Norðurslóð


Norðurslóð - 15.12.1978, Page 13

Norðurslóð - 15.12.1978, Page 13
Arni Hjartarson, jarðfræðingur: NYKURTJÖRN OG Útburðarhraun - Hvernig hefur tjörnin myndast, og hvað býr í henni? Allir Svarfdælingar hafa heyrt Nykurtjarnar getið og það ekki að góðu. Allir kannast líka við nykurinn gráa, með hófana sem snúa aftur, þetta lævísa dýr, sem með vinahótum reynir að tæla menn á bak sér, en hleypur svo með þá í vatnið. Það var líka hann, sem með bægslagangi sínum í tjörn- inni á vorin kom af stað hlaupunum í Grundarlæk, sem ollu árlegum spjöllum á Grund og Brekku hér fyrr á árum. Stadhœttir og örnefni Fjallið milli Holtsdals og Bakkadals hefur ekkert fast- ákveðið nafn. Hins vegar bera eggjar þess og hnjúkar hvert sitt heitið, Langihryggur yst, þá Ásafjall, Digrihnjúkur, Litli- hnjúkur og Brennihnjúkurinnst. Neðan undir Digrahnjúk og allt inn að Brennihnjúk, er stallur mikill eða hjalli, með fjölda smátjarna. Nykurtjörn er þeirra langmest, Lómatjörn heitir önnur, Hólmatjörn sú þriðja. Á öðrum kann ég ekki nöfn, en þarna eru á þriðja tug smávatna. Ofan við Nykurtjörn og suður frá henni eru hamrar miklir og stallar þar uppi yfir, sem Nvkurstallar heita. Sunnan tjarnarinnar er stórgrýtisurð, ill yfirferðar, sem Utburðarhraun er nefnt, en vestan og noðran hennar smágrýttari urðarhólar. Hamrarnir og urðarhólarnir mynda því kvos, sem vatnið hefur safnast í. Norður frá tjörn- inni heldur hjallinn áfram út undir Ásaíjall og heitir þar Neðri-Bunki. Upp af honum er Efri-Bunki, framhald af Nykur- stöllum. Hrafnabjörg eru skammt neð- an Nykurtjarnar og bera nafn með rentu, dökk yfirlitum og vinsæll varpstaður hrafna. Sunnan þeirra og aðskilin með neðstu totum Utburðarhrauns er brött hamrahlíð, með kletta- rindum, sem Strákar heita. Þar neðan undir eru víðáttumiklar mýrar, svokallaðar Hrafnabjarg- arflatir og Garðshornsheiðar sunnar, sem ná allt suður að Bakkabjörgum, grösugt hag- lendi, sem heyjað var fyrrum, þótt hátt væru til fjalls. Neðan við Hrafnabjargarflatir eru Grundarhausar, grónir urðar- hólar með fjölmörgum giljum, stórum sem smáum. Grundar- gilið er þar langstærst, en næst því kemur Ljósgilið. Mótun landslagsins Hvernig hefur nú allt þetta landslag mótast og orðið til? Hér á eftir mun ég reyna að rekja þá sögu eins og hún kemur mér fyrir sjónir. Berghlaup, eða framhlaup er það fyrirbrigði nefnt, þegar stór- ar bergspildur brotna úr fjöllum, steypast niður hlíðarnar og kurl- ast í stórgrýtisurð, eða hraun, eins og það er nefnt í Svarfaðar- dal. Slík berghlaup setja mikinn svip á hlíðar svarfdælskra fjalla, má þar sem dæmi nefna Hvarfíð, stærsta berghlaupið í dalnum. Þannig eru Grundarhausarnir líka orðnir til. Einhvern tíma um það bil er síðustu ísöld lauk (fyrir tíuþúsund áru), hefur losnað mikið stykki úr fjallinu fyrir ofan Grund og fallið ofan hlíðina allt niður að fjallsrótum, en kurlast í smátt á leiðinni og myndað Grundarhausa. Hrafnabjörg og Strákar eru brotsár hlaupsins. Hlaupurð þessi er 3.4 km2 að flatarmáli og víða geysiþykk, eins og best sést í