Norðurslóð - 16.12.2010, Page 14

14 - Norðurslóð
Af Upsakirkju og síðustu
fermingunni þar
essi grein er að mestu samhljóða spjalli
sem flutt var í Bergi 5. júní 2010, en
þá voru liðin fimmtíu ár frá síðustu
fermingu á Upsum. Fermingarböm voru
fjórtán og eru tólf þeirra á lífi. Þau komu öll
saman á Dalvík fyrmefndan dag til að minnast
þessa atburðar í lífi sinu. Greinarhöfundur er
í þessum hópi og var honum falið að tala um
ferminguna og Upsakirkju á samkomunni.
I.
Hinn 5. júní 1960 krupum við íjórtán
fermingarböm fyrir framan altarið í
Upsakirkju og játuðum trú okkar fyrir séra
Stefáni Snævarr. Þar með vorum við orðin
formlega kristið fólk og komin á unglingsár-
kannski nærri því fullorðin, það fannst okkur
þá. Þetta var fallegur dagur, hvítasunnudagur
1960. Sól skein í heiði, það var flugnasuð
og brakandi þurrkur þegar við komum
saman í stofunni á Upsum og gengum þaðan
í halarófu á eftir prestinum yfir grasið í
kirkjugarðinum, öll í hvítum kyrtlum, inn i
kirkjuna og settumst í kórinn,.
Litla kirkjan var auðvitað troðfull, hún var
ekki stærri en svo að nánustu ættingjar þessa
fámenna fermingarbamahóps fylltu hana.
Mér fannst þetta hátíðleg stund. Ég man ekki
sérstaklega eftir neinu sem presturinn sagði,
en andann man ég, og hann var góður. Séra
Stefán Snævarr var kannski ekki leiftrandi
kennimaður, en hann hafði góða nærveru,
rólegur í framkomu og alveg yfirlætislaus.
Og kirkjukórinnn söng undir stjóm Gests
Hjörleifssonar sem naut viðurkenningar
dómbærra tónlistarmanna, talinn hafa
nánast fullkomna tónheym. Þetta var líka
merkisdagur fyrir foreldra okkar, sem nú
voru að skila okkur af sér nær heimi hinna
fullorðnu. Þá var ennþá litið á ferminguna
sem tímamót, þótt það væru kannski ekki eins
gagnger tímamót og áður hafði verið, þegar
fólk fór að spila á eigin spýtur eftir fermingu.
Nú fínnst manni aftur á móti að unglingar fái
að vera börn miklu lengur en fyrr, að minnsta
kosti er það formlega svo með hækkun
sjálfræðisaldursins.
Það var verið að ljúka við að byggja
Dalvíkurkirkju á þessum mánuðum og um
veturinn var stefnt að því að verkinu gæti
lokið íyrir vorið og við þá fermd í kirkjunni.
Síðast var talað um að vígja mætti kirkjuna
á hvítasunnudag og ferma í henni á annan í
hvítasunnu. Þetta fór ekki svo og sumum
þótti það súrt í broti. En ég man að Friðjón
vinur minn Kristinsson sagði við mig
að okkur myndi seinna þykja það miklu
merkilegra að hafa verið í hópnum sem
síðastur var fermdur á Upsum heldur en þó
við hefðum verið í fyrsta hópnum í nýju
kirkjunni. Þetta hefur áreiðanlega gengið
eftir. Við höfum komið upp að Upsum
nokkrum sinnum á fermingarafmælum okkar.
Þar stendur enn kórinn þar sem við sátum
báðum rnegin við altarið fyrir fimmtíu árum.
Öll önnur mannvirki eru horfin á staðnum,
og kirkjugarðurinn hefur verið sléttaður. En
samt - þetta er ennþá Upsastaður og um hann
og kirkjuna verður farið hér nokkrum orðum.
Þegar nýja kirkjan var vígð og sú gamla
kvödd skrifaði Valdimar V. Snævarr og
gaf út bækling um sögu hennar sem hét
Síðasta kirkjan á Upsum. Valdimar er
okkur fermingarbömum frá þessum tíma
minnisstæður, en hann lést 1961. Við fórum
oft á samkomurnar hjá honum á sunnudögum,
það voru kallaðar samkomur en ekki
sunnudagaskóli eins og nú heitir. Valdimar sá
um hið kristilega bamastarf, fór létt með það,
gamall kennari sem hann var. Hann samdi
sitthvað um menn og málefni í Svarfaðardal,
meðal annars um kirkjurnar í dalnum, og
bæklingur hans um Upsakirkju er helsta
Kirkjan aö Upsum undir það síðasta
heimildin um hana. Kristmundur Bjamason
notar mikið úr frásögn Valdimars í kafla
sínum um kirkjuna í Sögu Dalvíkur. I því
sem hér segir styðst ég við þessar heimildir
og einnig kaflann um Upsir í Svarfdælingum.
