Norðurslóð - 17.12.1979, Page 5

Litið til 18. aldar:
Um byggingar
fyrr á tíð
Gapastokkur geymdi syndarann
TJr fyrirlestri, sem séra Kristján
Eldjárn Þórarinsson á Tjörn
flutti fyrir U.M.F. Svarfdæla,
líklega 1914.
Á mínum æskuárum var lítið
af samkomu eða fundarhúsum
til, þ.e. að segja húsum sem
beinlínis voru til þess ætluð að
halda samkomur og fundar-
höld, nema kirkjurnar sem að
þá voru meira notaðar heldur
en nú og sem að menn á sinn
hátt báru meiri virðingu fyrir og
þótti raunar vænna um heldur
en nú gjörist. En þrátt fyrir það
þá munduekkigömlukirkjurn-
ar nú á dögum þykja sérlega
göfugar eða vel samsvarandi til-
gangi sínum, því að fráteknum
dómkirkjunum og fáum öðrum,
voru þær flestar torfhús með
Séra Kristján Eldjárn Þórar-
insson.
Reykjavík, 26. nóvember 1979.
Nú er Svarfdælingadagurinn
liðinn og við sem dveljum
sunnan fjalla farin að láta
okkur dreyma um þann næsta.
Gleðskapurinn var mikill, stóð
jafnvel lengur en áður hjá
sumum, með öllu ónefndum.
Ekki er þó ætlunin að rifja
upp atburði tengda Svarfdæl-
ingadegi, en skyggnast í þess
stað lengra aftur í tíðina og sjá
hvað finna má um Svarfdæl-
inga þar. Kannski eigum við
svo forna hefð í ,,gleði“,
hrekkjabrögðum og alls kyns
ólátum að skömm væri að
breyta henni.
Árið 1644 sendir Jón Hóla-
ráðsmaður á Urðum Svarf-
dælingum eftirfarandi bréf:
,,1644 til Svarfdælingum
skrifað. Ég formerki, góðir
menn Svarfdælingar, að hér
eru nokkrir (og ekki fáir) af
stólsins meina ég landsetum
sem dómkirkjunnar jarðir
brúka so sem væri þeir þeirra
timburstöfnum; þær voru svo
lágar, að naumlega var gengt
háum manni undir bita, glugg-
arnir fáir og smáir, flestar undir
súð eða reisifjöl og sumar ekki
einu sinni alþiljaðar innan.
Þetta var nú sök sér, þótt þær
væru bæði dimmar, lágar og
litlar, því sumar voru ekki
stærri en vænar skemmur; hitt
var verra, að þeim var einatt illa
við haldið og látnar hanga uppi
um langan tíma, þótt þær væru
orðnar næsta hrörlegar og meir
en það.
Torfkirkjan á Völlum
Ég man nú einna bezt eftir
Vallakirkju, því þar var ég upp
alinn. Var hún í mínu ungdæmi
lík því, sem að hér að framan er
lýst, og mun hún þó ekki hafa
verið með þeim lökustu. Þá er
ég var á Völlum var hún orðin
svo snöruð fram, að reistur
hafði verið við framþilið reka-
staur langur og digur, svo hún
skyldi ekki steypast. Þessi fork-
ur var orðinn mosavaxinn af
elli, fúinn og brostinn, en í stað
þess að laga húsið þá var
fenginn annar ás og reistur við
hlið hans, sínu lengri og gildari.
Þá átti þó kirkjan á þriðja
þúsund kr. í sjóði, sem í þann tíð
var mikið fé, enda var hún víst
orðin ærið gömul, og var það
eitt til marks um það, að þykkur
og sterkur klampi var negldur á
þilið að sunnan verðu við
jarða eigendur, sumir án land-
drottins vilja og vitundar
lyggja af jörðunum, Ijá og
eigselja, sumír taka inn á þær
<úgíldt, en þverneita stólsins,
dó þau bjóðist, sumir Ijá og
orúka til inntöku peninga-
beitar, sumar og vetur, so bað
má sýnast á sumra höndlan
sem þeir séu eiginlegir eignar-
menn þeirra jarða, og ofan á
Dessa og þvílíka höndlan vilja
oeir sem jörðum stólsins til
ábýlis hafa og halda, á meðan
lifa, og ekki það einungis,
heldur og so fyrir börn og
barnabörn, hvörninn sem þær
jarðir níða til húsa, vallar og
engja, og sumir heimskingjar
hafa látið til sín heyra, að peir
hafi þær jarðirnar borgað með
so miklu landskuldargjaldi
sem þæ[r] kosta að hundraða-
ölu, hvörja þeirra heimsku eg
vil] ekki svars virða. - En so
Dér vitið, hvört yður og öðrum
er leyfilegt án lagastraff[s] og
forboðs so við dómkirkiunnar
jarðir að ha[l]da (ef mér nér um
Gamall torfbær af betra taginu.
dyrnar; voru reknir í hann þrír
sterkir trénaglar mishátt, og
höfðu þeir verið notaðir til þess
að hengja á gapastokkinn.
