Dagblaðið Vísir - DV - 02.04.2012, Side 16

Sandkorn
É
g held, svei mér þá, að ef það er
eitthvað sem við getum lært af
þessu öllu þá er það að maður
eigi ekki að kaupa sér eitthvað
sem maður hefur ekki ráð á,“
sagði samstarfskona mín við mig um
daginn þegar við stóðum við kaffi-
vélina í vinnunni. Konan var að tala
um þá lærdóma sem Íslendingar geta
dregið af íslenska efnahagshruninu
2008.
Þegar þjóðaráföll, eins og allsherj-
ar bankahrun, borgarastríð, valda-
rán eða aðrar hremmingar sem valda
straumhvörfum, ríða yfir samfélög
er hætt við því að í kjölfarið hefjist
uppgjör við orsakir atburðanna þar
sem ábyrgðin á því sem miður fór er
takmörkuð við tiltölulega þröngan
hóp manna. Þetta gerðist til dæmis í
löndum eins og Þýskalandi og Ítalíu
eftir seinna stríðið. Reynt er að finna
helstu gerendurna í þeim atburðum
sem leiddu til áfallsins og þeim er
refsað, til dæmis með því að sækja
einhverja þeirra saka.
Eftir bankahrunið á Íslandi var
það almennt viðhorf almennings að
helstu gerendurnir í íslenska hruninu
hefðu verið stjórnendur og eigend-
ur bankanna, eigendur eignarhalds-
félaga og fyrirtækja sem skuldsettu sig
óhóflega fyrir útrás sinni, stjórnmála-
mennirnir sem stýrðu samfélaginu og
æðstu stjórnendur ríkisstofnana eins
og Seðlabankans og Fjármálaeftirlits-
ins. Þetta mat almennings var líklega
rétt, líkt og kom fram í skýrslu rann-
sóknarnefndar Alþingis, þar sem þess-
ir hópar eru sagðir bera einna mesta
ábyrgð á hruninu. Nú fer fram uppgjör
við þessa aðila hjá embætti sérstaks
saksóknara og í landsdómi. Þó fleiri
hafi ekki verið sóttir til saka þýðir það
samt ekki að ábyrgð þeirra sem sleppa
við ákæru sé ekki fyrir hendi.
Eftir því sem lengri tími líður frá
hruninu, rykið eftir það sest, reiði al-
mennings út í þessa helstu gerendur
sefast og ákærur á hendur einhverj-
um þeirra eru gefnar út, verður sýn
fólks á það hvað olli hruninu sömu-
leiðis skynsamlegri og heildstæð-
ari. Þá er líklegt að fólk átti sig á því
að ábyrgðin á því sem olli hruninu
er kannski víðtækari en talið hefur
verið: Að fleiri beri í reynd ábyrgð
þó svo að hún sé ekki eins mikil og
ábyrgð helstu gerendanna. Í kringum
1970 fór sú umræða til dæmis í gang
í Þýskalandi að ábyrgðina á Þriðja
ríkinu og glæpum þess væri ekki
bara að finna hjá helstu leiðtogum
Nasistaflokksins heldur einnig hjá
undirmönnum þeirra og óbreyttum
borgurum sem kusu flokkinn yfir sig
í kosningum á fjórða áratugnum og
veittu honum stuðning til að byggja
upp nasískt samfélag. Á Íslandi
er umræðan um ábyrgð hrunsins
byrjuð að þokast í sambærilega átt
frá þröngri ábyrgð lítils hóps banka-
og stjórnmálamanna. Til að læra af
slíkum samfélagslegum áföllum þarf
líklega að sjá þau í réttu ljósi.
Einn liður í þesari umræðu er að
nefna þau fjöldamörgu dæmi um
óbreytta borgara sem skuldsettu sig
óhóflega, meðal annars með lánum
í erlendum myntum, til að kaupa sér
hluti, fasteignir og bíla, svo dæmi séu
tekin, sem þeir hefði kannski getað
verið án. Ofgnótt lánsfjár var í bönk-
unum og var aðgangur Íslendinga að
fjármagni með því mesta sem um gat
í heiminum. Myntkörfulánin byggðu
auðvitað á þeirri lykilforsendu að ís-
lenska góðærið myndi halda áfram
og að krónan myndi halda háu gengi
sínu miðað við aðra gjaldmiðla. Þeir
sem tóku myntkörfulán voru að taka
stöðu með íslenska efnahagskerfinu
og krónunni og lýsa yfir trú sinni á að
uppsveiflan héldi áfram.