II
Upsir eru fornfrægur staður. Þar bjó að fomu
Karl rauði sem frá segir í Svarfdælu. Þar var
kirkjustaður og prestssetur um aldir. Fyrst er
getið um kirkju á Upsum á tólftu öld og fyrsti
prestur þar sem sögur fara af er enginn annar
en Guðmundur Arason, síðar Hólabiskup,
oft nefndur hinn góði. Það var árið 1196 sem
hann var hér. Síðan er löng þögn í heimildum
um kirkjunnar menn á Upsum, en máldagar
nefna fýrst prest eða staðarhaldara í lok 15.
aldar.
Engin ástæða er til að telja upp presta sem
sátu á Upsum og nefndir eru í Svarfdælingum.
En ég staldra við tvo. Sá fyrri var Páll
Bjamason sem var prestur á Upsum frá
1712 til æviloka árið 1731. Kona hans var
Sigríður Asmundsdóttir. Þótt allgott orð færi
af séra Páli sem presti þótti Sigríður honum
greinilega fremri að gáfum, sögð skömngur
mikill og bráðvel gefin. Þau hjón eignuðust
16 böm og komust 12 til fullorðinsára, sem
var hátt hlutfall á þessari öld bamadauðans.
Fjórir synir luku latínuskólanámi á Hólum
og tveir háskólanámi í Kaupmannahöfn. Þeir
tveir voru með allra merkustu mönnum á
Islandi á átjándu öld, báðir fæddir á Upsum.
Sá eldri var Gunnar Pálsson, fæddur 1714,
dáinn 1791. Hann var skólameistari á Hólum
og lærdómsmaður mikill, skáld og prestur,
síðast í Hjarðarholti í Dölum. Sem skáld telst
hann ekki í allra fremstu röð, þótt góð kvæði
liggi eftir hann, sem lesa má í sýnisbókum.
Raunar orti hann vísur sem allir kunna
þótt fáir viti hver höfundurinn er. Það eru
stafrófsvísumar A, b, c, d. - Yngri bróðirinn
var Bjami Pálsson, fæddur 1719, dáinn 1779.
Hann nam náttúmfræði og læknisfræði í
Kaupmannahöfn. Ferðaðist hann með Eggert
Olafssyni um allt land til rannsókna á náttúru
landsins og kom úr þeirri rannsókn Ferðabók
Eggerts og Bjarna. Bjarni lagði mest stund á
lækningar og er fyrsti lærði læknir landsins.
Það var því eðlilegt að hann skyldi skipaður
fýrsti landlæknir Islendinga fyrir 250 árum,
1760. Bjarni bjó í Nesi við Seltjörn og þar
er minnisvarði um hann. Ef til þess kemur
að Upsum verði sýndur sómi sem merkasta
sögustað í hinum gamla Dalvíkurhreppi, eins
og ætti að gera, færi vel á að setja þar upp
minningarmark um Bjama Pálsson. Þess skal
getið hér að Júlíus Kristjánsson birli í ritinu
Súlum 2008 langa grein um Bjama sem
nefnist “Landlæknirinn” og vísa ég til hennar
um fróðleik um þennan föður íslenskrar
læknisfræði og læknastéttar í landinu.
Síðasti prestur á Upsum var Baldvin
Þorsteinsson. Hann sat staðinn frá 1812 til
1851 þegar prestssetur var aflagt, en Baldvin
bjó þar áfram, lést 1858. Séra Baldvin var
föðurbróðir Jónasar Hallgrímssonar skálds,
einn þriggja bræðra Hallgríms sem prestar
voru í Svarfaðardal á nítjándu öld. Baldvin
eignaðist marga afkomendur og hefur ætt
hans búið á Dalvík alla tíð. Frægasta -
og sorglegasta - atvik á Upsum í tíð séra
Baldvins var það er vinnukona á staðnum,
Guðrún Bjarnadóttir, oft nefnd Upsa-Gunna,
lést af voðaskoti árið 1834. Sú saga kom
upp að Hans sonur prestsins, ungur piltur,
hefði haldið á byssunni er skotið hljóp úr.
