Land & synir - 01.10.1998, Side 4

STFTASPFT T
KVIKMYNDARINNAR
Siónvarpsstöðvar fiármagna stóran hluta beirra.
Siónvarpsstíllinn hefur í rójeghejtum rutt sér til rúms í leikstiórn og umgerð.
EFTIR ÓLAF H. TORFASON
Þótt aðsókn áhorfenda,
ekki síst miðaldra og
roskinna, hafi aukist að
bíóum á nýjan leik víða um
heim á undanförnum
misserum, þótt tæknilegt
svipmót bíómynda sé
glæsilegri en nokkru sinni
og þótt sýningarbúnaði í
bíóum hafi fleygt fram, —
hefur þetta ekki leitt til
„betri" bíómynda, í þeim
skilningi að listin hafi þróast
eða jafnvel haldið stöðu
sinni. Afþreyingargildi bíó-
myndarinnar hefur einfaldlega aukist um leið og hún
hóf sifjaspehin við afkomanda sinn sjónvarpið.
Sjónvarpið hefur hrært saman í hugskoti áhorfenda
svonefndri hámenningu og lágmenningu: Ballet og
torfærukeppni, óperum og fréttum, bíómyndum og
auglýsingum. Afleiðingin er þó ekki öflugur og
fjölbreytmr straumur heldur sífellt einfaldari og lygnari
breiða. Löngu er búið að uppgötva helstu lögmálin á
stóra markaðnum og menningarblandan brugguð af
öryggi. Takmarkanir litla skjásins og tregða risavaxna
áhorfendahópsins mörkuðu form og innihald
kvikmyndanna á aldarafmæli almennra sýninga 1995.
Handritin eru laus við alvarlegar flækjur og lausa enda.
Atburðarásin er einföld og auðskilin. Myndataka er
miðjusett, svo auðveldara sé að koma meginefni
myndskeiðanna á skjáinn. Nærmyndir eru oft notaðar.
Lýsingin er jöfnuð, því sjónvarpstæknin ræður ekki við
sama birtu- og litamun og myndræman.
Afþreying eða list?
Kannski er þetta gagnlegt og eðlilegt. Forræðishyggja
í menningarmálum er jafn óvinsæl nú til dags og í
stjórnmálum. Kvikmyndalistin hefur alltaf verið
alþýðulist. AlUr áhorfendur hafa vit á kvikmyndum og
eru hvergi feimnir að meta þær og dæma opinskátt. Þeir
viðra yfirleitt ekki jafn frjálsmannlega viðhorf sín til
ritlistar, tónlistar og myndlistar. Fáar neysluvörur eru
undir jafn mikilli smásjá almennings og bíómyndir.
Engir aðrir dreifingaraðilar en bíó og sjónvarp sæta því
að nær sérhver fjölmiðill fellir jafnharðan dóma um
þessa söluvöru þeirra.
Frá upphafi var hægt að skipta kvikmyndunum í
tvennt: Afþreyingu og list. Hag þeirrar síðarnefadu hefur
hrakað. Kvikmyndin sem listgrein er samt enn ekki
komin á ruslahaug sögunnar, þrátt fyrir hrakspár, fyrst í
kjölfar sjónvarps, síðan myndbanda og loks tölvuleikja.
Ýmsir álíta þó að búið sé að taka gröfina fyrir
kvikmyndalistina og afþreyingariðnaðurinn einn bíði
framundan. Þar er hagnaðarvonin og hún hefur löngum
stýrt þróuninni í verslun og þjónustu. Tekjur af sölu
tölvuleikja eru nú meiri en af miðasölu í bíóum.
(Tekjurnar af leiknum Super Mario Bros 3 voru í
Bandaríkjunum 500 milljónir dollara, sem er meira en
4 Land&synir
nokkur kvikmynd hefur halað inn, E.T. meðtíilin). Það
er líka sterk frændsemi á milli miðlanna. Unga
kynslóðin notar tölvuleiki á svipaðan máta og forverar
hennar bíóið. Mörgum stórmyndunum er fylgt eftir með
tölvuleikjaútgáfu. Tölvuleikurinn er endastöð sem
kvikmyndaframleiðendur reikna með, auk sjónvarpsins.
Vegna þess að tölvuleikjakynslóðin fer líka í bíó
smitar skjárinn sömuleiðis í hina áttina, — bíómyndir
taka í formi og innihaldi að líkjast tölvuleikjum.
Aðalpersónurnar sumra þeirra og stíll koma beint úr
samnefndum tölvuleikjum eða eru gerðar eftir þeim, t.d.
Super Mario Bros. (1992), Double Dragon, og Street
Fighter (1994). (Enginn þeirra reyndist hins vegar
mjög vinsæl) Hrafn Gunnlaugson lætur tölvuleik renna
saman við drauma drengsins í myndinni Hin helgu vé
(1993).
Bíómyndin sem hluti „heildarlausnar"
Markaðssetningin heftir breyst algerlega. Við verðum
að miða við bandarískar bíómyndir, því um 95%
aðsóknarinnar er að þeim, — fjöldi bandarískra titla í
Evrópu nemur 80-90% af heildarfjöldanum í bíóhúsum
álfunnar. Áður fyrr stóð hver bíómynd stök. Þá mátu
bandarískir kvikmyndaframleiðendur hugsanlegt
verkefni miðað við ábatavonina af sýningu
bíómyndarinnar sjálfrar. Núna verður fjármagnsfrek
mynd aðeins að veruleika sem hluti „heifdarlausnar"
eða partur af „markaðspakka". Tölvuleikir, leikföng,
hljómdiskar, fatnaður, fæðutegundir, sumarleyfisferðir
og fjölda margt annað er hluti af hirð hverrar
bíómyndar sem ætlað er að slá í gegn. Fyrst og fremst er
reynt að áætla hvernig „heildarpakkinn" getur litið út,
áður en ákvörðun er tekin um framleiðslu dýrra
bíómynda.