Rúmlega 37 þúsund heimili í land-
inu tóku slík erlend fasteigna- og eða
bílalán hér á landi á árunum 2002 til
2008, eða um þriðjungur allra heim-
ila í landinu. Nærri 8 þúsund heimili
tóku slík erlend fasteignalán og er
búið að afskrifa rúmlega 108 milljarða
króna af þessum lánum í ljósi þess að
gengistryggðu lánin hafa verið dæmd
ólögleg í Hæstarétti. Rúmlega 7 pró-
sent allra heimila í landinu hafa því
fengið afskriftir vegna gengistryggðra
fasteignalána. Afskriftir vegna gengis-
tryggðra bílalána nema rúmlega 38
milljörðum. Þeir sem ekki tóku slík
gengisbundin lán og þeir sem ekki
eru í vanskilum með afborganir af
lánum sínum, um 90 prósent þjóðar-
innar, fá hins vegar engar afskriftir
af sínum skuldum. Tala þeirra sem
voru í vanskilum með afborganir af
húsnæðislánum er rétt aðeins hærri
en tala þeirra heimila sem voru með
gengistryggð húsnæðislán, líklega er
um að ræða sama hópinn að stóru
leyti sem nú hefur fengið 108 millj-
arða króna leiðréttingu á skuldum
sínum.
Slík skuldaleiðrétting er fáheyrð í
heiminum. Samt trommar þingmað-
urinn Þór Saari, sem hefur verið í far-
arbroddi hins háværa, ofurskuldsetta
minnihluta, fram og réttlætir morð-
tilraun á lögmanni með þeim hætti
að eitthvað hlyti að gefa sig á end-
anum vegna þess að ekki hefði verið
gert nóg til að bæta stöðu skuldara
á Íslandi. Sá sem stakk lögmanninn
skuldaði bara nokkra tugi þúsunda og
er sennilega bara veikur á geði. Til-
ræði hans hefur ekkert með hrunið
og stöðu skuldara að gera líkt og Þór
vildi meina. Það þjónar hagsmun-
um lýðskrumara að mála skrattann á
vegginn og segjast vera með lausnina.
Á sama tíma, í síðustu viku, birti
Hagstofa Íslands lífskjararannsókn
sem sýnir að einungis tvö prósent
landsmanna búa við það sem skil-
greint er sem „verulegur skortur“.
Skilgreiningin snýst þó ekki um að
fólk eigi ekki í sig og á, eigi ekki mat,
föt eða hafi ekki þak yfir höfuðið,
heldur um það hvort fólk geti mætt
óvæntum útgjöldum, borðað fisk-
eða kjötmáltíð annan hvern dag eða
farið í frí með fjölskyldunni. Skil-
greiningin snýst því ekki um skort
á nauðþurftum, sem samkvæmt
þessu er ekki verulegt vandamál á
Íslandi líkt og í flestum öðrum lönd-
um heimsins. Ástandið á Íslandi er
einna best í Evrópu að þessu leyti og
tekjujöfnuður í landinu hefur aldrei
verið meiri.
Staðan er því sú að hópur illra
staddra skuldara, nærri 10 prósent
þjóðarinnar, hefur fengið skuldaleið-
réttingu upp á 100 milljarða vegna
húsnæðiskaupa, án þess að spurt
sé að því í einstökum tilfellum hvort
fjárfestingarnar hafi verið skynsam-
legar eða óráðsía. Í þeim tilfellum
þar sem einstaklingar í þessum hópi
tóku heimskulegar ákvarðanir og
sýndu skort á ráðdeild með því að
spenna bogann of hátt sleppa þeir
með skrekkinn og eru skornir úr eigin
snöru. Að vissu leyti er þetta órétt-
læti því meirihluti þjóðarinnar sýndi
ekki af sér óráðsíu með því að veðja
á íslensku efnahagsbóluna. Á sama
tíma liggur fyrir að afar fáir á Íslandi
búa við skort á nauðþurftum. Þessi
staða er staðreynd þrátt fyrir hrunið og
umræðuna um ábyrgð skuldara, sem
sýndu óráðsíu, á því. Ég held að það
fari því að verða kominn tími til að há-
væri minnihlutinn hætti að væla um
óréttlæti heimsins. Þrátt fyrir hrunið
eru það ennþá forréttindi að búa hér
á landi og ættu landsmenn aldrei að
gleyma því í öllum atganginum.
Þjóðin hvað?
n Þingmenn Sjálfstæðis-
flokksins eru byrjaðir að
móta nýja stjórnarskrá fyrir
lýðveldið Ísland. Skiptir þá
engu að komnar eru tillögur
að stjórnarskrá, eftir ferli þar
sem reynt var
að tryggja að
þjóðin hefði
sem mest
bein áhrif.
