Reykjavík - 12.05.2012, Síða 9

9
Ger um frið sam lega bylt ingu
Steyp um ÓKEI BÆ af stóli
Mál okk ar sjálfra breyt ist
Mál far ungs fólks hef ur lengi ver-
ið vin sælt um ræðu efni. Ég minn-
ist þess að hneyksl ast var á mál fari
okk ar barn anna og ung ling anna hér
í gamla daga. Og nú er um við, sem
þá var hneyksl ast á, senni lega far in
að láta mál far æsku fólks ins angra
okk ur. Góð ur mál fræð ing ur, Bald ur
Sig urðs son, sagði mér um dag inn að
ágæt skýr ing væri á þessu „hátta lagi“:
Með hverju ári sem líð ur þrosk um við
mál okk ar og mál smekk án þess að
vita bein líns is af því. Þann ig töl um við
öðru vísi þeg ar við er um kom in vel á
fer tugs ald ur en við gerð um um eða
fyr ir tví tugt. Við mund um með öðr um
orð um hneyksl ast á eig in mál fari ef við
ætt um þess kost að heyra hvern ig við
töl uð um þeg ar við vor um ung ling ar.
Þetta þýð ir þá líka að við töl um ekki
endi lega neitt verra mál en for eldr ar
okk ar gerðu þeg ar þeir voru að bisa
við að ala okk ur upp.
Það er ef laust mik ið til í þess ari
kenn ingu Bald urs Sig uðs son ar. Hitt
er ann að að við sem nú er um kom in
á sjö tugs ald ur feng um öðru vísi upp-
eldi en það fólk sem nú vex úr grasi.
Þá var les ið meira og hlust að meira,
t.d. á upp lest ur í út varpi. Og þá var
senni lega tal að meira sam an og hlust-
að á fleiri sög ur. Og mér þyk ir lík legt
að sam and milli ungra og ald inna hafi
ver ið nán ara en það er núna. Fleira
væri skemmti legt að ræða í þessu sam-
bandi, t.d. það að á ár un um eft ir stríð
og al veg fram und ir 1970 var mjög
al gengt að kaup staða börn færu í sveit
á sumr in og kynnt ust þá máli bænda-
sam fé lags ins; áð ur óþekkt um orð um
og mál venj um og jafn vel fram burði
sem var ólík ur því sem þau höfðu
átt að venj ast. „Eig gekki við“ [ eigðu
ekki við], sagði skag firsk ur bóndi við
Reykja vík ur dreng fyrsta dag inn hans í
sveit inni. Dreng ur inn vissi ekki hvað-
an á sig stóð veðr ið.
Ís lensk an
leið in leg asta fag ið
Við vor um leið rétt mik ið í gamla daga.
Hugs an lega fóru þess ar leið rétt ing-
ar stund um út í öfg ar, og þær hafa
lík lega ekki allt af bor ið til ætl að an
ár angn ur. En að baki leið rétt ing ar-
„ár átt unni“ bjó ein læg virð ing fyr ir
tung unni, móð ur mál inu, og mað ur
skynj aði þarna ein hvern sjálf stæð is-
og ung menna fé lags anda þeirra eldri
sem höfðu upp lif að loka áfang ana í
sjálf stæð is bar áttu þjóð ar inn ar. Hluti
af leið rétt ing un um fólst ein mitt í að
„ hreinsa“ dönsku slett urn ar – minn-
ing ar um dönsk yf ir ráð – úr máli
okk ar.
Nú held ég að hjá okk ur, sem kom in
er um til ára okk ar, sé ekki leng ur fyr ir
hendi sú virð ing sem for eldr ar okk ar
báru fyr ir móð ur mál inu. Við leið rétt-
um ekki börn in okk ar í sama mæli og
við vor um leið rétt. Hugs an lega reynd-
um við að beita öðr um að ferð um en
for eldr ar okk ar í mál upp eld inu, en
tæp lega með hrós verð um ár angri.
Og við skynj um nú dofn andi áhuga
barna okk ar og barna barna á ís lensku
máli. Gerð ar hafa ver ið kann an ir sem
benda til að ís lenska sé ein óvin sæl-
asta kennslu grein in í grunn skól um
lands ins.
Nýtt Ís land?
