Land & synir - 01.08.1998, Page 4

Sigurjón Baldur Hafsteinsson og Böðvar Bjarki Pétursson spjalla um hin
hinstu rök heimildarmynda og velta því meðal annars fyrir sér hvort þær eigi
að endurspegla sýn höfunda sinna eða reyna að fanga einhverskonar
„sannleika" á sem hlutlausastan hátt.
BJÖRGUNARAFREKIÐ VIÐIÁTRABJARG: „...dramatísk mynd um raunverulegt fólk og atburði. Irábær myndpar
sem allir kostir Óskars sem kvikmyndagerðarmanns njóta síns“, segir Böðvar Bjarki Pétursson ásamt öðru.
Sigurjón: Heimildarkvikmyndir hafa allt frá
upphafi kvikmyndarinnar um síðustu aldamót
fangað hug og hörtu áhorfenda og þá ekki síst þeiri-a
sem búa til kvikmyndir. Hins vegar hefur það valdið
töluverðum heilabrotum hvað þetta hugtak í raun
merkir. Hvað er heimildarmynd? Að minnsta kosti
þtjár tilraunir hafa verið gerðar til að leita svara við
þessari spurningu. Því hefur m.a. verið haldið fram
að heimildarmynd sé mynd þar sem kvikmynda-
gerðarmaðurinn hefur afsalað sér valdi yfir
aðstœðum. Kvikmyndagerðarmaðurinn kemur inní
ákveðnar aðstœður og hefur ekki nein áhrif á það
hvar stóllinn er, hvar viðmœlendurnir eru staðsettir
og ekki síst hvað þeir segja. Dœmi um slíka er mynd
Friðriks Þórs Friðrikssonar, Kúrekar norðursins
(1984). Önnur tilraun til skýringar á merkingu
hugtaksins er að heimildarmyndin sé kvikmynd sem
fylgi eftir ákveðinni umrœðu í þjóðfélaginu. Slíkar
myndir eru því oft settar fram sem innlegg í
rökrœðu. Ágœtis dœmi um það er mynd sem sýnd var
í Sjónvarpinu eftir Helgu Brekkan og Helga Felixson
Bóndi er bústólpi (1992). Þriðja tilraunin snýst um
hinn skapandi þátt og á rœtur að rekja til þess
manns sem margir hafa kallað föður
heimildarmyndarinnar, John Grierson. Hann sagði í
umsögn um Nanook of the North (1922) að
heimildarmyndin vœri skaþandi meðhöndlun á
raunveruleikanum. Dœmi um slíka mynd úr
4 Land&synir
íslenskri kvikmyndasögu er mynd sem Þorgeir
Þorgeirson gerði, Maður og verksmiðja (1968), þar
sem hann tekur samhand manns og verksmiðju mjög
Ijóðrœnum tökum og bregður uþp mynd af
verksmiðjunni sem vél sem maðurinn bjó til en
hefurjafnframt stjórn á.
Mín fyrsta spurning til þín, Bjarki, er hvaða
augumþú lítur þetta hugtak?
Bjarki: Þessar bollaleggingar þínar um skilgrein-
ipgar sögunnar á heimiidarmyndinni eru áhugaverðar.
Ég held nú reyndar að það megi koma með eina til
viðbótar þar sem reynt er skilgreina þetta eins vítt og
mögulegt er. Að heimildarmyndin sé einhverskonar
andstæða við leiknu myndina. Það er að segja: hún er
ekki skáldskapur -
ekki „fiction". Þetta er
kannski víðasta
skilgreining sem við
getum fundið á
heimildarmyndinni og
innan hennar rúmast
þær aðferðir sem þú
minnist á og væntan-
lega fleiri. Það er að
segja að heimildar-
myndin sé ekki skáld-
skapur, segir að heim-
ildarmyndin sé alltaf
að fjalla um raunveruleikann á einhvern hátt,
raunverulegt fólk, atburði eða fyrirbæri. Sú togstreita
sem hefur átt sér stað í gegnum tíðina um skilgreiningu
á heimildarmyndinni snýst að meginhluta til um
meðhöndlun eða nálgun kvikmyndagerðarmannsins á
raunveruleikanum. Þegar fjallað er um raunveruleikann
þá er gerð ákveðin krafa um sannleika og það er fyrst
og fremst mismunandi viðhorf til hans sem elur af sér
óUka aðferðarfræþi.
Sigurjón: í mínum huga eiga þessar þrjár
tilraunir til skilgreiningar sem ég minntist á hér i
upphafi einmitt þann þátt sameiginlegan, Hver
tilraun til að skilgreina þetta hugtak felur í sér að
það er eitthvað t kvikmyndinni sem er álitið “satt”.
Þetta er ekki hugarfóstur eða ímyndun heldur eru
þarna einhver tengsl við “sannleika” eða “raunveru-
leika”.
Bjarki: Já, ég er sammála því, allar þær ólíku
aðferðir sem valdar eru í þessum myndum eru tilraunir
til að fanga einhvern sannleik um veruleikann. En
kvikmyndagerðarmennirnir eru bundnir og reyndar
algjörlega háðir þeim tækjum og tækni sem þeir þurfa
að nota til að búa til myndirnar. Og kvikmyndamiðillinn
hefur endalausa möguleika til að “hagræða”
sannleikanum. Þetta hefur staðið í mönnum alveg frá því
Robert Flaherty gerði Nanook of the North en
meðhöndlun hans á sannleikanum hefur verið umdeild.
T.a.nt. gerði Vilhjálmur Stefánsson landkönnuður
margar alvarlegar athugasemdir á sínum tíma við þá
mynd miðað við reynslu sína ;tf Inúítum.
Mismunandi aðferðarfræði er oftast bundin afstöðu
manna til tækjanna sem þeir nota við að gera mynd-
irnar. Sérstaklega á þetta við um hvernig kvik-
myndatökuvélin er meðhöndluð og um samband
tökuvélarinnar og viðfangsefnisins. í þessum fjórum
myndum sem þú nefndir hér á undan var um ólíka
nálgun að ræða. Kúrekar norðursins nota aðferð-
arfræði “flugunnar á veggnum”, þar sem áhorfandinn
finnur lítið fyrir kvikmyndatökunni (a.m.k. meðan
brennipunkturinn er réttur), meðan t.d. Bóndi er
bústólpi notast við ögrandi kvikmyndatþku og
viðfangsefninu nánast ógnað með tökuvéiinni. f báðum
þessum myndum eru kvikmyndagerðarmennirnir að
setja fram með mjög ólíkri nálgun það sem þeim finnst
vera sönn mynd. Hins vegar nota þeir báðir
kvikmyndatæknina til þess að setja fram efnið í því
SIGURJÓN BALDUR: ..Heimildarmvndin er að bví levtinu til ólík
leiknu mvndunum. að einstaklinm í heimildarmvndum eru fulltrúar
síns siálfs. Þeir eru ekki fulltrúar höfunda mvndanna. heldur ekin
talsmenn. bar sem siónarmið beirra fá að nióta sín. Það má bví
segja að heimildarmvndir séu að bessu leitinu til marsradda
fvrirbæri os mjög_ Ivðræðisleear. “