Land & synir - 01.08.1998, Qupperneq 8

Hringleikahúsið,
trúðarnir og bíómyndin
EFTIR ÓLAFH. TORFASON
HVAO ER SVONA MERKILEGT VIÐ ÞAÐ (AÐ GERA KVIKMYNDIR?): „ Vinsœlasta
íslenska bíómyndinfrá upphafi er líka tónlistar- oggamanmynd, Með allt á
hreinu eftirÁgúst Guðmtindsson, par sem hljómsveitimar Stuðmenn og
Grýlumar halda uppi fjöri. Þessi hljómsveitanöfn vísa bæði til sirkushefðar-
innar“ segir Ólafur H. Torfason í grein sinni.
að var auðvitað í hringleikahúsinu sem stofnandi
fyrsta kvikmyndafélags á íslandi, Ólafur Þ. Johnson,
sá bíó, fáum misserum eftir að Lumiére-bræður byrjuðu
sýningar í París: „Þegar ég var í Kaupmannahöfn
veturinn 1898, hafði ég séð lifandi myndir
(kvikmyndir) sem þá voru sýndar þar í fyrsta sinni,
sem eitt skemmtiatriði í Cirkus. “
Bíómyndin er ekki enn farin úr sirkusnum, heldur er
hún nútímaform hans. Persónurnar og áhrifameðulin
ganga aftur ljósum logum á hvíta tjaldinu: Sterkir menn,
snöggklæddar konur, fimleikamenn, trúðar, afbrigði-
legir einstaklingar, tvíræð gamanmál, sjónhverfingar,
áhrifamikil tónlist, tamin en æsileg villidýr og spenna.
Hringleikahúsamenn, tjaldvagna-skemmtikraftar og
farandsalar um og eftir aldamótin 1900 kepptu ýmist
árangurslaust við bíómyndina eða höfðu vit á að taka
þessa nýju tækni í sína þjónustu og fella bíósýningar inn
í skemmtidagskrárnar.
í auglýsingum um fyrstu kvikmyndasýningar á íslandi
8 Land&syrát'
sumarið 1903, þegar
Norðmennirnir Fernander
og Hallseth sneru sveif á
The Royal Biokosmograph
og kölluðu fyrirbærið
Edisons lifandi ljósmyndir,
má geta þessara mynda af
„hinu margbreytta
prógrammi":
Ferð um dýragarð
Lundúna ( í 12
sýningum).
Lifandi myndir úr
ófriðinum í Suður-
Afríku.
Stórkostlegar töfra-
heimssýningar úr 1001
nótt, Töfrasverðið.
Krýningarhátíðin í
Lundúnum. Játvarður
konungur VII. á leið til
Westminsterhallarinnar
til að krýnast.
Auk þess mikið úrval
af alþýðlegum og skringi-
legum myndunf.
Náttúrulíf, stríðsfrétt,
brellur og fína fólkið, —
og auk þess sitthvað
alþýðlegt og skringilegt.
Við þekkjum uppskriftina.
Er þetta ekki sjónvarps-
dagskráin?
Aflraunamaðurinn Jó-
hannes Jósefsson frá Alöir-
eyri augðaðist í hringleika-
húsum í Bandaríkjunum,
sneri heim um 1930 og lét
reisa Hótel Borg í
Reykjavík. Hann lýsir því í
ævisögu sinni hvernig
hringleikahúsin sem hann
starfaði við vestra voru að
láta í minni pokann fyrir
bíómyndinni um þær
mundir. Hlutverk Jóhann-
esar hafði verið hið sama
og Sylvester Stallone, Arn-
old Schwarzenegger, Dolph
Lundgren og Jean-Claude
van Damme gegna í dag:
Að sýna stælta vöðvana og
umfram allt slást rækilega
við menn. Og hasarinn
vantaði ekki: Það rann
stundum á Jóhannes ber-
serksgangur á sviðinu.
Hann lýsir því hvernig
menn urðu að draga hann
ofan af andstæðingunum
svo hann dræpi þá ekki.
Sumir í skemmtana-
iðnaðinum áttuðu sig á því
hvað klukkan sló: Hring-
leikatjaldseigandinn Ole
Olsen stofnaði danska
kvikmyndafyrirtækið
Nordisk Film. Hann átti
merkan sýningargrip, aldr-
að ljón sem varð að slátra fyrir ellisakir 1906. Það
hentaði vel í stutta bíómynd um ljónaveiðar, þar sem
gervipálmatré tróna á danskri strönd.
Tónlist og Tívolí
Jafnan er litið svo á að fyrsta talmyndin hafi verið
jasssöngvarinn (The Jazz Singer), frumsýnd 23.
október 1927, með söngvaranum Al Jolson, sem málaði
sig í trúðleikastil sem svertingja fyrir myndatökurnar.
Hún sló í gegn og framleiðendur gerðu í snatri fjölda
söngvamynda með vinsælum dægurlögum. Vinsælasta
íslenska bíómyndin frá upphafi er líka tónlistar- og
gamanmynd, Með allt á hreinu eftir Ágúst
Guðmundsson, þar sem hljómsveitirnar Stuðmenn og
Grýlurnar halda uppi fjöri. Þessi hljómsveitanöfn vísa
bæði til sirkushefðarinnar.
