Land & synir - 01.04.2001, Side 13

hetjum íslendingasagnanna, þar sem svívirðileg
morð, limiestingar, svik og prettir spretta af
síðunum. í gamla testamenti Biblíunnar morar
sömuleiðis allt í gegndarlausum óskapnaði en ekki
minnist ég þess að sá gamli reyfari hafi verið
bannaður innan sextán. Allt þótti þetta prýðilegt
lesefni handa bömum og unglingum áður fyrr og
þykir vonandi enn að einhverju leyti.
Á undanfómum áratugum hafa þessi viðhorf þó
verið á undanhaidi, í samræmi við sífellt aukna
hólfaskiptingu samfélagsins. Nú á dögum em sér-
stakar sögur fyrir börn og unglinga umfangsmikil
starfsemi, hvort sem um ræðir bækur, kvikmyndir
eða sjónvarpsefni og útgangspunkturinn sá að
nálgun slíkra sagna þurfi að vera með viðeigandi
hætti. Bamabókafræðingurinn Barbara Wall orðar
það svona í bókinni Raddir barnabókanna: "Það er
ekki hvað sagt er heldur hvernig það er sagt og við
hvern sem ákvarðar hvort bók er
barnabók eða ekki".
Ekki skal ég mótmæla hinum
pedagógísku fræðum að öðru leyti
en því að vara við ofurtrúnni á hið
jákvæða uppeldishlutverk. Það er
ekki endilega hlutverk rithöfunda,
kvikmyndahöfunda eða annarra
sagnamanna að vera meðvitaðir
uppalendur og boða góða siði. Hinn
kunni barnasálfræðingur Bruno
Bettelheim fjallar um hið
ómetanlega gildi ævintýra fyrir
tilfinningaheim bama í bók sinni
"The Uses of Enchantment". Þar
segir á einum stað (í lauslegri
þýðingu): "Hin ríkjandi menningkýs
að láta sem skuggahliðar mannsins
séu ekki fyrir hendi, sérstaklega
þegar kemur að börnum... Sú skoðun
er útbreidd meðal foreldra að beina
þurfi börnum frá því sem leitar mest
á þau: hinum formlausa og órœða kvíða og hinum
ráðvilltu ímyndunum þeirra sem oft einkennast af
reiði og jafnvel ofbeldi. Margir foreldrar telja að
börn eigi aðeins að hafa aðgang að hinum
meðvitaða veruleika eða bjartri og fallegri sýn á
tilveruna. En slík einhliða upplifun nœrir aðeins
hugann á einhliða máta - og raunveruleikinn er
ekki bara bjartur og fagur."
Þau viðhorf sem Bettelheim talar um lýsa vantrú
foreldra á getu barna sinna til að vinna úr þeim
áhrifum sem sögur hafa á hugarheim þeirra.
Vantrúin byggist á þeim ótta að þau nái ekki að
skilja á milli veruleika og ímyndunar, auk þess sem
hin djúpstæða þörf okkar fyrir að vemda afkvæmin
frá vonsku heimsins spilar inní. Það segir svo sína
sögu að ef foreldramir myndu rifja upp eigin æsku
kæmi í ljós að barnið forðum taldi sig yfirleitt fært
í flestan sjó og kallaði ekki allt ömmu sína.
Silja Aðalsteinsdóttir heldur því fram í grein
sinni "Bækur og bíó fyrir böm" sem birtist í
bókinni "Heimur kvikmyndanna" að "sögur handa
börnum geta sagt frá grimmilegum hlutum, órétt-
lœti og ósanngirni foreldra, jafnvel ofbeldi og
dauða, ef sambandið milli sögumanns ogþess sem
hann talar við í textanum er náið og einlægt".
Hún spyr einnig hvort hið sama gildi ekki um
bíómyndir fyrir böm.
Ég er ekki viss. í sjálfu sér er ekkert rangt við að
nálgast hlutina svona en á málinu em fleiri hliðar.
Sú nálgun sem Silja talar um verður auðvitað að
koma að innan - vera sannfæring þess sem segir
söguna. Hinsvegar er ekki hægt að tala um þetta
sem einhverskonar sjálfkrafa skyldu. Við þurfum
líka að gefa börnum kost á að synda yfir djúpu
laugina án sundkútsins, glíma sjálf við bæði innri
og ytri vanda án þess að horfa stöðugt yfír öxlina á
þeim. Þarna þarf auðvitað að þræða meðalveginn
vandrataða en ábyrgð foreldra getur ekki falist í því
að vernda börn sín frá öllu illu, heldur frekar að
búa þau sem best undir að takast á við tilvemna
eins og hún kemur fyrir.
Líkt og gömlu ævintýrin er kvikmyndin fyrst og
fremst staðgengill fyrir heim langana okkar og
væntinga. Þessar langanir og væntingar em ekki
endilega alltaf göfugar. Kvikmyndinni er skylt að
sýna okkur hið innra landslag manneskjunnar,
hvernig henni líður og hvað hún gerir til að komast
af í tilverunni. Kvikmyndir eiga fyrst og fremst
erindi við það sem býr í hjartanu, drauma okkar en
einnig martraðir, vonir okkar og ekki síður ótta.
Krafan um sannsögli
Annað atriði sem oft virðist þvælast fyrir
mörgum er að gera samasem merki milli þess sem
maður sér og þess sem er. Okkur hættir jú öllum til
að trúa því sem við sjáum. Sérstaklega em böm
talin ofur móttækileg fyrir þessu og því er afar
áberandi krafan um að þeim sé sagt satt og rétt frá,
bæði í siðferðilegum efnum, en ekki síður þegar
kemur að efni sem byggir á sögulegum heimildum.
