Norðurslóð - 16.12.2010, Qupperneq 12

12 - Norðurslóð
Miðaldagarðlög í Svarf-
aðardal og túlkun þeirra
Viða í Svarfaðardal má enn sjá skýrar menjar gamal/a garða. Margir þeirra liggja við fjallsrœtur með
endilöngum hlíðum og Itafa satttan verið kallaðir Sveitarlangur í daglegtt tali. Hér má sjá liluta af Sveitarlang
ofan við Steindyr.
Bóndi erjar akur sinn og búsmalinn (óafgirtur) allt i krittg
Eins og mörgum er kunnugt
hefur Elín ÓskHreiðarsdóttir
fomleifafræðingur á
Fomleifastofnun Islands unnið
að rannsóknum á fomum
garðlögum í Svarfaðardal í sumar.
Niðurstöðumar komu fram á
fyrirlestri hennar á Dalvík þann 6.
nóvember síðastliðinn. I ljós kom
að hafist var handa við að reisa
garðana eftir árið 940, á síðari hluta
10. aldar. Þversnið sem tekin voru á
sex stöðum sýndu svo ekki var um
villst að garðamir voru allir nema
einn endurnýjaðir annað næstu
aldimar, allt fram á 12. og 13. öld.
Einhverjir voru endurbyggðir allt
fram á 14. öld. Engir nýjir garðar
em fyrir ofan það. Skjalaheimildir
um garðana í Svarfaðardal eru fáar
en sýna að garðamir vom enn við
lýði í upphafi 15. aldar - eins og
þeir eru raunar enn í dag.
Til hvers voru garðlög?
Elín telur að garðlögin tengist
búnaðarháttum á miðöldum. I
Grágás, lagabók þjóðveldisaldar,
séu ítarleg ákvæði um girðingar og
meðal annars áttu þrír mánuðir af
starfi bænda á ári hverju að notast
til að sinna garðlögum, ef þörf var á.
Svipuð ákvæði vom líka í Jónsbók
sem tók við af Grágás þegar Island
gekk í Noregsveldi á síðari hluta
13. aldar.
Garðlög í Svarfaðardal em fyrst
og fremst vörslugarðar hvers
konar. Langur garður er meðfram
ljallsrótum um allan dal, bæði
á Austur- og Vesturkjálka og
frammi í Svarfaðardal framan við
Urði. Þessi garður var augljóslega
reistur til að hlífa heimahögum,
engjum og úthögum í lágsveitinni.
Víðast hvar eru seljarústir ofan
við bæi og er líklegt að búfé hafi
verið rekið þangað á vorin og
fólk hafst við í sumarbústaðnum
mestallt sumarið, uppi í fjallinu
með útsýn yfir sveitina. Þannig
nýttist gróðurlendið betur. Bændur
létu búfé bíta grasið uppi í hlíðum
fjallanna og með því var meiri og
betri uppskera tryggð af engjum,
svo ekki sé talað um töðuvelli. Ekki
þurfti að hafa áhyggjur af því að
búsmalinn villtist úr afréttinni niður
í safaríkt engjagras á láglendinu á
meðan vörslugarðinum var haldið
vel við, eins og virðist hafa verið
allar miðaldir.
Sérstakir vallargarðar hafa
verið um töðuvöllinn og er einn
slíkur varðveittur við Hamar, og
líklega fleiri frammi í Skíðadal,
og ef til vill víðar, en á mörgum
bæjum var sléttað yfir þá þegar
tún voru stækkuð á 20. öld.
Vallargarðar finnast nánast um
allt land og eru miklu algengari
en vörslugarðar milli hálendis
og láglendis, sem nefna mætti
langgarða. Landamerkjagarðar
eru þriðja tegund garða og rnargir
þeirra eru varðveittir í Svarfaðardal,
svo sem milli Bakka og Syðra-
Garðshorns, Ytra-Garðshoms og
Grundar og víðar. Gríðarmiklir
garðar á Tungunum hafa sennilega
bæði verið vörslugarðar og
landamerkjagarðar milli Dælis
og Tungufells. Einnig má tala um
hagagarða, sem girtu af heimahaga
hvers bæjar og tún- eða vallargarða,
sem girtu af túnið í nánasta
umhverfi bæjarins. Ennfremur er
að finna flókið kerfi vörslugarða,
vallargarða og landamerkjagarða
umhverfis Háls.