Mér finnst við vera stödd á tíma mót-
um. Ungt fólk leit ar í aukn um mæli
til út landa og vill freista gæf unn ar
þar. Og hér heima verð ur ensk an æ
áhrifa meiri, t.d. í öllu sem við kem ur
tölv um og tækni en einn ig á öðr um
svið um eins og all ir vita. Á sama tíma
finnst mér ég verða var við rót leysi
ungs fólks. Það á sér e.t.v. ekki neina
hug sjón eða mál stað að berj ast fyr ir.
Það hef ur kannski enga sér staka trú á
því sem hér er boð ið upp á. Og þá sér
það enga sést kaka ástæðu til að hlúa
að móð ur mál inu. Ís lensk an er bara
ill nauð syn; ís lensk an er ekki í tísku.
Ég held samt að nú geti ver ið lag, að
nú megi snúa vörn í sókn. Stund um er
þessi miss er in tal að um Nýtt Ís land.
Kannski gæt um gert það að óska landi
þar sem „víð sýn ið skín“. Hluti af trúnni
á slíkt land hlyti að tengj ast tung unni
sem þar er töl uð. Við gæt um styrkt
þá trú með skemmti legri um ræðu um
móð ur mál ið og með því að hvetja til
meiri lestr ar og frá sagna. Um ræða um
bók mennta texta er besta þjálf un í rök-
ræðu, gagn rýn inni hugs un og sið fræði
sem ég þekki. Og frá sögn in er ódýr-
asta skemmt un in sem til er.
Það þyrfti að virkja kenn ara í
grunn skól um bet ur en nú er gert, t.d.
með öfl ugu nám skeiða haldi. En því
mið ur hef ur dreg ið mjög úr ís lensku-
kennslu í kenn ara námi á síð ustu ár um
og er það ekki vansa laust.
Við þurf um líka að fá for eldra og
ekki síð ur afa og ömm ur með í leik inn.
Afi og amma gætu haft gríð ar leg áhrif
í þessu efni. Barna börn in gætu t.d.
feng ið það verk efni hjá ís lensku kenn-
ar an um sín um að kanna mál far afa og
ömmu. Þar mætti huga að orða forða
þeirra, slett um og fram burði svo dæmi
séu tek in. [Inn skot: „Er afi eitt hvað
skrýt inn?“ spurði átta ára reykv ískt
barn móð ur sína á dög un um eft ir að
það hafði heyrt afa sinn að norð an
bera orð in mjólk og skemmt un fram
radd að.] Ým is legt fleira gætu börn-
in lært af ömmu og afa, t.d. sitt hvað
sem snýr að frá sagn ar tækni. Öll börn
njóta þess að hlusta á góða sögu og
í þeirri list eru eng ir betri en afi og
amma. Og afi og amma eru einn ig
góð ir hlust end ur og gætu því örv að
börn in í frá sagn ar list með því að láta
þau segja frá því sem þau hafa upp lif-
að, les ið eða heyrt.
Skyndi sókn
Mig lang ar að gera sókn til efl ing ar
móð ur mál inu „sýni lega“ – eða „heyr-
an lega“ – með lít illi skyndi sókn í upp-
hafi. Ég styrkt ist í þess um ásetn ingi
eft ir að sautj án ára syst ur son ur minn,
sem er fædd ur og upp al inn í Banda-
ríkj un um, kom til Ís lands í haust til
stuttr ar dval ar. Hann var agn dofa
yf ir Ókei-inu og Bæ-inu sem flest ir
Ís lend ing ar und ir fimm tugu taka sér
í munn í hvert sinn sem þeir kveðja
kunn ingja og vini. Þeg ar sautj án ára
ís lensk ur pilt ur, sem aldr ei hef ur bú ið
á Ís landi, á ekki orð yf ir am er ísk um
slett um landa sinna hér heima, þá hef-
ur eitt hvað snú ist við – far ið á haus inn.
Nú vil ég efna til frið sam legr ar bylt-
ing ar eða skyndi sókn ar gegn ÓKEI-
inu og BÆ-inu. Ég hvet ég ykk ur, les-
end ur góð ir, til að taka þátt í þess ari
bylt ingu með mér með því að safna
a.m.k. tíu liðs mönn um hvert ykk ar og
fá þá til að safna öðr um tíu og svo koll
af kolli. Verk efn ið felst í því að fá unga
fólk ið – já, og einn ig fimm tuga fólk ið
og það an af eldra – til að taka upp okk-
ar gömlu og góðu kveðju orð: bless-
að ur, bless uð, jafn vel bara bless því
að bless er þó ekki ann að en stytt ing
fyrr nefndu ís lensku kveðju orð anna
okk ar sem eru svo in dæl og fal leg.
