Fréttablaðið - 24.04.2019, Síða 13

Það er hins vegar grund­
vallarmisskilningur á
sálmakveðskap Hallgríms
Péturssonar – og raunar á
öllum íslenskum sálma­
kveðskap 17. og 18. aldar
– að slíkir textar hafi verið
ortir til upplestrar.
Passíusálmar Hallgríms Péturs-sonar eru lykilverk í íslenskri bók mennt asög u og þeir
hljóma um land allt í margs konar
samhengi á lönguföstu ár hvert. Það
er auðskilið og sjálfsagt að sálmum
Hallgríms sé haldið á lofti með slík-
um hætti. Um leið er eðlilegt að hver
kynslóð finni sína eigin leið til að
nálgast menningararfinn og minna
á, ræða eða jafnvel deila um erindi
hans við samtímann; gildir þá einu
hvort um er að ræða til dæmis bók-
menntir, tónlist eða myndlist.
Lesið, ekki sungið
Þó vekur nokkra furðu sá flutnings-
máti sem Passíusálmunum er búinn
í íslensku menningarlífi á 21. öld.
Undanfarin ár og áratugi hefur sú
hefð komist á að sálmarnir séu lesnir
upphátt í kirkjum landsins á föstu-
daginn langa. Í Hallgrímskirkju hefur
slíkt verið iðkað allt frá því að kirkjan
var vígð; samskonar venja hefur fest
rætur í guðshúsum víða um land.
Slíkur lestur á líklega að einhverju
leyti rætur að rekja til þeirrar hefðar
sem Ríkisútvarpið hefur haldið uppi
frá árinu 1944 að þar séu Passíusálm-
arnir lesnir að kvöldlagi í níuvikna-
föstu, einn á dag. Margir mætir menn
og konur hafa þar léð þeim rödd sína:
Halldór Laxness, Herdís Þorvalds-
dóttir, Þorsteinn frá Hamri og Silja
Aðalsteinsdóttir svo aðeins séu nefnd
fáein nöfn.
Það er hins vegar grundvallar-
misskilningur á sálmakveðskap
Hallgríms Péturssonar – og raunar
á öllum íslenskum sálmakveðskap
17. og 18. aldar – að slíkir textar hafi
verið ortir til upplestrar. Sálmar
voru ávallt sungnir, hvort heldur
var í kirkju eða innan veggja heim-
ilisins. Tónlistin var ekki aukaatriði
sem bætt var við eftir á heldur sjálfur
grundvöllur kveðskaparins. Skáld
ortu beinlínis við tiltekin lög; í sköp-
un sinni tóku þau mið af bragarhætt-
inum og þurftu að huga að því hvern-
ig áherslur lagsins féllu þegar þau ortu
sín íslensku vers. Einnig urðu skáld
að gæta að því þegar þau völdu lag að
það hæfði yrkisefninu; ekki dugði að
yrkja sorgarsálm við glaðlegt lag eða
fagnaðarsálm við útfararsöng. Tón-
listin var því forsenda og grundvöllur
sálmakveðskapar, heil viðbótarvídd
sem hverfur þegar sálmar eru lesnir
upp sem væru þeir síðari tíma ljóð
ætluð til lestrar.
„Daglega að syngja …“
Það að sálmar voru fyrr á öldum
ætlaðir til söngs en ekki lestrar í
nútímaskilningi má meðal annars
sjá af yfirskriftum sálmahandrita
þar sem eingöngu eru ritaðir textar.
Í handriti af sálmum sem Eiríkur
Hallsson orti upp úr Paradísaraldin-
garði eftir þýska guðfræðinginn
Johann Arndt stendur að línurnar
séu „í söngvísur mjúklega snúnar“ og
á titilsíðu sálmakvers frá árinu 1784
segir að það sé „samansafn helgra
sálma og söngvísna til að brúka og
kvöld og morgna daglega að syngja í
húsi sínu“. Íslendingar voru langt frá
því að vera einir um að kjósa fremur
að syngja en lesa kvæði. Það var