Innri tónar rokkferðalagins í Með allt á hreitiu ríma
líka vel við hringleikahúsið. Það þarf ekki að koma á
óvart, því upprunaleg hugmynd Stuðmanna hafði verið
að gera söngva- og gleðimynd um Tívólí, skemmti-
garðinn sem Iþróttafélag Reykjavíkur rak í Vatnsmýrinni
í Reykjavík. Þótt að sú ósk yrði ekki að veruleika lifir
sannur sirkusandi í Með allt á hreinu, dularfullur,
uppstilltur, kúnstugur og kemur stöðugt á óvart. Og stór
hluti myndarinnar gerist á sviðspalli, ballstaðurinn
breytist í eins konar revíuleikhús. Piltarnir reyna
nefnilega fyrir sér með skemmtiatriðum eftir að tónhstin
ætlar að bregðast sem aðdráttarafl.
Söguþráðurinn er á þessa leið: Hópur reykvískra
pilta og stúlkna í dægurtónlistargeiranum sem ætlar sér
að koma fram sameiginlega á böllum úti á landi til
tekjuöflunar að sumarlagi. Að loknu rifrildi kær-
ustupars sem hafði verið eins konar söngtvístirni
klofnar hópurinn í tvennt eftir kynjum, í Stuðmenn og
Grýlurnar. Þessi tvö kynlægt aðgreindu brot fara síðan
hvort í sínu lagi um landið og keppa um hylli
rokkaðdáenda. Leikurinn berst víða og hafa Grýlurnar
betur. Loks hillir undir sættir, en þá láta Stuðmenn
gabbast herfilega til útlanda og endar myndin á
táknrænan hátt. Fyrir utan miðasöluna í skemmti-
garðinum Tívólí í Kaupmannahöfn.
í myndinni er fengist við grátbroslegt umkomuleysi
og endasleppan trúðleik í hráum veruleika daganna.
Þetta gamla viðfangsefni gleðikvikmynda, trúðleiloirinn,
fellur vel inn í íslenskt hljómleikaferðalag. Leikstjórinn
og hópurinn ýkja allt sem mest þeir mega, fáránleikann,
trúðleikinn. Málaðar persónur og búktal koma við sögu.
„Gamla“ Stuðmannakímnin, sem landsmenn þekktu
fyrir, byggðist á framhaldsskólahúmor og háði, þar sem
hálfkæringi og aulafyndni er ekið inn í bhndgötur. Þær
tilraunir til frumlegs spaugs verða oft langdregnar. Nú
vék þetta að mestu fyrir hefðbundnum trúðleik,
herfilegum ýkjustíl í tóníist og látbragði, með seiðmagni
angurværra stunda. Lausbeisluð atriði myndarinnar eru
jafnan hófstillt þegar nánar er að gáð, ganga aldrei of
langt út í vitleysuna eða endurtekninguna. Tónhshn og
textarnir eru stundum undirfurðuleg og ádeilukennd og
hittu í mark hjá áhorfendum. Mestu munar kannski um
það hve skopstælingin á átökum kynjanna heppnast vel.
Karlmennirnir sýnast ráðvilltir aular en konurnar
harðar, fyndnar og klókar.
Eitt meistaraverk Federico Fellinis frá áttunda
áratugnum heitir Trúðarnir. Það er táknrænt verk sem
fjallar á dapurlegan hátt um örlög trúðsins, í
merkingunni kvikmyndagerðarmaður. Fjölmargir
leikstjórar vita í hvaða hefð þeir starfa og virða hana.
Það er þó ekki endilega í svoköhuðum gamanmyndum
sem arfleifð hringleikahússins kemur best fram, því
trúðurinn er bara eitt frumefni þess. Öllu heldur eru
það ævintýramyndirnar sem tengja bíóið við
fyrirrennara sinn.
Ævintýrið, flotholt kvikmynda
Um og eftir aldamótin 1900 þótti nýjabrum að
kvikmyndum. Áhorfendur urðu samt fljótt þreyttir á að
horfa á menn sprauta vatni á sjálfan sig og aðra úr
garðslöngum, lestar aka, verkamenn ganga og börn eta
morgunverð. Frakkinn Georg Méhés fann upp ævintýra-
myndina. Hún hefur haldið kvikmyndaiðnaðinum á floti
fram að þessu. Með allt á hreinu var afsprengi þessarar
hefðar. Þegar dásamleg tilþrif Eggerts Þorleifssonar
opinberast í gervi kvenmiðils eða búktalaradúkkunnar,
en Vágeir Guðjónsson á röddina í felum baksviðs, —
sitja búktalarinn vinsæh Baldur Georgs og brúðan hans
Konni sem áhorfendur í salnum. Á þennan skondna
máta vísar Ágúst Guðmundsson til hefðarinnar, ekki
bara í skemmtigörðum og hringleikahúsum , — heldur
til þess að svona var tal fyrst framkallað í bíói (fyrir
daga hljóðmyndanna): Búktalarar bak við tjaldið töluðu
fyrir munn persónanna.
Farandleikarar fluttu með sér fyrstu
bíósýningarvélarnar um löndin. Þær voru í fylgd með
lyftingatröllinu, skeggjuðu konunni og klámvísunum.
Bíómyndina sáu áhorfendur í vistarverum sem hýstu
aðra stundina glímukappa, skrípi og vilhdýr. Atriðið í
Með allt á hreinu í íslenska dýrasafninu er því bein
tilvitnun í kvikmyndasöguna. Og það atriði sem við
fyrstu sýn virðist langsóttast og kannski vera stílbrot,
geimskipsatriðið með tvíburabræðrunum sem stíga
dans sinn tígulega en gersamlega án samhengis við
umhverfið eða efni myndarinnar: Þetta er tilvitnun í
frægustu ævintýramynd Méhés: Ferðina til tunglsins.
Sem átú framhald sitt í Súþerman, E.T., Star-Trek og
fleiri geimverumyndum og ævintýraþáttum, sem sumt
hefur orðið hvað vinsælast í bíó- og sjónvarpssögunni.