Fyrst var
haldinn þjóð-
fundur, síðan
kosningar til stjórnlagaráðs
og loks sömdu sérvaldir,
óflokkspólitískir fulltrúar
almennings stjórnarskrá
eftir forskrift þjóðfundarins.
Bjarni Benediktsson, formað-
ur Sjálfstæðisflokksins, og
Sigmundur Davíð Gunnlaugs-
son, formaður Framsóknar-
flokksins, hafa varað við
því að þjóðin komi að gerð
stjórnarskrár. Sigmundur
varaði við „hættulegum tíð-
aranda“. Bjarni varaði í öðru
samhengi við „helsjúkri um-
ræðu“ í þjóðfélaginu. Þeim
þykir tryggara að þingmenn
sjái stjórnarskrána. „Það eru
þingmenn sem leiða þetta,“
segir Ólöf Nordal, varafor-
maður flokksins.
Helförin gegn
Vestmannaeyjum
n Helstu
framámenn í
Vestmanna-
eyjum eru
óvenjustyggir
þessa dagana
og sjá skratt-
ann í hverju
horni. Bergur
Kristinsson, formaður Skip-
stjóra- og stýrimannafélags-
ins í Eyjum, tengdi nýja
kvótafrumvarpið við aðfarir
nasista að gyðingabörnum.
Eyjamaðurinn Páll Guð-
mundsson hjó í sama kné-
runn þegar hann gagnrýndi
Kastljósið fyrir að fjalla um
viðskipti Hugins og Vinnslu-
stöðvarinnar. Páll líkti Kast-
ljósinu við áróðursmála-
ráðuneyti nasista, en dró
það síðan til baka.
Ráðuneytisfólk
í sambúð
n Ástin knýr dyra í ráðu-
neytum landsins, eins og
víðar. Um helgina fögnuðu
nánir sam-
starfsmenn
ráðherranna,
Össurar Skarp-
héðinssonar
og Oddnýjar
G. Harðar-
dóttur, ásamt
vinum. Kristján Guy Burgess,
aðstoðarmaður Össurar, og
Rósa Björk Brynjólfsdóttir,
upplýsingafulltrúi fjármála-
ráðuneytisins, fögnuðu því
að þau eru byrjuð í sambúð,
en þau tóku saman þegar
Rósa var starfsmaður Stein-
gríms J. Sigfússonar.
Við erum manneskjur
– ekki vélmenni
Þetta er svona Vigdís
í nýjum búningi
Sigríður Arnardóttir, Sirrý, var að senda frá sér nýja bók. – DV Götulistamaðurinn Jójó vill Þóru Arnórsdóttur sem næsta forseta. – DV
Ábyrgð og óréttlæti
Leiðari
Ingi Freyr
Vilhjálmsson
ingi@dv.is
„Þrátt fyrir
hrunið eru
ennþá forréttindi
að búa hér á landi
Svínað á gangandi
E
inu sinni var farið í auglýsinga-
herferð, þar sem birt var mynd af
manni að pissa í afmarkað horn
sundlaugar, og það borið saman
við sérstök reykingasvæði. Hugmyndin
var að þeir sem reyktu væru að menga
allt umhverfi þeirra sem reykja ekki.
Reykingar voru bornar saman við að
baða fólk í þvagi.
Það er einn hópur á Íslandi sem er
ennþá stöðugt verið að baða þvagi ann-
arra. Þetta er fólk sem þarf að gleypa í
sig mengun annarra daginn út og dag-
inn inn, án þess að hafa val um það.
Ein af höfuðástæðum offitufarald-
ursins á Vesturlöndum er að fólk keyr-
ir allt sem það fer. Það gerir ekki hreyf-
ingu að hluta hversdagslífsins, eins og
fólk í Kína eða víða í Evrópu, þar sem
margir ganga, hjóla og nota almenn-
ingssamgöngur. Hér á Íslandi er ótæpi-
lega mikið af fólki sem fer allt á bíln-
um sínum. Hér er bílaeign sú mesta í
heimi, ásamt Bandaríkjunum, Mekka
offitufaraldursins.
Á hverjum degi þurfa gangandi veg-
farendur að borga fyrir leti bílafólks-
ins. Loftmengun frá bílunum skaðar
öndunarfæri þeirra, bæði útblástur-
inn og svo þegar malbikið tætist upp
vegna nagladekkjanna. Gangandi fólk
þarf að anda að sér vegryki, kolefni,
járnsamböndum, koparsamböndum,
köfnunarefnisoxíðum, brennisteinsox-
íði og ósoni, vegna bílafólksins. Ryk-
mengunin er talin hafa áhrif á lang-
vinna lungnateppu, astma, hjarta- og
æðasjúkdóma og lungnakrabbamein.