útbreitt viðhorf að söngur væri hinn
sanni f lutningsmáti trúarkvæða
því að söngurinn hreyfði við hjart-
anu og gerði það móttækilegt fyrir
orði Guðs. Guðbrandur Þorláksson
biskup ritaði í formála fyrir Sálma-
bókinni 1589: „Þegar þar kemur til
samans mjúk málsnilld orðanna og
fagurlegt lag og sæt hljóðagrein, þá
fær sá söngur nýjan kraft og gengur
dýpra til hjartans og hrærir það og
uppvekur til Guðs.“
Þessari skoðun Hólabiskupsins
Misskilningurinn með Passíusálmana
hefur Hallgrímur Pétursson vafalaust
deilt. Í eiginhandarriti sínu af Pass-
íusálmunum tiltekur hann hvaða lag
skuli syngja við hvaða sálm og er alls
um að ræða 36 mismunandi lög. Hall-
grímur gaf því „lesendum“ sínum, þ.e.
þeim sem vildu syngja sálma hans,
allar þær upplýsingar sem þurfti til
að söngurinn færi fram með réttum
hætti. Söngvarnir sem hann orti
Passíusálma sína við eru af ýmsum
toga, allt frá fornum hymnum úr kaþ-
ólskum sið til lútherskra sálmalaga
frá 16. öld. Þessi lög varðveittust hér
á landi allt fram á fyrri hluta 20. aldar
og hefur Smári Ólason tónlistar-
fræðingur unnið merkar rannsóknir
á sögu þeirra og flutningsmáta sem
vert er að gefa gaum.
Passíusálmasöngur árið 2020?
Metnaðarfullar kirkjusóknir og
útvarpsfólk mega gjarnan hrófla við
þeirri hefð sem skapast hefur hér
á landi undanfarna áratugi en sem
á ekkert skylt við ætlun Hallgríms
Péturssonar. Á lönguföstu 2020 væri
tilvalið að láta upprunalegu lögin við
Passíusálmana hljóma á ný í kirkjum
landsins og ekki síður fyrir Ríkisút-
varpið að breyta út af gömlum vana
og láta syngja sálmana í stað þess að
lesa þá. Helst ætti auðvitað að syngja
sálmana einradda án undirleiks, eins
og tíðkaðist hér á landi á 17. öld. Til
allrar hamingju er hér enginn hörgull
á færum söngvurum. Leikarar lands-
ins þurfa varla að kvíða verkefna-
skorti þótt brugðið verði á það ráð að
leyfa Passíusálmum Hallgríms Péturs-
sonar að hljóma eins og hann sjálfur
hugsaði sér þá – sungna en ekki lesna.
Árni Heimir
Ingólfsson
tónlistar­
fræðingur
24. apríl 2019 • B
irt m
eð fyrirvara um
breytingar, innsláttarvillur og m
yndabrengl
OPNUNARHÁT
ÍÐ
CANDY
FLOSS
HOPPU
KASTALI
BLÖÐRU
BRELLUR
POPP
KORN
ANDLITS
MÁLUN
SUMARDAGIN
N FYRSTA KL.1
2 Í KRINGLUNN
I
MÖGNUÐ
SKEMMTI
ATRIÐI
500ÞÚ
SÞÚ GÆT
IR UNN
IÐ
GJAFA
BRÉF
Í FACE
BOOK

LEIKN
UM OK
KAR
FJÖLD
I VINN
INGA
Kids C
oolsho
p Icela
nd
KiDS COOLSHOP • KRINGLAN REYKJAVÍK • SMÁRATORG KÓPAVOGI • GLERÁRTORG AKUREYRI
ÓTRÚLEG
LEIKFÖNG
TILBOÐ
S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð 13M I Ð V I K U D A G U R 2 4 . A P R Í L 2 0 1 9
2
4
-0
4
-2
0
1
9
0
8
:0
6
F
B
0
4
8
s
_
P
0
3
6
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
2
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
1
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
2
4
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 2
2
D
9
-4
C
F
8
2
2
D
9
-4
B
B
C
2
2
D
9
-4
A
8
0
2
2
D
9
-4
9
4
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
2
A

F
B
0
4
8
s
_
2
3
_
4
_
2
0
1
9
C
M
Y
K