"Kvikmyndin er sannleikur 24 ramma á sekúndu"
sagði Godard einhverntímann en þessi ögrandi
staðhæfing er ekki öll þar sem hún er séð. Hún er
fyrst og fremst tilfmningalegs eðlis enda hitta
lifandir myndir okkur yfirleitt þar fyrir. Þessvegna
er krafan um sannsögli í kvikmyndum svolítið
annkanaleg. Fyrir fjórum árum varpaði forseti
íslands fram þeirri hugmynd að gera kvikmynd um
Vínlandsfund íslenskra víkinga í stíl við
Disneymyndina Pocahontas. Varð þetta til þess að
draga fram þann alltof algenga misskilning inní
opinbera umræðu að kvikmyndir og veruleikinn
hafi eitthvað með hvort annað að gera. Þannig
fundu menn að þeirri hugmynd forsetans að láta
Snorra Þorfinnsson gegna hlutverki
aðalsöguhetjunnar því hann hafi ekki verið nema
nokkurra vetra þegar víkingamir sneru heim á leið
og pössuðu sig á segja engum hvað þeir fundu.
Illugi Jökulsson, þá pistlahöfundur á Rás 2
Útvarpsins, blandaði sér í umræðuna á þessum
tíma og benti á að samjöfnuður við Disneymyndina
Pocahontas væri vægast sagt óheppilegur því sú
mæta kona hafi verið lítil, sköllótt og ófríð en ekki
sú fegurðardís sem birtist í samnefndri mynd.
Ennfremur hafi John Smith verið hinn versti
fantur og illmenni í raunveruleikanum en alls ekki
eðalmenni bíómyndarinnar. Mátti skilja á pistla-
höfundinum að þessar grófu afbakanir afhjúpuðu
blekkingarvef Hollywood og að forða bæri íslenskri
menningararfleifð frá vanhelgun í höndum slíkra
trúleysingja.
Nú er kvikmyndin Pocahontas ekkert sér-
staklega vel heppnuð en ástæðan er ekki skeyt-
ingarleysi um "sannleikann", heldur einfaldlega sú
að hún er frekar daufleg. Hún er gerð í anda hins
pólitíska rétttrúnaðar sem nú er áberandi í
hugmyndaheimi Vesturlanda og verður stundum
til að gera lítið úr þeim málstað sem
barist er fyrir, með kjánalegri
upphafningu. Pocahontas er engu
að síður ágæt heimild - kannski ekki
um landnám Ameríku heldur frekar
um ákveðna hugmyndastrauma í
okkar samtíma. Fyrir höfundum
myndarinnar vakti ekki að segja
kórrétt frá atburðum löngu Iiðinna
tíma heldur að skemmta áhorf-
endum með því að höfða til til-
finninga þeirra. Á nákvæmlega
sömu forsendum ber að skoða hina
ágætu hugmynd forsetans. Auð-
veldlega er hægt að sjá fyrir sér gott
kvikmyndarefni í leiðangri íslenskra
víkinga til Vínlands. En ef mynd
þessi ætti að vekja áhuga nokkurs
manns yrði hún að sjálfsögðu að lúta
dramatískum lögmálum en ekki
sagnfræðilegum "staðreyndum".
Gildir þá ekki lögmálið um að hafa
skyldi það sem sannara reynist, heldur frekar hitt -
að láta "staðreyndimar" ekki þvælast fyrir góðri
sögu. Megintilgangurinn með gerð svona myndar
getur aldrei falist í "landkynningu" eða "sögu-
fræðslu" eins og ýmsir héldu fram í umræðunum
sem fram fóru um þessa hugmynd, heldur aðeins í
skemmtilegri og spennandi frásögn sem á erindi
við fólk vegna þeirra eiginleika sinna.
Þetta með muninn á hinum rituðu heimildum
og Hollywoodmyndinni er sjálfsagt hárrétt hjá
Illuga Jökulssyni, en samanburður hans var
einfaldlega útí hött og kom málinu alls ekkert við.
í orðum hans felst nefnilega sú þreytulega
forsjárhyggja að kvikmyndir eigi að gegna
einhverskonar sagnfræðilegu og mórölsku upp-
eldishlutverki gagnvart bömum og fákunnandi.
Þetta er því miður landlæg plága hér sem víðar. Af
sama meiði er hið lífseiga nöldur um tengsl milli
ofbeldis í kvikmyndum og aukinnar ofbeldistíðni
hjá börnum og unglingum. Afturhaldssinnaðir
stjómmálamenn og svipað þenkjandi álitsgjafar
hafa spilað þá slitnu plötu lengi, gjarnan til að
forðast að tala um það sem máli skiptir, þ.e. ábyrgð
þeirra sjálfra og uppalenda. Kvikmyndir em þeim
stundum hentugur blóraböggull, nokkurskonar
tálbeita til að draga athygli almennings frá hinum
raunvemlegu orsökum.
Þessi viðhorf, um tengsl ofbeldis og ofbeldis-
mynda, krauma stöðugt undir niðri og blossa upp
með reglulegu millibili. Nú síðast í tengslum við
forsetakosningamar í Bandaríkjunum, ffrh á bls. I4t
r — — — — — — — — — — — — 1
Ekki skal ég mótmæla hinum pedagógísku
■ fræöum að ööru leyti en því að vara viö |
| ofurtrúnni á hið jákvæöa uppeldishlutverk. |
I Þaö er ekki endilega hlutverk rithöfunda, I
kvikmyndahöfunda eða annarra sagna-
manna að vera meðvitaðir uppalendur
og boða góða siði.
Land & synir 13