Heilsan er ekki það eina.
Gangandi borga fyrir offitu bíla-
fólksins, þar sem offita er ein af helstu
orsökum alvarlegra heilbrigðisvanda-
mála, sem er auðvelt að koma í veg fyrir
með aukinni hreyfingu. Er sanngjarnt
að gangandi borgi skatta til að laga
heilbrigðisvanda latra bílasjúklinga?
Bílaumferð fylgir ekki bara loft-
mengun, heldur óheyrileg hávaða-
mengun, sem gangandi fólk þarf
stöðugt að þola í umhverfi sínu. Sjón-
mengunin af risastórum umferðar-
mannvirkjum er ekki síður alvarleg.
Þriðjungur af landsvæði Reykjavík-
ur fer undir götur fyrir bíla. Fimmtán
prósent af landsvæðinu fer undir bíla-
stæði. Þetta gerir það að verkum að
gangandi vegfarendur þurfa að fara
miklu lengri vegalendir en í borg sem
væri ekki hönnuð bara fyrir bílafólk. Og
þegar það snjóar koma moksturstæk-
in og skófla snjónum af götunni yfir á
gangstéttina.
Gangandi fólk þarf að þola að börn
þess þurfa stöðugt að vera undir eftir-
liti, vegna þess að bílafólkið gæti keyrt
á þau. Það gerist reglulega að bílafólk
keyri á börn eða aðra sem kjósa að nota
ekki bíl. Sumt bílafólk kaupir sér stærri
bíla, vegna þess að það er hrætt við að
lenda í árekstri við annað bílafólk.
Þeir sem ganga eru stöðugt að borga
fyrir leti og sjálfselsku annarra. Letingj-
arnir vilja ekki einu sinni flytja flugvöll-
inn úr Vatnsmýrinni, því þá gætu þeir
ekki lent í miðborginni. Fyrir vikið þarf
gangandi fólk að þola hávaðamengun
og loftmengun frá flugvélunum sem
svífa rétt yfir byggðinni.
Gangandi vegfarendur eru góðir
fyrir borgina og samfélagið. Þeir taka
minna pláss en fólk sem er samvax-
ið bílum, menga miklu minna og það
þarf minna að borga í heilbrigðiskostn-
að vegna þeirra. Samt er alltaf verið
að svína á þeim. Einu sinni þótti eðli-
legt að reykja með börnin beltislaus í
bílnum. Nú þykir það hneykslanlegt.
Eitthvað er rotið í nútímasamfélag-
inu. Hvað líða mörg ár þar til fólk fattar
þetta?
Svarthöfði
Útgáfufélag: DV ehf. Stjórnarformaður: Lilja Skaftadóttir Ritstjórar: Jón Trausti Reynisson (jontrausti@dv.is) og Reynir Traustason (rt@dv.is) Fréttastjóri: Ingi Freyr Vilhjálmsson (ingi@dv.is)
Umsjón helgarblaðs: Ingibjörg Dögg Kjartansdóttir (ingibjorg@dv.is) Umsjón innblaðs: Kristjana Guðbrandsdóttir (kristjana@dv.is) Framkvæmdastjóri: Stefán T. Sigurðsson (sts@dv.is)
Sölu- og markaðsstjóri: Heiða B. Heiðarsdóttir (heida@dv.is) Hönnunarstjóri: Jón Ingi Stefánsson (joningi@dv.is) Umbrot: DV Prentun: Landsprent Dreifing: Árvakur DV á netinu: DV.is
F R J Á L S T, Ó H Á Ð D A G B L A Ð
Heimilisfang
Tryggvagötu 11
Hafnarhvoli, 2. hæð
101 Reykjavík
FRéTTASkoT
512 70 70 DV áskilur sér rétt til að birta aðsent efni blaðsins á stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Öll viðtöl blaðsins eru hljóðrituð. Notkun á efni blaðsins er óheimil án samþykkis.
512 7000
512 7010
512 7080
512 7050
AÐALnúmeR
RiTSTJÓRn
ÁSkRiFTARSími
AuGLýSinGAR
16 2. apríl 2012 Mánudagur
Leiðrétting
Í síðasta blaði var ranglega
sagt að styrkur til Björns
Bjarnasonar og fleiri, sem
veittur var til að stuðla
að upplýstri umræðu um
ESB, hafi verið úthlutað af
ESB. Alþingi úthlutaði.