Grundargili. Oskruðu fjöllin eins og naut um þau hlupu hviður þegar skriðuskrattinn braut Skröflustaði niður segir í húsgangnum, sem ortur var, er skriðan hljóp í Skröflu- staði í Svarfaðardal 1805. Magn- aður hefði kveðskapurinn orðið, ef skáldið hefði orðið vitni að berghlaupinu frá Hrafnabjörg- um. Löngu síðar hefur annað berghlaup fallið úr efstu eggjum við Litlahnjúk. Litlihnjúkur er hæsti hnjúkur fjallsins um 1160 m og hærri hefur hann verið áður, því berghlaupið lækkaði eggina. Urðin hefur hlaupið úr hnjúknum þvert yfir stallinn norðan við Lómatjörn og allt niður á Hrafnabjargaflatir. Þannig myndaðist Útburðar- hraun, 1 km2 stórt og tiltölulega unglegt. I kvosinni, sem varð milli hnjúksins og hraunsins stíflaðist upp vatn, Nykurtjörn- in. Hún er í 660 m hæð yfir sjávarmáli og 150 x 500 m að stærð eða nálægt 7.5 hekturum. Dýpst hefur hún mælst 18 m. Afrennsli hefur hún um sak- leysislegan lækjarfarveg sunnan til á vesturbakkanum, sem oftast er þurr á sumrin. Þar eru fyrstu drög Grundarlækjar. Hlaupin í Grundarlcek Þannig hagar til við lækjarfar- veg þennan, að á vetrum sest í hann mikill skafl. Líklegt er, að allan veturinn sé vatnsborðið í tjörninni það lágt, að ekki mæði neitt á skaflinum, þar sem öll vetrarúrkoman í þessari hæð er í formi snævar. Þegar líður að sumri og leysing hefst í háfjöll- um hækkar ört þrýstingur í tjörninni. Skaflinn veitir þó fyrirstöðu lengi vel, þar til hann skyndilega brestur, er þá ekki að sökum að spyrja, tugir þúsunda tonna af vatni fossa fram og hlaup kemur í Grundarlæk. Hreint vatn hefur ekki mikinn rofmátt. Því er það, að lækjarfar- vegurinn upp við tjörnina sjálfa er svo lítill, sem raun ber vitni Á leið sinni niður hlíðina hrífur vatnsflaumurinn hins vegar með sér leir og grjót og með þau graftól að vopni hefur hann sorfið sitt djúpa gil. Af nægu grjóti er að taka í Grundarhaus- um. Hlaupum í Grundarlæk fylgdu jafnan hlaup í Ljósgili, enda greinast þessir lækir frá sama meið uppi á Hrafnabjarg- arflötum. Fyrstu heimildir um hlaup og landspjöll af Grundarlæk, sem mér eru kunnugar, eru í jarða- bók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá 1712. Þar segir um Grund: „Túnið er af voveiflegu skrifðufalli til helmings eyðilagt og eykst árlega meir og meir... Hætt er bænum fyrir því hræði- lega skriðufalli, sem túnið hefur eyðilagt og sýnist líklegt, að þessi skaði eyðileggi jörðina um síð- ir.“ Þegar þetta var skrifað, hefur lækurinn fyrir löngu hafíð eyðileggingarstarf sitt. Reyndar fmnst manni, að það hljóti að hafa tekið hann margar aldir, eða árþúsundir að grafa sitt mikla gil. Hins vegar hefur mörgum þótt það hálf einkennilegt uppátæki hjá Þorsteini gamla Svörfuði, að nema land þarna í skriðunni og nefna bæ sinn að Grund. Sú spurning er því áleit- in, hvort hugsanlegt sé, að Útburðarhraun hafí hlaupið eft- ir landnám og Nykurtjörn og Grundarskriða því ekki verið til í tíð Þorsteins og þeirra land- námsmanna. Nykurtjarnar og Grundar- lækjar er síðan^getið í öllum helstu ritum um Island frá 18. og 19. öld, til