Um 40 utanaðkomandi aðilar greiddu framleið-
endum myndarinnar um Steinaldarmennina (The
Flintstones) miklar fjárhæðir gegn því að notfæra sér
myndina til framdráttar söluvörum sínum. Vegna
apamyndarinnar Congo sem frumsýnd var við mikla
byrjunaraðsókn þrátt fyrir niðursallandi gagnrýni
sumarið 1995 hafði Paramount-fyrirtækið eytt um 620
milljónum króna (97 milljónum dollarum) í kynningar.
Markaðsstjórinn Arthur Cohen sagði: „Þú verður að
virðast vera alls staðar. Það verður að fá bandarískan
almenning til að halda að hann sé ekki gott fólk ef hann
fer ekki að sjá þessa mynd"1.
En þetta var aðeins partur af dæminu. Pepsi-
fyrirtækið seldi Kongó-kippur, Taco Bell framleiddi
Kongó-úr og Kenner-fyrirtækið Kongó-górillur.
Talsmenn Paramount töldu að samvinnan hefði verið
400 milljóna króna auglýsinga virði. Sumum vinsælum
myndum er fylgt eftir síðar meir með frumlegum hætti:
Eftir að vaxtarræktarmaðurinn Arnold Schwarzenegger
hafði leikið aðalhlutverkið í spennumyndinni Total
Recall við mikinn orðstír var farið að selja myndbönd
með kennslu hans í líkamsþjálfun undir heitinu Total
Rebuild.
Markaðspakkinn hefur mótandi áhrif á það hvernig
talið er heppilegt að bandaríska bíómyndin sé í laginu
þegar hún hverfur á vit áhorfenda. Þessi þróun hefur
síðan átt sinn þátt í að breyta burðargrindum,
viðfangsefnum og formi myndanna sem okkur er boðið
upp á. í stað þess að kyngja bita húkkumst við á agn.
Það er athygfisvert að niðurstaðan hefur orðið sú að
myndirnar nálgast oft áberandi á nýjan leik forvera sína:
Kabarettinn, sirkusinn og sjónhverfingamanninn, sem
háðu hvað harðasta baráttu við bíó í upphafi 20. aldar
og urðu þá víðast undir.
Kvikmyndin er þannig búin að missa sjálfstæði sitt og
hefur gerst liður í „heildarlausn" á markaðnum.
Evrópskir framleiðendur hafa á þessu sviði verið lengi
að átta sig og eru kannski ekki búnir að því enn.
Umræður um „hvað sé til ráða“ við að fá áhorfendur til
að sjá evrópskar myndir í auknum mæli á nýjan leik
snúast oft um atriði eins og „betri handrit", að höfða
meira til almennings með afþreyingargildi myndanna,
bæta dreifingarkerfið, fá fræga (bandaríska) leikara,
eyða meira fé í hverja mynd og framleiða færri í staðinn.
Einnig hefur verið hamrað á „... mikilvægi þess að
Evrópumenn kannist við sinn eigin veruleika og
ímyndun á hvíta tjaldinu... “2
Enn má nefna fróðlegt fyrirbæri í þróunarsögu
kvikmyndarinnar. Áður voru vinsæl leikverk og
söngleikir oft kvikmynduð síðar. Þar var uppsprettan.
Nú færist nú í vöxt að velheppnaðar bíómyndir verði
fyrirmyndir leikverka og söngleikja í stórborgunum (t.d.
Sunset Boulevard 1994). Um leið verður það
keppikefli að hanna bíómyndir þannig að eftir þeim
megi gera söluhæfa söngleitó, plumi þær sig vel.
Kvikmyndafræðingar hafa verið enn seinni að
meðtaka þessi reynsluvísindi — rannsóknir og gagnrýni
taka í langflestum tilvikum aðeins mið af hverju verki
fyrir sig eða stöðu þeirra í kvikmyndaheiminum sjálfum.
Kvikmyndafræðin er enn talin til hugvísinda, og
bíómyndin enn borin saman við myndlist, bókmenntir
og leiklist, þótt hún sé orðin hagfræðilegt
rannsóknarefni fyrst og fremst.
Afleiðingar kaskótrygginganna
Framleiðsla bíómynda í Evrópu er bæði að magni og
gæðum aðeins svipur hjá sjón miðað við fyrri
frægðardaga. Sífellt erfiðara reynist þó að greina myndir
eftir þjóðerni vegna fjölda samvinnuverkefna. Fleira
hangir á spýtunni. Kaskótryggðar evrópskar bíómyndir,
- framleiddar með opinberum styrkjum og án tillits til
eftirspurnar, - eru oft gerðar fyrir þrönga
áhorfendahópa, þykja feiðinlegar og einhæfar. Ýmsar
tilraunir hafa verið gerðar til að hamla gegn slæmu
gengi hugtakabundinna evrópskra bíómynda á
heimavelli og erlendis. Veiting evrópsku Felix-
verðlananna var einn þáttur þess en virðist hafa
brugðist. Verðlaunamyndirnar hafa lítils brautargengis
notið og styrktaraðilar dregið að sér hendina. Svo var
komið 1994 að sökum prskorts fór afhendingin fram í
tjaldi á bflastæði í Potsdam og fáir tóku eftir henni.
Evrópa berst um á hæl og hnakka til að verjast