Félagsbréf - 01.03.1960, Síða 57

FÉLAGSBRÉF
55
ins allt eitt sem til er aS keppa: ást
þín, líf mitt og endurlausn þessa
langhrakta lands.
Andrés er af þeirri manngerð, sem kann
tvö svör viS hverri spurn:
— Var honum lagt í brjóst það
óeðli, að breyta jafnan öðruvísi en
aðrir menn? Var það bleyðiskapur
hans, eða átti hann aldrei til þá hugs-
un, að ekki stæðist tvennt á oddum:
annaö sem hann þráði og hitt sera
mælti i mót?
Og einhvers staðar talar höfundur um
vonina sem voðalegastan fjötur. Það er
mikill reyfaraskapur í þessari bók, næstum
eins og Björn hafi ætlaö í einu verki að
sameina skáldskap og sjoppubókmenntir.
En þegar sópað er hurtu hroðanum, gnæfir
þó mynd Andrésar skýr eftir: tvíhuginn,
klofningurinn, sem hyggst hafa heimt hinn
helming sinn.
Það eru örlög þeirra, sem í vafa velkj-
ast og aldrei öðlast nema hálfan sannleik,
að atburðarásin hrekur þá fyrr eða síðar
til ótvíræðrar afstöðu, en jafnframt vakir
eftir bresturinn í hugskoti þeirra ógróinn.
Þótt Andrési virðist því braut sín mörkuð,
þegar Skarðsmenn hafa drepið mág hans,
hann sjálfur hrifið undir sig föðurleifð
sína, og Solveig hefur horfið til hans, er
eðli hans ekki slíkt, að efasemd hans
hverfi. Enn stenzt tvennt á oddum. Hann
hafnar því enskri aðstoð til að brjóta
Skarðverja á hak aftur, gegn henni mælir
áþján þess herra, er gefur þræl sínum að
eta. Tvíhygli Andrésar fylgir honum til
söguloka. Fyrr hafði hann sagt:
— Það kaupir sér enginn grið, Sol-
veig, enginn. Þú getur sagzt vera hlut-
laus, þú getur haldið að þér höndum
og setið hjá. Samt er ósigur þinn
aldrei sárari en á þeirri stund, er þú
horfir aðgerðalaus á aðra menn deyja.
Þá drekkurðu í senn bikar ósigur-
ins og beiska veig smánarinnar að
hafa borizt af. Þú ert lifandi og samt
ertu dauður. Þú hefur forðað lífi þínu
og vegna þess hefur það þurrkazt út.
Þegar Andrés hefur í sögulok beðið
lægra hlut fyrir Skarðverjum, á hann
tveggja kosta völ: Hann getur kosið lif,
ritað undir nauðungarbréf og innsiglað
þannig smán sína í augum heimsins eða
staðið staffírugur, látið höfuð sitt með
sæmd, haft heiður í dauöa sínum. Enn
stenzt tvennt á oddum, og sá verður mest-
ur sigur Andrésar að meta líf annarra
manna hærra sæmd sinni.
Hughlær frásagnarinnar í síðustu köfl-
unum og barátta Andrésar í lokin minnir
um sumt æði mikið á Deiglu Arthurs
Millers. Báðir hljóta þeir Andrés og Jón
Proktor aö svara spurn Hamlets: að vera
eða ekki. Eins og í mörgurn íslendinga-
sögum er hér spurt um sæmd. Og mér
virðist niðurstaða Björns hárrétt. Maöur-
inn guggnar andspænis dauða sínum, og
sé nær gáð: er ekki ávallt meiri sæmd
að velja jafnvel smánarlegt líf en dauða.
Lýsing Björns á innri baráttu Andrésar
er sá þáttur bókarinnar, sem bezt hefur
tekizt. Þar kafar hann dýpst og dregur um
leið mestan feng. Mörgum einstökum við-
brögðum Andrésar er lýst af nærfærni og
sálarlífsþekkingu, svo sem þegar hann gef-
ur eljara sínum líf vestur í Skor.
Ekki veröur sagt, að aukapersónur þess-
arar sögu skipi mikið rúm eða veglegt,
og í lýsingu fárra þeirra eða engra hefur
höfundi tekizt að móta skýra manngerð.
Þær lifa ekki sjálfar í orðum sínum eða
athöfnum, heldur er Björn Th. sífellt að
lýsa og útskýra. Við þekkjum vart aðra
eiginleika Solveigar en þann, að hún er
blóðheit ástkona. Eftirminnilegasta lýsing