Málfregnir - 01.11.1987, Blaðsíða 17

200 ára afmæli Rasks
Á þessu ári er þess minnst að 200 ár
verða liðin frá fæðingu danska málfræð-
ingsins Rasmusar Kristjáns Rasks (1787-
1832). Hann er tímamótamaður í mál-
vísindum og einn mesti tungumála-
garpur sem sögur fara af. En íslendingar
minnast hans sérstaklega sem eins af
mestu velgerðarmönnum sínum og
nefna hann í sömu andránni og bestu
syni íslands. Rask tók sérstöku ástfóstri
við íslenska tungu, mat hana mest allra
þeirra fjölmörgu tungumála sem hann
lærði og hvatti Islendinga með ráðum og
dáð til að hreinsa hana af erlendum
ambögum og rétta við bókmenntir þjóð-
arinnar. í því skyni beitti hann sér fyrir
stofnun Hins íslenska bókmenntafélags
1816 og var fyrstur kjörinn forseti þess.
Frægasta rit Rasmusar Rasks er um
uppruna hins norræna máls, Under-
s0gelse om det gamle Nordiske eller
Islandske Sprogs Oprindelse (Khöfn
1818). Fyrir það hlaut hann verðlaun
Danska vísindafélagsins 1815. í þessu
riti, sem hann lauk við á íslandi 1814, er
að finna megindrætti að flokkun tungu-
mála eftir skyldleika og vísi að indó-
evrópskri samanburðarmálfræði. í
athugunum Rasks gegndi íslenskan lykil-
hlutverki, því að mjög er tekið mið af
henni við mat á skyldleika mála.
Rasmus Rask fæddist á Fjóni 22.
nóvember 1787. Þar gekk hann í mennta-
skóla og komst þá þegar í kynni við
íslenskar bækur, einkum Heimskringlu
Snorra Sturlusonar. En kennslubækur í
íslensku voru engar til og ekki heldur
málfræði að heitið gæti. Rask tók þá
saman eigin orðabók og samdi sína mál-
fræði sjálfur. Hún kom út í Kaupmanna-
höfn 1811, Vejledning til det Islandske
eller gamle Nordiske Sprog, og er fyrsta
íslenska málfræðin sem verulegt gagn er
að. Þetta rit endurbætti Rask síðar og
gaf út á sænsku í Stokkhólmi 1818,
Anvisning till IsUindskan eller Nordiska
Fornspráket, og loks samdi hann ágrip af
íslenskri málfræði, Kortfattet vejledning
til det oldnordiske eller gamle islandske
sprog (Khöfn 1832).
Þegar Rask hóf háskólanám í Kaup-
mannahöfn 1807 komst hann fljótlega í
kynni við íslenska námsmenn og eignað-
ist þar góða vini. Af þeim lærði hann að
tala íslensku. Á háskólaárunum þýddi
hann Snorra-Eddu á dönsku með læri-
föður sínum, og kom sú þýðing út 1808.
Rask var einnig fenginn til að búa til
prentunar íslensk-latneska orðabók,
sem séra Björn Halldórsson í Sauð-
lauksdal (1724-1794) lét eftir sig, og jók
við hana dönskum þýðingum. Nokkrir
íslendingar voru honum til aðstoðar.
Orðabókin (Lexicon Islandico-Latino-
Danicum) kom út í tveimur bindum í
Kaupmannahöfn 1814.
Rasmus Rask dvaldist á íslandi 1813-
1815. Þá voru íslendingar enn beygðir
eftir þung áföll af völdum náttúruham-
fara og drepsótta á 18. öld. Danakon-
ungur var einvaldur og verslunin að
mestu í höndum danskra kaupmanna.
íslensk tunga átti mjög í vök að verjast
og bókaútgáfa var sáralítil. Rask óttaðist
að íslenskan dæi út ef ekkert yrði að
gert. Hann tók þá að undirbúa stofnun
Bókmenntafélagsins, ferðaðist um allt
land og aflaði því fylgis. íslensku lærði
hann svo vel að hann gat látið fólk halda
að hann væri íslendingur. Hann átti til
17