Upphaf garðlaga
Túlkun á upphafi garðlaga
er ekki einfalt mál og tengist
fjölmörgum vandamálum í
íslenskri miðaldasögu. Svo vill
til að í Svarfaðardal hafa fundist
miklar fomleifar aðrar en garðlög
sem auðvelda að setja fram
túlkunartilgátur á þessu sviði. Hér
verður sett fram ein slík tilgáta,
meira til gamans en nokkurs
annars. Fátt er skemmtilegra en að
spá í þekkingarsvið þar sem margs
konar túlkun er möguleg vegna
þess að okkur vantar mikilvæga
þekkingarmola til að hægt sé að
tryggja ömgga túlkun.
I Svarfaðardal skipta miklu máli
hin Qölmörgu kuml sem þar hafa
fundist og sýna með óyggjandi
hætti að byggð var hafin í mestallri
niðursveitinni fyrir kristnitökuárið
1000. Miklir kumlateigar hafa
fundist á Dalvík, við landnámsbýli
sem sennilega hefur verið Upsir,
og á Arnarholti í Ytra-Garðshomi.
Sá kumlateigur hefur líklega verið
tengdur landnámsbýli á Grund.
Einnig hafa fundist kuml á Hálsi,
við Ytra-Hvarf og í Dæli, í landi
Sökku, Hrísa og Böggvisstaða.
Engin kuml hafa fundist innan við
Dæli í Skíðadal og innan við Urði
í Svarfaðardal - en kannski á eftir
að fmna þau.
Ut frá þeim rannsóknum sem fyrir
liggja á upphafi byggðar norðan
lands, sérstaklega í Skagafírði,
virðist mega álykta að tiltölulega
fá býli hafi verið reist á sjálfri
landnámsöld. I Svarfaðardal voru
þá ef til vill þrjú eða flögur býli í
byggð við lok landnámsaldar um
930, Grund, Upsir, Vellir og kannski
Urðir. (Það á eftir að athuga upphaf
byggðar í Svarfaðardal skipulega og
vel má vera að landnámsbýlin hafi
verið fleiri, það er bara ekki vitað, en
þetta er eitt mögulegt þróunarlíkan,
rökstutt með rannsóknum annars
staðar þar sem land var numið við
svipaðar aðstæður.) Menn hafa gert
því skóna að á landnámsbýlum
hafi verið fjölmennt og meðal
annars margir þrælar, sem látnir
vom sjá um erfiðisvinnu eins
og garðhleðslur. Fljótlega eftir
landnámsöld, á tímabilinu 930 til
1000, hafi fleiri býli verið reist,
stórbýli eins og Hreiðarstaðir,
Sakka, Dæli og Háls. Býli eins og
Hvarf og Holt hafa verið miklu
landmeiri þá en síðar varð og enn
ekki búið að skipta þeim upp í Ytra-
og Syðra-Hvarf og Ytra- og Syðra-
Holt. Þessar jarðir hafa allar verið
stórbýli eftir síðari alda mælikvarða
og mögulegt að þrælahald hafi
verið á þeim. Ef til vill hafa verið
15-20 býli í Svarfaðardal um árið
1000.
Það er á þessum tíma sem hafíst er
handa við að girða dalinn, um 940-
1000. Kannski er þá einhver fótur
fyrir því eftir allt saman að þrælar
hafi verið látnir girða landareignir
eigenda sinna, þeirra sem áttu
stórbýlin í dalnum og bjuggu þar.