Þennan gapastokk sá ég þar á
Völlum. Var það járnhringur
nokkuð breiður en brettar út
brúnirnar. Hann var með hjör-
um að aftan en keng og hespu
að framan, sem læsa mátti með
hengilás. Þessi hringur var
lagður og læstur um hálsinn á
syndaranum. Krókur var í háls-
járninu að aftan. Með þessum
krók var svo náunginn hengd-
ur upp á hæfilega háan nagla,
svo að hann tyllti aðeins niður
tánum; svo var hann látinn
hanga þar allan messutímann til
spotts og háðungar og sínum
líkum til eftirdæmis og viðvör-
unar, og þessa refsingu fengu
menn einatt að þola fyrir það,
sem að nú mundu taldar litlar
sakir, t.d. fyrir það, að van-
rækja guðs orð eða forsóma að
vilduð heldur trúa skriflega en
munnlega talandi), þá fyrir-
bý[ð] eg öllum þeim sem eg
byggi stólsins eður aðrar
jarð[ir] úr umboði mínu: Fyrst.
Af jörðunum að Ijá eður byggja
nöKkrum manni töður, engjar,
hús eður haga án leyfis
biskupsins eður míns. - 2.
Fyrirbýð eg nökkrum einum af
fyrnefndum landsetum kúgildi
inn á stólsins jarðir að taka,
hálf eður heil, því eg hefi yður
stólsins kúgildi boðið oa hafið
synjað og þau afsagt. - Iþriðja
máta fyrirbýð öllum þeim sem
eg byggi stólsins eður aðrar
jarðir að Ijá hús til þeirra óhóf-
sömu vökunótta sem í þessum
dal tíðkast bæði af því unga
uppvaxandi yngisfólki og so
sjálfum þeim elcfri yfirog undir
settum, hvörjafr] gleðinætur
mér sýnast með sínu óhófi til
afmorsláta og saurlifnaðar
meir en til gagns eður gamans
hóflegs gjórðar vera af vel-
mörgum (sem eg bevísa mun,
ef til efna rekur), þar bæði eru
brotnar hurðir, dróttir og dyru-
stafir með öðru fleira, en séu
þeir nökkrir af stólsins land-
setum eður áðurnefndum, þá
skal það þeirra útbyggingar-
sök vera með því fleira sem eg
get upprót[að] um þeirra ólög-
Fega nóndlan. Því megi ea ekki
án leyfis landsdrottins ljá til
þarfinda, hýsa eður heima, þá
er þetta enn framar lögum
vorum móti, held eg.“
(Jón Samsonarson: Kvæði og dans-
leikir I. AB - Reykjavfk 1964).
Gleðileg jól!
Jón Baldvin Halldórsson.
hlýða tíðum svo oft sem hæfi-
legt þótti. Þó var þessi siður
niður lagður alllöngu fyrir mitt
minni.
Víða pottur brotinn
Þessi vanhirðing á því að
byggja og bæta kirkjurnar eftir
þörfum var algeng fyrr meir um
allt land, og skal ég láta mér
nægja því til sönnunar að
tilnefna ein tvö dæmi sitt úr
hvorri sveit. - Þá er síðasta torf-
kirkjan stóð í Viðvík, sú næsta á
undan þeirri sem nú er þar,
allveglegt hús, þá var hún orðin
svo hrörleg upp á síðkastið, að
eitt sinn þá er prestur var á
stólnum, þá vissi 'söfnuðurinn
ekki fyrri til en tík rann upp um
gat á kirkjugólfinu og 3 hundar
á eftir.
Þá er móðir mín var heima-
sæta hjá föður sínum Helga
óðalsbónda í Vogi, þá bjó í
Hítardal prestur sá er Björn hét.
Þess má geta, að Hítardalur var
eitt af hinum elstu höfuðbólum
landsins og brauðið svo gott, að
tekjur prestsins þar mundu
nema 3-4000 kr. eftir núgild-
andi peningaverði eða meira. í
tíð Bjarnar prests var nú kirkjan
samt orðin svo hrörleg, að hún
hriplak öll og var gjörsamlega
ómessufær. En til þess að bæta
þetta með sem minnstum kostn-
aði, þá tók Björn prestur það
ráð að láta bræða alla kirkjuna
utan með vænu lagi af nýrri
kúamykju. Ekki mun mönnum
þó hafa þótt þessi viðgerð
Bjarna prests sem viðkunnanleg
ust, og þá var það að afi minn,
Helgi bóndi, kastaði fram þess-
ari bögu:
Björn prestur í bænum Hít
bygging efldi fína;
sjö þumlunga þykkum skít
þakti hann kirkju sína.
