Akureyri - 21.11.2013, Qupperneq 18

18 21. nóvember 2013
Drengurinn sem aldrei var
til, súrrealísk hinseginsaga
Sjón hefur nýjustu skáldsögu sína,
Mánastein, að öllum líkindum eins
groddalega og hægt er. Í það minnsta
fyrir verk sem hlýtur að kallast ljóð-
rænt, sem kastar þannig böndum á
lesandann og dáleiðir. Groddaleg og
ljóðræn, hún er því skrifuð bæði fyrir
sannleikann og fyrir ímyndunaraflið;
þó er hún afskaplega hefðbundin,
því Sjón, hér líkt og í síðustu bókum
sínum, skrásetur og umskrifar sögu
fólksins síns eða borgarinnar sem
hann gengur um, hefur fylgst með
og þekkir. Þetta er því borgarsaga
en einnig hinsegin saga – og það á
tímum spánsku veikinnar. Sjón kort-
leggur Reykjavík (á ekki ósvipað-
an hátt og Agnes Varda gerir í Cléo
de 5 à 7, því í þessari nóvellu Sjóns
mynda dauðinn og lífið einnig af-
dráttarlausa einingu í samskiptum
fólks) og rannsakar ýmsa afkima sem
reynast, undir því augnaráði, vera
athvörf fyrir forboðna óra. Lítt dulin
meira að segja. Bakatil auðvitað en
ekki svo fjarri og engar slæður sem
hylja þá. Sjón kemst ótrúlega langt, í
stuttu verki, með þennan (hinseginn)
part sögunnar. Jafnvel þegar sögu-
hetjan Máni yfirgefur Reykjavík,
þá tekur á móti honum Haraldur
Hamar; sonur þjóðskáldsins, bó-
heminn, ein-
stæðingurinn
á Skálanum, sá
sem var geltur
við heimkomu
sínu.
Máni er ut-
angarðsmaður,
ekki sá fyrsti
til að rata í
skáldverk en
áhugaverður
fyrir því. Hann
sér lengra en
aðrir en tóm-
lætið fylgir
honum. Hann
virðist stefnu-
laus og skynjun
hans óraun-
veruleg, þ.e.
hann skynjar
næmt óraunveruleikann í kringum
sig. Hann á eftir að komast til sjálfs
síns. Engar andstæður virðast merk-
ingarbærar aðrar en vera og neind
– og þögnin sem fangar hvort tveggja
frábærlega er jafn sönn og dauðinn.
Máni er með öðrum orðum sveip-
aður þögn. Eða dauðanum. Harm-
rænn. Þannig kemst líka sögusviðið
sífellt nær honum. Það er nokkur
skarkali í upphafi en hann fjarar
út með persónum sem hverfa úr
bakgrunnin-
um og skilja
eftir sig næsta
þögult svið.
Jafnvel þöglu
myndirnar eru
orðnar óþægi-
lega þögular.
Dauðinn breyt-
ist í frásagnar-
lega nauðsyn
því vegna hans
dragast Sóla og
Máni saman
– drengurinn
að stúlkunni
sem þó virðist
líkari skugga.
Gamalkunnug
vera úr skáld-
sögum Sjóns.
Tilgerðarlaus,
sönn; að vissu leyti ómöguleg.
Sagan er hæglát en áköf. Á
köflum er veruleikinn fleygaður
af andartaksunaði drengsins með
‚kónum‘ sínum og elskhugum, og svo
af veikinni sem höfundur lýsir sem
stjórnlausu afli. Hversdagsleikinn
er þá loksins jafn sannur og mynd-
ir hvíta tjaldsins sem drengurinn
dýrkar og ‚hvíta tjaldið hefur rofn-
að, það súgar á milli heima‘. Hvort
tveggja setur heiminn á rönguna,
hristir vanann af honum og losar
undan tálsýnum. Ef við hugum ein-
göngu að hryllingnum þá gengur
Sjón afar nærri sorg annarra og
ýkir með stöðugum hugrenninga-
tengslum við hörmungar heims-
stríðsins. Náttúruleg uppspretta
óhamingjunnar, veikindin, heimilar
okkur samt að sjá fegurðina – en fái
stríð, eða mannvonskan sjálf, notið
álíka fjarlægðar, hlýtur það einnig
að verða fallegt. Sjón er enda ófor-
skammaður, hann stillir upp líkum
sínum, líkt og átakaljósmyndarar
árdaga gerðu, svo útkoman verður
sannarlega myndræn. Og fögur.
