Vísbending - 28.01.2013, Page 2
2 V Í S B E N D I N G • 4 T B L 2 0 1 3
Alþjóðaviðskipti og hagsmunir Íslands
Kreppan mikla opnaði augu manna fyrir því hversu mikilvægt er að tryggja frjáls
viðskipti á milli landa. Í lok seinna
stríðsins voru settar á fót alþjóðlegu
stofnanirnar Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
og Alþjóðabankinn. Við bættist
sérstakur samráðsvettvangur, Almenna
samkomu lagið um tolla og viðskipti,
(e. General Agreement on Tariffs and
and Trade, GATT), sem varð síðar að
Alþjóðaviðskiptastofnuninni (e. World
Trade Organization, WTO). Þessar
stofnanir skyldu tryggja stöðugleika og
efla alþjóðaviðskipti jafnframt því að
fjármagni var beint til þróunarlandanna
(Alþjóðabankinn).
Í umræðulotum (e. negotiation rounds)
innan GATT/WTO fyrst eftir seinna
stríð var mest áhersla lögð á lækkun
tolla í vöruviðskiptum. Mikill árangur
náðist á næstu áratugum og meðaltollar
í viðskiptum iðnríkja eru nú 5% eða
minna. Til grundvallar tollalækkunum
innan WTO er reglan um bestu kjara
viðskipti (e. Most Favored Nation Clause,
MFN) sem á raunar rætur að rekja til
miðalda. Þessi regla tryggir að einungis
tvö stig viðskiptaréttinda eru í gildi um
viðskipti milli landa, það er þjóðarréttur
og alþjóðlegur réttur1. Leyfilegt er að
útvíkka þjóðarrétt til annarra landa og
mynda þannig fríverslunarsvæði eða
tollabandalög.
Með vaxandi þýðingu þjónustu-
viðskipta og bankastarfsemi á alþjóða-
markaði beindust sjónir manna að
þessum sviðum (í Uruguay-lotunni)
og varð svonefnt GATS (e. General
Agreement on Trade in Services) afrakstur
fjölþjóða viðræðna um afnám hindrana
á sviði þjónustu. Meðal þess sem áunnist
hefur er beiting bestu kjara reglu í
þjónustuviðskiptum. Þótt grunnur
undir árangursríkar viðræður hafi verið
lagður er langt í land með að aðildarríki
WTO hafi opnað markaði sína fyrir
þjónustuviðskiptum. Meðal óleystra
vandamála eru bankaviðskipti yfir
landamæri, samhæfing við fjármálaeftirlit
og hvernig viðskiptafrelsi samræmist
fjármálastöðugleika og þjóðhagsvarúð
auk verndunar höfundarréttar2.
Doha-viðræðurnar áttu að tryggja
frjálsari markaðs aðgang undir GATS.
Samningalota WTO í Doha var
svæfð árið 2008, meðal annars vegna
ósamkomulags um markaðsaðgang fyrir
landbúnaðarvörur og þjónustu. Það er
forsenda fyrir frekari efnahagsframförum
í heiminum að þessar samningaviðræður
fari aftur í gang. Mikilvægt er að þeim
ljúki með bættum markaðsaðgangi og
lækkun tolla fyrir landbúnaðarafurðir og
almennt frjálsari þjónustuviðskiptum svo
sem bankastarfsemi yfir landamæri.
Tengsl framleiðslu og
viðskipta
Sá mikli árangur sem náðst hefur í
samninga lotum GATT/WTO er ekki
aðeins að þakka víðsýni ríkisstjórna heldur
endurspeglar hann einnig þarfir nútíma
iðnaðar. Að vísu voru viðskipti með hráefni
til iðnaðar tiltölulega frjáls þegar fyrir
fyrri heimsstyrjöld undir Pax Britannica.
Með tækniframförum og stóraukinni
rannsóknar- og þróunarstarfsemi eftir
fyrri heimstyrjöld varð framleiðsla
á vörum sem höfðu stuttan líftíma
miðað við undirliggjandi rannsóknar-
og þróunarferli æ mikilvægari. Til að
standa undir kostnaði við rannsókn og
þróun slíkra vara verður að selja mikið
á stuttum tíma og samkeppnisformið
er aðallega gæðasamkeppni fremur en
verðsamkeppni. Þetta útheimtir aðgang
að stórum markaði án viðskiptahindrana.
