinu. Alnetið
er besta leiðin til að ná milliliða-
laust til sem flestra og sjá má
mikilvægt hlutverk þess í virkri
leiðbeiningaþjónustu landbúnaðar-
ins á komandi árum.