Bækur Sjóns eru heimsbók-
menntir að því leyti að þær fjalla
jöfnum höndum um tilvistina og
um listina. Þær eru tilraun um
manninn en líka tilraun um form.
Um hvort tveggja hefur Sjón nóg
að segja. Máni er dulur og það er
samúð hans með heiminum einnig.
Samúð höfundar er hins vegar auð-
sæ og innileg. Sjón er sennilegast
húmanískasti rithöfundurinn okkar
um þessar mundir og boðar dálítið
fagnaðarerindi til heimsins; rótækt,
erótískt, krefjandi. a
Bókin um Helenu
Bók Óskars Þórs Halldórssonar
blaðamanns um Helenu Eyjólfs-
dóttur söngkonu, Gullin ský, er
bók sem verður öllum þeim sem
kynnst hafa Helenu persónulega eða
eiga minningar við tónlist hennar
ánægjuefni.
Fyrir þá sem kjósa að ævisög-
ur skilji eftir sig rými til túlkunar
kvikna þó spurningar um listrænt
gildi framsetningar textans. Til að
mynda setur fyrsti kafli bókarinnar,
skrifaður út frá sjónarhóli skásetjara
sögunnar, viðmið um hvernig Helena
sé, áður en rödd hennar sjálfrar fær
að heyrast. Þetta dregur úr slaka
sem kröfuharður les-
andi vill hafa til túlk-
unar en engum dylst
hugur að skrásetj-
ari ævisögunnar ber
mikla virðingu fyrir
viðmælanda sínum.
Skín hlýjan og jafnvel
aðdáunin gegnum alla
bókina.
Þarna eru sögur
sagðar sem ekki hafa
áður verið sagðar.
Sumar fjalla um hið
opinbera. Aðrar snerta
einkalíf. Sjálf hefur
Helena sagt í blaðavið-
tali að þegar hún ákvað
að opna hjarta sitt fyrir
skrásetjara bókarinnar
hafi ekki verið mein-
ingin að bókin yrði bók
um hana sjálfa held-
ur fremur ákveðinn
menningarkafla í tónlistarsögunni.
Margir munur þakka Óskari Þór Hall-
dórssyni fyrir að hafa „náð Helenu á
prent“. Hún er um margt einstæð og
merkileg heimild.
Stílllinn er stundum full hraður,
ögn blaðamannslegur á köflum, en
alltaf skýr og hugað vel að smáat-
riðum. Annar ævisagnaritari hefði
getað skrifað allt öðruvísi bók upp
úr sama viðmælanda. Meginkúnst
hvers höfundar í svona verki er þó
að skapa traust og fá viðmælandann
til að opna sig. Það tekst vel.
Aðgengileiki bókarinnar mun
mörgum þykja kostur og sannarlega
var orðið tímabært að skrá þessa
sögu. Hljóta ýmsir að þakka Helenu
samfylgdina á liðnum áratugum og
er það ekki þannig með öll átrúnað-
argoð heimsins að okkur langar að
kynnast þeim betur?
Bókin um Helenu svalar þeirri
þörf. a
rITDómUr
Gunnar M. G.
Bækur Sjóns eru
heimsbókmenntir að því
leyti að þær fjalla jöfnum
höndum um tilvistina og
um listina. Þær eru tilraun
um manninn en líka
tilraun um form
rITDómUr
Björn Þorláksson