Aukið viðskiptafrelsi og lækkun tolla
innan GATT/WTO hélst því í hendur við
þarfir iðnaðar fyrir aðgang að nýjum og
stærri mörkuðum.
Frumframleiðsla, svo sem
landbúnaðar afurðir og afurðir byggðar
á nýtingu náttúruauðlinda, krefst einnig
mikillar rannsóknar- og þróunarstarfsemi,
en hér birtist árangurinn einkum í
nákvæmari stöðlun ásamt aukinni
framleiðslu enda líftími vöru yfirleitt
langur. Framleiðsla byggð á nýtingu
náttúruauðlinda er yfirleitt með hækkandi
jaðarkostnaði og aðallega keppt í verði.
Því vilja framleiðendur eðli málsins vegna
fyrst og fremst tryggja sinn heimamarkað,
en sókn á nýja markaði er þeim minna
kappsmál. Minni árangur hefur náðst
innan GATT/WTO í opnun viðskipta
og lækkun tolla fyrir landbúnaðarvörur
og ýmsar aðrar vörur sem njóta mikillar
verndar á heimamarkaði. 3
Frjálsari viðskipti á milli iðnríkja leiddu
ekki endilega til aukinnar verkaskiptingar
og sérhæfingar á milli iðngreina og
landsvæða eins og búast hefði mátt við
samkvæmt kenningum um viðskipti
byggð á hlutfallslegum yfirburðum. Hins
vegar jókst verkaskipting og sérhæfing
innan iðngreina ásamt stórauknum
vexti á viðskiptum með sambærilegar
vörur4. Einkum varð þessi þróun sterk
innan Evrópusambandsins (t.d. kaupa
Þjóðverjar Peugot bíla af Frökkum en
selja þeim Volkswagen á móti). Forsendur
slíkra viðskipta eru þær sömu og ýttu
undir sókn til aukins viðskiptafrelsis
innan GATT/WTO; það er fallandi
einingarkostnaður og stærðarhagkvæmni
sem tengist stækkun markaða. Jafnframt
hafa viðskipti yfirleitt aukist hraðar en
framleiðsla og útflutningur þannig leitt
hagvöxt. Innangreinaviðskipti eru nú á
milli 70%-90% af utanríkisviðskiptum
flestra stærri iðnríkja innan ESB5.
Samþætting hagkerfanna á sviði vöru-
framleiðslu er því gagnkvæm að þessu
leyti.
Þróun Evrópusambandsins
og EES
Evrópusambandið varð ekki aðeins
tollabandalag með sameiginlegan ytri
toll heldur þróaðist sambandið í nána
samvinnu aðildarlandanna á öllum
sviðum viðskipta, stjórnmála og fjármála.
Eitt mikilvægasta skrefið til að efla
viðskipti og hagvöxt var fjórfrelsið þar
sem flæði framleiðsluþátta yfir landamæri
var auðveldað.
Ríki sem gerðust aðilar að Evrópska
efnahagssvæðinu geta einnig nýtt sér
fjórfrelsið auk víðtækrar fríverslunar
á innri markaði ESB sem vissulega
gefur möguleika á að nýta kosti frjálsari
viðskipta og auka arð af utanríkisverslun
sér til hagsbóta. Gallinn við EES-aðild er
að aðildarríkin taka við regluverki ESB án
þess að hafa mikið að segja um setningu
laga eða reglna. Öll nýrri aðildarríki
ESB höfnuðu þeirri leið að stíga skrefið
aðeins til hálfs með EES-samningi. EES-
samningurinn hefur því ekki þroskast að
neinu leyti og hin örfáu aðildarríki hans
verið áhrifalitlir útlagar um stjórnmálalegt
samstarf innan ESB.
Á sviði þjónustuviðskipta hefur margt
áunnist innan ESB og samvinnan gengur
Björn Ólafsson
Stjórnmálahagfræðingur