Morgunblaðið - 20.11.2017, Síða 18

18 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 20. NÓVEMBER 2017
www.VBL.is REYKJAVÍK
Krókháls 5F
110 Reykjavík
Sími: 414-0000
AKUREYRI
Baldursnes 2
603 Akureyri
Sími: 464-8600
KEÐJUVIÐGERÐAREFNI OG KEÐJUTANGIR
Keðjurnar eru til í mörgum gerðum og í öllum
mögulegum stærðum á vinnuvélar, vöru- og
flutningabifreiðar, dráttarvélar og lyftara
FRAMÚRSKARANDI NORSKAR KEÐJUR
Hlekkir • Keðjulásar • Krækjur • Krókar
Krossbandakeðjur • Ferkantakeðjur • Þverbandakeðjur
Mottukeðjur • Zik-zak keðjur • Zik-zak keðjur
Hagsaga Íslands
undanfarna hálfa öld
er merkileg fyrir þá
miklu lífskjarabót
sem þjóðin hefur upp-
lifað. Á þeim tíma
hafa landsmenn einn-
ig þurft að kljást við
margvíslegan óstöð-
ugleika, allt frá
þenslu með óðaverð-
bólgu til fjölda-
atvinnuleysis eftir að skuldir fóru
úr böndunum. Því má spyrja hvort
mögulegt sé að ná fram góðum og
stöðugum hagvexti? Nýleg kenn-
ing Batra (2015) bendir til að það
sé hægt. Lykilatriðið þar er að
raunlaun á unna stund þróist í
takt við verðmæti framleiðslunnar
á unna stund, þ.e. framleiðni.1) Hér
á eftir er kenningin reifuð og farið
yfir haggögn fyrir Ísland og önnur
lönd, sem benda til mikilvægis
þessa grundvallarsambands.
Þjóðhagskenning Batra
Í stuttu máli gengur þjóðhags-
kenning Batra út á skiptingu
tekna á milli vinnandi fólks og fyr-
irtækja. Í einföldu líkani er hagn-
aður fyrirtækja skilgreindur sem
sá hluti af tekjum sem eftir verður
þegar laun hafa verið greidd. Ef
framleiðsla er jöfn launatekjum
nægja launin til að kaupa fram-
leiðsluna. Slík niðurstaða er lík-
legri til að fást ef raunlaun aukast
með sama hraða og framleiðnin.
Þá má segja að jafnvægi ríki og að
launa-framleiðnibilið (e. Wage-
Productivity Gap) sé í 100. Ef
launin aukast hraðar en fram-
leiðnin, lækkar bilið, t.d. í 90. Við
slíkt ójafnvægi hefur launafólk
vinninginn sem birtist í ástandi
umframeftirspurnar með litlu at-
vinnuleysi, aukinni verðbólgu og
minni hagnaði fyrirtækja. Slíkt
ástand getur haft neikvæð áhrif á
sparnað, fjárfestingu og sjálf-
bæran hagvöxt (sjá grein mína
2017a). Ef framleiðnin eykst hins
vegar meira en launin hækkar
launa-framleiðnibilið,
t.d. í 110. Í slíku ójafn-
vægi verður eftirspurn
of lítil sem eykur at-
vinnuleysi og dregur
úr verðbólgu. Þessu
getur fylgt efna-
hagssamdráttur nema
heimilin og hið opin-
bera auki skuldsetn-
ingu, en þá heldur
hagvöxtur áfram og
hagnaður eykst til
samræmis. Ef bilið
helst hátt um langa hríð kemur að
því að skuldasöfnunin verður
ósjálfbær og fjármálakreppa brýst
út með snarpri lækkun eignaverðs
(sjá grein mína 2017b). Í fjármála-
kreppu aukast skuldir hins op-
inbera vegna aðgerða til að við-
halda fjármálaþjónustu og forðast
fjöldaatvinnuleysi. Til að fyrir-
byggja slíkar útkomur og auka
sátt um skiptingu verðmætanna er
lagt til að þróun raunlauna miðist
við vöxt framleiðninnar.
Reynslan á Íslandi
Í töflu 1 má sjá áratuga með-
altöl fyrir þessar hagstærðir á Ís-
landi, þ.e. meðaltal áranna á hverj-
um áratug.
Merkja má þrjú megintímabil í
hagsögunni hvað þróun launa-
framleiðnibilsins varðar. Fyrst er
tímabil umframeftirspurnar á átt-
unda og níunda áratug síðustu ald-
ar, en þá var bilið undir 100 og
ástand umframeftirspurnar ríkti
með litlu atvinnuleysi, mikilli verð-
bólgu, en lægra eignaverði og
minni skuldum og peningamagni.
Fjármálalífið þróaðist með ýmsum
kerfisbreytingum, þannig að
skömmtun á lánsfé með neikvæð-
um raunvöxtum umbreyttist í
framboð á lánsfé með jákvæða
raunvexti á miðjum níunda áratug.