Hans sór fýrir þetta, en orðrómurinn lifði og
sagt að Gunna fylgdi Hans. Um þetta er til
þáttur eftir Jón Helgason ritstjóra í íslensku
mannlífi, öðm bindi, og fýrir nokkmm
árum skrifaði afkomandi Hans, Anna Dóra
Antonsdóttir, söguna Voðaskotið þar sem
hún leitast við að hreinsa forföður sinn af
áburðinum. í Svarfdælingum stendur reyndar
að Hans hafi vafalaust verið saklaus. Hins
vegar var rannsókn sýslumanns á málinu á
sínum tíma nokkuð ófullkomin og ýtti það
undir sögusagnir um að presturinn hefði
verið að hylma yfir eitthvað, - þess vegna
lifði orðrómurinn. Það sem ég heyrði fýrst
um þetta mál var frá móður minni, Rannveigu
Stefánsdóttur, sem var afkomandi séra
Baldvins. Það var á þá leið að Hans hefði í
galsa tekið byssu sem var í eigu Stefáns eldri
bróður hans, langafa mömmu, miðað henni
á Guðrúnu og sagt: “A ég að skjóta þig,
Gunna?” En byssan var hlaðin og skotið hljóp
úr. Þessi saga gekk á milli kynslóðanna, en
Hans bar við yfirheyrslu að hann hefði verið
sofandi þegar slysið varð.
III
Við hverfum frá þessu dapurlega máli og
víkjum að síðustu kirkjunni á Upsum. Hún
var vígð 1903 og leysti af hólmi kirkju sem
reist var 1853. Aldamótaárið 1900 skoðaði
þáverandi biskup, Hallgrímur Sveinsson,
kirkjuna og sagði hana litla og óveglega,
Hún væri missigin á grunninum og nokkuð
snöruð. Að vísu væri hún enn ekki óbrúkleg,
en nauðsynlegt að byggja stærri kirkju
innan skamms. Þá var fólki farið að fjölga
á Upsaströnd, íbúar orðnir 328. Svo fór að
náttúruöflin skárust í leikinn, Upsakirkja fauk
í ofviðri og brotnaði í spón tveimur mánuðum
eftir að biskupinn skoðaði hana, í september
1900; í sama veðri fauk Urðakirkja og hefúr
þetta verið kallað kirkjurokið.
Þá varð ekki undan því vikist að byggja
nýja kirkju á Upsum. Reyndar datt sumum
í hug að leggja Upsakirkju niður og hafa
eina veglega kirkju á Tjöm. Frá því var þó
horfið, langt yrði að sækja allt frá Sauðakoti
sem þá var enn í byggð fram í Tjöm. Var
svo safnað fé til nýrrar kirkju á Upsum, selt
“rusl úr hinni gömlu kirkju”, eins og það
var orðað og stofnað til leiksýninga í þágu
ntálefnisins. Kannski hafa menn talið með
ruslinu foman róðukross (það er Kristur á
krossinum) og illa gjörðan, eins og segir í
greinargerð biskups. En þessi róðukross var
seldur Þjóðminjasafninu og jafnan talinn
með mestu dýrgripum þar. Hann er nefndur
Upsakristur og er af rómanskri gerð, elsti
róðukross á Islandi. I fýrstu bók Kristjáns
Eldjáms, Gengið á reka, er langur þáttur um
Upsakrist, sem Kristján segir ekki yngri en
frá því um 1200, og hann er til sýnis í fastri
sýningu Þjóðminjasafnsins.
Þegar að því kom eftir kirkjurokið að
byggja nýja kirkju voru ekki allir á eitt sáttir
hvar hún skyldi rísa. Flestir töldu einsætt
að velja henni stað á gamla gmnninum. En
Baldvin Þorvaldsson á Böggvisstöðum var
sóknamefndarformaður og hann taldi þetta
óráð, veðumæmt væri á Upsum og öll líkindi
til að Sandurinn byggðist frekar á næstu
árum og þar ætti kirkjan að rísa. Ekki voru
aðrir jafnframsýnir, enda von að menn vildu
ekki snúa baki við fomfrægum kirkjustað.
Þar reis nýja kirkjan, á gmnni hinnar gömlu.
Yfirsmiður var Helgi Olafsson en með honum
unnu Gunnlaugur Sigfússon og Jóhann
Jóhannsson, sem eldri Dalvíkingar muna og
alltaf var nefndur Jói á Jaðri, þá lærlingur.
Kirkjusmíðinni lauk haustið 1903 og var
kirkjan vígð 8. nóvember. Gerði það prófastur
Eyfirðinga, Jónas Jónasson á Hrafnagili, sá er
frægastur er af ritinu Islenskir þjóðhættir. -
Tæpum tveim ámm síðar skoðaði prófastur
kirkjuna og skrifaði skýrslu þar sem hann
lýsir nákvæmlega gerð hennar og búnaði.
I henni eru átta bekkir hvoru megin og
einn aukabekkur hvoru megin í kómum. A