dæmis í ferðabók Eggerts og Bjarna, ferðabók Olavíusar og ferðabók Þorvaldar Thoroddsen. Bestu lýsingar á tjörninni og skriðuhlaupunum er þó að finna í skrifum Svarf- dæíinga sjálfra. Árið 1888 fór Jóhann hrepp- stjóri á Hvarfi við fjórða mann upp að Nykurtjörn til að sjá hvernig þar væri umhorfs. Þeir mældu bæði stærð tjarnarinnar og dýpi, en tjörnin var á ísi allt þetta sumar. Einnig reyndu þeir, að gera sér grein fyrir orsökum hlaupanna. Skýrslan, sem þeir félagar gerðu um ferð sína, er enn til. Hún er fyrsta glögga lýs- ingin á Nykurtjörn og umhverfí hennar. En þótt hún sé greina- góð, skjátlaðist þeim Jóhanni í einu, þ.e. orsökum hlaupanna. Þeir álitu sem sé hlaupin þannig til orðin, að á vetrum settist jarð- klaki mikill í urðina umhverfís tjörnina og teppti neðanjarðar- rennsli, sem þeir hugðu liggja frá tjörninni fram í gilið. Af þessum sökum töldu þeir, að hækkaði í tjörninni allan veturinn, uns klaki færi úr jörðu að vori. Þá brytist vatnsflaumurinn út gegnum urðina og kæmi skriðu- hlaupinu af stað. Yfírborðs- rennsli hugðu þeir ekki vera um að ræða. Það, sem blekkti þá í þessum efnum og blekkti jafnvel hálærð- an jarðfræðiprófessor eins og Þorvald Thoroddsen, var hinn sakleysislegi, þurri farvegur úr tjörninni. Þeim fannst útilokað, að lækurinn, sem gróf hið feiknamikla Grundargil gæti hafa runnið um svo smáan far- veg upp við Nykurtjörn. Snorri heitinn Sigfússon er sá, sem best hefur lýst Nykurtjörn og hlaupum úr henni. I Ferðinni frá Brekku segir hann m.a.: „Þegar fyrsti vottur hlaupsins sást frá Grund var sendur hraðboði suður á bæina og komu menn þá með fjárhúshurðir á Árni Hjartarson. bakinu til þessa bardaga við lækinn, flýttu sér að suðurrönd hans og röðuðu sér þar með hurðirnar fyrir framan sig til þess að reyna að vama því að lækurinn flæddi heim að túninu og bænum. Þetta var sú eina vörn sem reynd var eða fólkið gat ráðið við. Smágarðar höfðu að vísu verið hlaðnir hér og þar, en reyndust gagnslitlir. Ef nógu margt var að hurðum, sem voru eins konar lifandi garður og settar þar í skyndi sem þörfin var brýnust, gátu þær unnið ótrúlegt gagn.“ Um aldamótin síðustu var ráðist í að hlaða grjótgarð mikinn við Grundarlæk til varnar tún- inu. Var það ærið verk og kostnaðarsamt. Ekki gaf sú ráðstöfun þó betri raun en það, að í næsta hlaupi sveigði lækur- inn alls ekki meðfram hlaupinu, eins og til var ætlast, en hlóð í þess stað að honum aur og grjóti og fossaði yfir hann, hálfu illskeyttari en fyrr. Mátti þakka fyrir, að ekki hlutust af stór spjöll, því nú var enginn viðbún- aður annar til varnar. Magnús Pálsson settist að Grund um aldamótin. Hann skildi fyrstur manna eðli og orsakir hlaupanna úr Nykur- tjöm, að þau brutust fram, er skaflinn í lækjarfarveginum brast. Þegar sá skilningur var fyrir hendi, voru hæg heimatök- in, að koma í veg fyrir hlaupin, með því að grafa í sundur skaflinn snemma vors, áður en leysing hefst að ráði þar efra og hækkar í tjörninni. Við það fær vatnið jafna og eðlilega framrás og án hamfara. Ekki er mér kunnugt um, hvenær