Annað tímabilið var á tíunda ára-
tug, eftir „Þjóðarsáttina,“ en þá
var launa-framleiðnibilið nær jafn-
vægi með aðeins meira atvinnu-
leysi og verðbólgu. Hagnaður og
sparnaður voru að aukast og
hlutabréfaverð hækkaði. Skuldir
heimila og hins opinbera jukust
með bættu aðgengi að lánsfé og
opnun hagkerfisins. Þriðja tímabil-
ið var frá aldamótum og fram yfir
hrun. Þá hækkaði bilið yfir 100 og
úr varð umframframboð með
auknum hagnaði fyrirtækja, hækk-
un eignaverðs, sérstaklega hluta-
bréfaverðs. Skuldir jukust mikið,
einnig yfir landamæri, sem lauk
með fjármálakreppu þar sem
bankarnir hrundu og eignaverð
féll. Verðbólga og atvinnuleysi
jukust mikið í kjölfarið. Með aukn-
um útflutningi eftir það jókst hag-
vöxtur og atvinna á ný en verð-
bólga hjaðnaði. Mikilvægt er að
hafa í huga að það sem gerist á
Íslandi er gjarnan hluti af
alþjóðlegri þróun.
Alþjóðleg reynsla
Rannsókn á sambandi launa-
framleiðnibilsins og verðbólgu í
átta nágrannaríkjum, bendir til
sömu þróunar þar (mynd 1). Þann-
ig var launa-framleiðnibil flestra
landanna mun lægra á áttunda
áratug síðustu aldar þegar verð-
bólga var meiri. Með hækkun bils-
ins lækkaði verðbólgan. Hér er
kominn nýr þáttur í að útskýra
hjöðnun verðbólgunnar undan-
farna áratugi, sem nefnd hefur
verið hin mikla hófsemi (e. The
Great Moderation).
Á mynd 2 sést að með hækkandi
launa-framleiðnibili frá tíunda ára-
tug síðustu aldar (skuldagögnin ná
ekki lengra aftur) og fram á annan
áratug þessarar aldar jukust
skuldir heimila og hins opinbera
mikið. Þó er nokkur munur á þró-
uninni í Þýskalandi, Danmörku og
Frakklandi annars vegar og í
Bandaríkjunum, Bretlandi, Japan,
Grikklandi og Írlandi hins vegar. Í
síðarnefndu ríkjunum var hækkun
bilsins og skulda meiri, mögulega
tengt veikari samningsstöðu
launafólks. Það er einnig í sam-
ræmi við aðrar mælingar sem
benda til að ójöfnuður sé orðinn
talsvert meiri í þeim löndum. Þjóð-
hagskenning Batra útskýrir ekki
bara aukna fjármálavæðingu (e.
Financialisation) hagkerfisins á
umliðnum áratugum, auknar
sveiflur í eignaverði, þ. á m. í
gengi gjaldmiðla, eða orsakir fjár-
málakreppu, heldur einnig þá
langtímastöðnun (e. Secular
Stagnation) sem ríkt hefur í þró-
uðum ríkjum undanfarin ár.
Niðurstöður
Reynslan virðist benda til að
frávik frá jafnvægi í launa-
framleiðnibilinu framkalli ójafn-
vægi í efnahagslífinu. Ef bilið
verður of lágt myndast ástand
umframeftirspurnar og óðaverð-
bólgu, en umframframboðs og of-
urskuldsetningar ef það verður of
hátt. Hvorttveggja er til þess fallið
að draga úr hagvexti og stöðug-
leika til lengri tíma litið. Með því
að stuðla að jafnvægi á milli fram-
boðs og eftirspurnar í hagkerfinu í
heild eru meiri líkur á að meiri
sátt ríki um skiptingu verðmæta
og að þróunin verði hagfelld. Auð-
vitað má alltaf búast við áföllum
eða búhnykkjum sem ýta hagkerf-
inu úr jafnvægi. Lærdómurinn
sem af þessu má draga er sá að
skynsamlegt er að styðja við stöð-
uga þróun hagkerfisins, en það er
einnig líklegt til að auka viðnáms-
getu þess við áföllum. Mikilvægur
þáttur í því er að miða vöxt raun-
launa við framleiðniþróunina.
Heimildir:
Batra, Ravi (2015). End Unemployment
Now: How to Eliminate Joblessness,
Debt, and Poverty despite Congress.
Palgrave Macmillan.
Þorsteinn Þorgeirsson (2017a). Launa-
framleiðnibilið og efnahagslegt jafnvægi.
Vísbending, nr. 9, 35. árgangur. 9. mars.
Þorsteinn Þorgeirsson (2017b). Launa-
framleiðnibilið og fjármálastöðugleiki.
Vísbending, nr. 40, 35. árgangur. 2. nóv-
ember.
1) Þetta samband er sett fram í jöfnu B =
z/w, þar sem B er launa-framleiðnibilið,
z er framleiðnivöxtur og w er vöxtur
raunlauna.