Ekki er það nú samt alveg víst;
vera má að landnámsbýlin hafi
verið venjuleg býli og á þeim búið
venjulegar fjölskyldur eftir seinni
tíma mælikvarða. Þessar fjölskyldur
hafi einfaldlega varið miklu af tíma
sínum í að hlaða garða utan um
jarðimar og því hafi verið hægt
að gera svo víðáttumikil garðlög.
Sagnir um garðhleðslur sem
varðveist hafa í Islendingasögunum
benda ekki til að garðhleðslur hafi
eingöngu verið þrælaverk. Til var
sérstök stétt garðhleðslumanna sem
voru frjálsir, en það eru líka sögur
af því að þrælar voru látnir hlaða
garða. Kannski var hvort tveggja
þekkt að einhverju marki.
Breyting á búsetu
Af áðumefndum athugunum á þróun
búsetu í Skagafírði (á Langholti,
nánar tiltekið) virðist rnega ráða að
landeigendur, þeir sem áttu stóru
jarðirnar sem nefndar vom áðan
(Grund, Urðir, Sakka, Háls ... ),
hafi leyft mikla fjölgun jarða upp
úr árinu 1000. Þessir landeigendur
áttu allt land og þeir sem vildu hefja
búskap urðu að leigja það af þeim.
A 11. öld urðu til fjölmargar meðal-
og smájarðir, kjarninn í byggðinni,
sem einkenndu búsetulandslagið
upp frá því - í Svarfaðardal jarðir
eins og Karlsá, Ingvarir, Skeið og
Hofsá, svo einhverjar séu nefndar.
Ef til vill hættu menn þá að hafa
þræla og leyfðu þeim að setjast að
á smábýlum og gerast leiguliðar.
Annar möguleiki er að mannfjölgun
hafi einfaldlega orðið og menn séð
að það varð að skipta jörðum meira
upp en áður hafði verið til að sjá
öllum þessum Qölda farborða.
Kannski var hvoru tveggja ástæðan
fyrir fjölgun smábýla, mannfjölgun
og endalok þrælahalds.
A þessurn tíma byggjast samkvæmt
þessu líkani fjölmörg smábýli í
Skíðadal, Fram-Svarfaðardal og
á Upsaströnd, en einnig þéttist
byggðin í miðsveitinni umhverfis
upphaflegu byggðina verulega.
Býli eins og Brekka, Jarðbrú,
Tjamargarðshorn og Ingvarir
umhverfis Grund og Tjöm og
einnig Skáldalækur, Uppsalir,
Hánefsstaðir, Brautarhóll og jafnvel
Gröf umhverfis Velli byggjast þá.
Um árið 1100 er að öllum líkindum
komið upp það mynstur sem síðan
hélst allt fram á 20. öld með um það
bil 65 lögbýlum. Sá fjöldi lögbýla
er skjalfestur í máldögum Auðunar
rauða frá 1318. Þeir máldagar sýna
einmitt að í Svarfaðardal voru talin
65 lögbýli, þar af 32 í Vallasókn,
16 í Urðasókn, 8 í Tjamarsókn
og 7 í Upsasókn. Eftir það hélt
útþensla byggðar hins vegar áfram.
Hjáleigur og þurrabúðir fóru að
byggjast og byggð þéttist einnig á
ýmsum jörðum með tvíbýlum og
jafnvel þríbýlum.
Þannig hefur byggðin stöðugt þést.
Vera má að við þessa þéttingu
byggðar hafi orðið breyting á
landbúnaðarkerfinu, um árið
1000. Ýmislegt bendir til að fram
að þvi hafi skipt miklu máli að
afmarka úthaga og beitilönd en
minna hafi verið hirt um að rækta
tún og hirða töðuvelli. Ef til vill
tengjast garðhleðslur 10. aldar
upphaflega þörfmni á að afmarka
beitilönd nauta- og sauðfjárhjarða
sem gengu sjálfala mest allt árið á
hinum víðáttumiklu jörðurn sem þá
tíðkuðust. Á 11. öld hafi túnrækt
svo smám saman orðið mikilvægari,
með ábomum töðuvöllum við