Bald ur Haf stað
Höf und ur er pró fess or
við Há skóla Ís lands
12. maí 2012
um. Reynd ir, fær ir og ábyrg ir, ráð-
gjaf ar eru helsta trygg ing, skjöld ur
og slysa vörn ver kaupa gagn vart vafa-
söm um verk tök um. Þeir þekkja gjörla
til fyr ir tækja og manna í brans an um
og og verka þeirra og reynslu og þess
orð spors sem af þeim fer. Góð ur ráð-
gjafi er þann ig gull sí gildi, ekki síð ur
en góð ur verk taki
Seint verð ur full brýnt mik il vægi
þess að gera skrif leg an samn ing við
verk taka hvort sem er um lít il eða stór
verk að ræða. Allt of títt er að eng inn
skrif leg ur samn ing ur er gerð ur eða
að ekki sé vand að til samn ings gerð ar.
Skap ar það hættu á ágrein ingi og deil-
um sem hefði mátt fyr ir byggja með
skýr um samn ings ákvæð um.
Mik il vægt er að í verk samn ingi séu
skýr ákvæði um verk laun og greiðslu
þeirra, verk tím ann og fram vindu
verks ins og hvaða verk þætti sé um
að ræða. Óljós verk samn ing ur býð ur
heim hættu á ágrein ingi og að verk-
taki áskilji sér hærri greiðsl ur en upp-
haf lega var sam ið um þar eð hann hafi
unn ið fleiri verk þætti en til stóð. Get-
ur verk kaupi stund um lent í erf iðri
stöðu eða klemmu í slík um til vik um.
Ákvæði laga um þjón ustu kaup, sem
gilda í sam skipt um eig enda íbúð ar-
hús næð is og verk taka geta þá kom ið
til skoð un ar. Þar er svo mælt fyr ir að
verk taki eigi ekki að vinna önn ur verk
en samn ing ur kveð ur á um. Ef í ljós
kem ur þeg ar verk er unn ið að eðli legt
sé að vinna önn ur verk til við bót ar
þeim sem sam ið var um ber verk taka
að til kynna fast eign ar eig anda þar um
og óska eft ir fyr ir mæl um hans. Geri
hann það ekki get ur hann ekki áskil ið
sér rétt til auka greiðslna vegna þeirra
verk þátta.
Hafi ver ið sam ið um fast verð
í verk samn ingi get ur verk taki al-
mennt ekki við upp gjör kraf ist hærri
fjár hæða en upp haf lega var sam ið,
nema hann hafi unn ið fleiri verk-
liði en verk samn ing ur hljóð aði um
með sam þykki við semj anda síns,
enda verða verk tak ar eins og aðr ir
að standa og falla með því verði sem
þeir bjóða í samn ing um.
Svart er svart og
marg ir svart ir sauð ir
Í þess um geira eða bransa eru því
mið ur marg ir svart ir sauð ir sem oft
hafa enga eða tak mark aða fag þekk-
ingu á við gerð um. Þess ir að il ar bjóða
gjarn an töfra lausn ir, bæði í efn um og
að ferð um. Hús eig end ur þurfa að var-
ast þessa að ila. Yf ir leitt stenst fátt og
eng inn verk samn ing ur gerð ur og jafn-
vel um vinnu að ræða án reikn ings,
sem er ekki ein göngu ólög legt held ur
stór vara samt. Án full gilds reikn ings
hef ur hús eig andi ekk ert í hönd un um
sem sann ar hvað var gert eða að við-
eig andi verk taki hafi yf ir leitt kom ið
ná lægt verki og hús inu.
Svart er svart. Því mið ur eru tölu verð
brögð að reikn ings laus um við skipt um
og virð ast sum ir hús eig end ur telja sig
spara á því. Rétt er að ít reka að yf ir leitt
of met ur verk kaupi hag sinn í þeim við-
skipt um. Verk kaupi stend ur eft ir án
nokk urs eða veik burða rétt ar gagn vart
verk taka og ábyrgð á verki er eng in.
Einn ig er mik il vægt að benda á að virð-
is auka skatt ur fæst að eins end ur greidd-
ur af vinnu við ný smíði, end ur bæt ur og
við gerð ir á hús næði, ef reikn ing ar frá
verk taka eru full gild ir.
Bald ur Haf stað Mynd/Jón Reyk dal