Eftir Þorstein
Þorgeirsson
»Með því að stuðla að
jafnvægi á milli
framboðs og eftirspurn-
ar í hagkerfinu í heild
eru meiri líkur á að
meiri sátt ríki um skipt-
ingu verðmæta og að
þróunin verði hagfelld.
Þorsteinn Þorgeirsson
Höfundur er sérstakur ráðgjafi á
skrifstofu bankastjóra Seðlabanka Ís-
lands. Skoðanir sem fram koma eru
höfundar.
Óðaverðbólgu, ofurskuld-
setningu eða stöðugleika?
Launa-framleiðnibilið ogstöðugleiki á Íslandi
Tafla 1
*Meðaltal 1970-2017 = 100. **Meðaltal 1983-2017 = 100. ***Án fjármálafyrirtækja; árin 1980-1997 og 2002-2015.
Heimild: Hagstofa Íslands, Seðlabanki Íslands og Þjóðhagsstofnun. Áætlun fyrir 2017.
Áratuga meðaltöl: 1970-79 1980-89 1990-99 2000-09 2010-17
Launa-framleiðnibil* 94,8 91,4 99,2 104,1 108,2
Atvinnuleysi, % af mannafla 1,3 1,6 3,7 3,2 5,1
Verðbólga, % 29,6 39,3 4,2 6,2 3,2
Húsnæðisverð á föstu verði* 84,1 76,8 75,3 131,8 140,0
Hlutabréfaverð á föstu verði** .. 20,4 54,8 177,6 33,5
Hagnaður (EBIT), % af rekstrartekjum*** .. 3,4 4,8 7,5 8,5
Peningamagn (M3), % af VLF 27,8 26,4 36,3 63,6 79,3
Skuldir heimila, % af VLF 20,8 28,9 62,9 97,7 97,4
Skuldir hins opinbera, % af VLF 16,3 30,0 56,2 71,3 109,1
Umframeftirspurnogverðbólgaívöldumlöndum
Mynd 1
Heimildir: BIS, IMF, OECD og TCB.
Áætlun fyrir 2017. Eigin útreikningar.
14
12
10
8
6
4
2
0
-2
60 70 80 90 100 110 120 130 140 150
Áratuga meðaltöl
Launa-framleiðnibil, meðaltal 1970-2017 = 100
Verðbólga,%
GRI 1BRE 1
JAP 1
BAN 1
DAN 1 FRA 1
ÍRL 1
ÞÝS1
ÞÝS 2 DAN 2
FRA 2 ÍRL 2
GRI 2
BRE 2 BAN 2
JAP 2
y = -0,14x + 19,63
R² = 0,51
Tímabil 1: 1970-1979
Tímabil 2: 2010-2017
Umframframboðogskuldir ívöldumlöndum
Mynd 2
Heimildir: BIS, IMF, OECD og TCB.
Áætlun fyrir 2017. Eigin útreikningar.
300
250
200
150
100
50
80 90 100 110 120 130 140 150
Áratuga meðaltöl
Launa-framleiðnibil, meðaltal 1970-2017 = 100
Skuldir heimila og hins opinb.,% af VLF
GRI 1
GRI 2
JAP 1
JAP 2
LÍR 1
ÍRL 2
ÞÝS1
ÞÝS 2
FRA 1
FRA 2
BAN 1
BAN 2
BRE 1
BRE 2
DAN 1
DAN 2
y = 2,81x - 153,06
R² = 0,56
Tímabil 1: 1990-1999
Tímabil 2: 2010-2017
Móttaka aðsendra greina
Morgunblaðið er vettvangur lifandi umræðu í landinu og birtir aðsendar grein-
ar alla útgáfudaga.
Þeir sem vilja senda Morgunblaðinu greinar eru vinsamlega beðnir að nota
innsendikerfi blaðsins. Kerfið er auðvelt í notkun og tryggir öryggi í sam-
skiptum milli starfsfólks Morgunblaðsins og höfunda. Morgunblaðið birtir
ekki greinar sem einnig eru sendar á aðra miðla.
Kerfið er aðgengilegt undir Morgunblaðslógóinu efst í hægra horni forsíðu
mbl.is. Þegar smellt er á lógóið birtist felligluggi þar sem liðurinn „Senda inn
grein“ er valinn.
Í fyrsta skipti sem innsendikerfið er notað þarf notandinn að nýskrá sig inn
í kerfið. Ítarlegar leiðbeiningar fylgja hverju þrepi í skráningarferlinu. Eftir að
viðkomandi hefur skráð sig sem notanda í kerfið er nóg að slá inn kennitölu
notanda og lykilorð til að opna svæðið. Hægt er að senda greinar allan sólar-
hringinn.
Nánari upplýsingar veitir starfsfólk Morgunblaðsins alla virka daga í síma
569-1100 frá kl. 8-18.