Þingstaðir áður fyrr
Að fráteknum kirkjufundum,
giftingum og greftrunum, er
líka má telja kirkjulegar at-
hafnir, þá tíðkuðust ekki í mínu
ungdæmi aðrar opinberar sam-
komur, en manntals og sveitar-
eða hreppaskilaþing. Þessar
samkomur voru nú haldnar á
þingstöðunum, en ekki var
því að heilsa, að alls
staðar væru _ til þar sérstök
hús til þinghaíds. Var þá venja
að fá lánað hjá landsdrottni
eitthvað stofukríli til þess að
halda í þessar samkomur, og
var þó húsrúmið svo lítið, að
ekki komust þar fyrir nema fáir
menn; hinir ráfuðu þá hingað
og þangað og skiptust á að fara
inn, þá er manntal var tekið.
Fyrir þetta húslán galt svo hver
fundarmaður í svokallaðan
þinghústoll 2 skildinga. Það
mundi nema eftir núgildi pen-
inga hér um bil 10-12 aurum.
Sums staðar voru þó á
þingstöðunum hús, sem að
sérstaklega voru ætluð til þess-
ara fundarhalda og voru þá
náttúrlega kölluð þinghús. Hús
þessi notaði ábúandi hvers-
dagslega fyrir allra handa
skran, en ruddi þau að mestu
fyrir fundi.
Ég var fyrir tæpum 40 árum
síðan eitt sinn á manntals-
þingi í einu slíku húsi fyrir
sunnan land. Þetta hús var að
öllu leyti eins og hver önnur
óvönduð skemma nú á dögum.
Óþiljað með upprefti, einum
litlum glugga á stafni og tveim-
ur sýnu minni á framþili. Að því
einu leyti var þetta hús ólíkt
skemmu, að það var miklu
lengra en venjuleg rusla-
skemma. Lítið borð var sett þar
inn við stafninn og lausa-
bekkur handa sýslumanni, þáer
þinga skyldi. Þingheimur aftur
sat á fatakistum fram með
veggjum, taðkistum, kláfum og
hverju því er til fékkst, aðrir
stóðu. Þannig voru nú tíðast
þessi opinberu fundarhús í þann
tíð, og mundu þau nú á dögum
hvörki þykja virðuleg, haganleg
né fögur.
Hrörlegt húsnœði
íbúðarhúsum til sveita þykir
minni þörf að lýsa, því að flestir
er mál mitt heyra munu hafa séð
sýnishorn af þeim, þar sem
gömlu bæirnir eru; þó sér
maður nú ekki skjái úr líknar-
belg eða sköturoði í stað gler-
glugga, sem að áður var alltítt,
einkum í framhýsum. Naumast
eru þó nú til eins léleg kot eins
og gaf að líta í mínu ungdæmi,
og skal ég því til skýringar lýsa
baðstofunni á einu kotinu í
kringum Velli, eins og hún var
þá.
Það var náttúrlega lítil torf-
baðstofa með kringlóttum skjá-
gluggum, álíka stórum eins og
vænn öskjubotn, og má því geta_
nærri, hve bjart var þar inni. í
öðrum enda baðstofunnar var
pallur, hér um bil axlar hár.
Uppi á honum voru þrjú rúm-
bæli sitt með hvorri hlið og eitt
fyrir stafni, og þar bjó fólkið, og
þar var svo lágt undir þakið, að
enginn vaxinn maður gat þar
uppréttur staðið. Undir pall-
inum voru kýrnar tvær. Dytti
nú eitthvað fram af pallinum,
hvort sem það var kirna eða
krakki, þá lenti það í flórnum,
en bótin var að fallið var ekki
hátt, svo sjaldan varð að slysi. í
hinum enda baðstofunnar var
kró eða stía, er náði allt til
baðstofudyra. í henni voru
lömb bónda. Ekki mundi lækn-
inum okkar eða öðrum heilsu-
fræðingum vorra tíma hafa þótt
þessi vistarvera hreinleg eða
loftgóð. En einn kost hafði hún
þó, sem að mönnum þá þótti
mestu varða, - hún var hlý -, því
svo var hitasvækjan mikil, að
þótt fólkið væri fáklætt, þá sat
það kófsveitt við vinnu sína,
rokkinn eða kambana.
NORÐURSLÓÐ - 5
GLEÐILEG JÓL
Farscelt komandi ár.
Þökkum viðskiptin á árinu.
r’
Oskar Jónsson
Dalvík
Léttlyndir Svarfdælingar