Magnús og þeir Grund- armenn grófu í fyrsta sinn skaflinn í sundur. En síðan þá hefur með árlegu eftirliti og greftri þegar þurfa þykir, verið komið í veg fyrir öll meiri háttar hlaup í læknum. Nykurinn glettist við menn Eg vil hvorki játa né neita tilvem nykursins í Nykurtjöm. Sá sem setið hefur við tjörnina að sumarlagi fær ekki varist þeim grun, að einhver skepna búi í vatninu. Einkennilegar gárur sjást oft fara hratt um vatnsflöt- inn, og annarlegur þytur, eins og gjóstur í klettasnösum heyrist í lofti, þó að blankalogn sé. Nánast alltaf, þegar ég hef verið þarna á ferð hef ég heyrt dynki, sem bergmála í klettunum undir Nykurstöllum, en sára- sjaldan séð grjótflug eða annað sem dynkjunum getur valdið. Eg get ekki stillt mig um, að rifja hér upp atburð, sem varð við Nykurtjörn fyrir rúmlega tutt- ugu árum. Seinni part sumars 1957 fór danskur vinnumaður, sem þá var á Tjörn ásamt með unglings- pilti frá Akureyri, að leita hrossa. Gengu þeir suður og upp í fjall en Tjamarhrossin leituðu mjög á þeim ámm í stóð það, sem gjarnan gengur á Bakkadal. Stóðið fundu þeir á beit á Hrafnbjargaflötum. Kom á það styggð og galsi, er þeir félagar nálguðust. Einn hestur tók sig þó strax út úr hópnum og kom til mannanna, þúfugæfur og vina- legur. Þetta var stór grár klár, allútigangslegur og náði faxið niður fyrir augu. Danskurinn var lítill hestamaður og strákur enn síðri, höfðu hvorugur á bak komið. Þeir sinntu því þeim gráa ekkert, en fóru að fást við stóðið. Þá breytti skepnan skyndilega um hegðun, hneggjaði hátt og fór á brunandi stökki í gegnum stóðið og leiddi það síðan eftirsér út fyrir ofan Hrafnabjörg og á fleygiferð norður fjall. Komust þeir ekki fyrir hestana fyrr en út á Langahrygg. Ekki vænkaðist hagur þeirra þó við það, því nú tók stóðið sama spanið suðureft- ir á ný. Af danskri þrautseigju fylgdi vinnumaðurinn því eftir, sem mest hann mátti. Þegar hann kemur á hólinn norðan við Nykurtjörn, sér hann hvar stóð- ið rásar ráðvillt fram og aftur með tjöminni. Er einn hesturinn kominn á sund og sér aðeins á hausinn semhverfur þó fljótt í grængolandi vatnið. Hann sér fljótt, aðþetta muni hafa verið sá grái, því hann sást ekki í stóðinu meir. Bregður honum mjög í brún við þetta og hyggur, að hann hafí í ókunnugleika sínum tryllt hestinn, svo að hann hafí ganað í tjörnina og drukknað. Daninn þorir því ekki að eiga meira við stóðið, svo að fleiri hestar fari ekki sömu leið. Halda þeir heim á leið við svo búið hestlausir. Tjarnarmönnum þótti þetta að vonum kynleg saga og höfðu úti spurnir um haustið hvort einhver saknaði hests, En svo var eigi og aldrei fékkst nein skýring á atburði þesssum. Útilega við Útburðarhraun Útburðarhraunið hefur í huga mínum yfír sér dulúðugan blæ, bæði nafnsins vegna og líka Framhald á blaðsíðu 19. NORÐURSLÓÐ - 13 Grund. Nykurtjörn er í kvosinni uppi í fjallinu. Ljósm. Páll Jónsson.

x

Norðurslóð

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Norðurslóð
https://timarit.is/publication/1253

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.