Fréttablaðið - 17.07.2019, Blaðsíða 11

Við hvetjum önnur lönd,
þar á meðal Ísland, til að
setja sér álíka metnaðarfull
markmið.
Nýleg vaxtaákvörðun stjórnar Lífeyrissjóðs verslunar-manna (LV) og viðbrögð við
ákvörðuninni hafa leitt til áhuga-
verðrar umræðu og vakið spurning-
ar sem virðast íhugunarefni þeim
sem láta sig málið varða.
Sú fyrsta gæti verið hvort LV og
stjórnendur hans varði um þjóðar-
hag. Á liðnum vetri virtist stefna
í óefni varðandi sátt um lífskjör
og raunar veruleg óvissa um hvort
afstýra mætti erfiðleikum sem bitn-
að hefðu á fyrirtækjum og fólki, þar
með talið LV og sjóðfélögum hans.
Svo virðist sem tekist hafi að afstýra
stóráföllum, m.a. með fyrirheitum
um lækkandi vexti. Hver er ábyrgð
stjórnar LV gagnvart þeim fyrir-
heitum?
Full þörf virðist einnig á að íhuga
stöðu stjórnar LÍV sem og stöðu
fjölmargra annarra stjórna sem
valdar eru af félögum, samtökum
eða stjórnvöldum. Starfa slíkar
stjórnir (jafnvel ríkisstjórnir) ekki
ætíð á ábyrgð þeirra sem valið hafa?
Hlýtur ekki sú ábyrgð að vera gagn-
kvæm? Hefur ekki sá sem valið
hefur og ábyrgð ber heimild, jafnvel
skyldu, til að grípa inn í fari umbjóð-
endur hans gegn markmiðum þess
sem valið hefur? Hljóta ekki valdir
stjórnarmenn að bera stærri álita-
mál undir þá sem valið hafa? Er í
raun skynsamlegt að ætla að stjórnir
geti verið, eða eigi að vera óháðar
þeim sem stjórnirnar velja?
Í ljósi þess að við erum fámenn
þjóð gæti lokaspurningin verið
hvort við eigum okkur framtíð
sem þjóð ef færri og færri horfa til
heildarhagsmuna og sameiginlegra
þarfa og möguleika þjóðarbúsins?
Höfundur hefur á undanförnum
30 árum verið valinn í fjölmargar
stjórnir og nefndir.
Hverja varðar um þjóðarhag?
Bretland er staðráðið í því að aðstoða við að leiða heiminn í að takast á við stærsta við-
fangsefni samtímans – loftslags-
breytingar. Bretland hefur frá
árinu 1990 dregið úr kolefnisnotk-
un hraðar en öll önnur lönd G20,
og dregið úr losun CO2 um 40%.
Umhverfisvænn hagvöxtur er eitt
af fjórum stóru langtíma markmið-
unum sem sett eru fram í atvinnu-
stefnu okkar til framtíðar. Við erum
grænasta fjármálamiðstöð í heimi.
Breska utanríkisþjónustan býr yfir
fyrsta og stærsta neti loftslagsmála-
fulltrúa í heimi.
Í júní tilkynntu bresk stjórnvöld
að þau hafa sótt um að fá að halda
26. Loftslagsráðstefnu Sameinuðu
þjóðanna (COP26) árið 2020, í sam-
starfi við Ítalíu. Bæði ríki hafa ein-
sett sér að COP26 skili hámarks-
árangri. Á ráðstefnunni verður
lögð höfuðáhersla á áþreifanlegar
aðgerðir sem skili þeim breytingum
sem eru nauðsynlegar til að það sem
samið var um í Parísarsamningnum
komist að fullu til framkvæmda.
Bretland var fyrsta landið í heim-
inum til þess að setja í lög langtíma
skuldbindandi markmið í lofts-
lagsmálum. Í síðasta mánuði varð
Bretland fyrsta stóra hagkerfið til
að tilkynna löggjöf sem miðar að
kolefnishlutleysi fyrir árið 2050, og
er þar með komið í hóp með þeim
tveim löndum öðrum sem áður
höfðu stigið þetta skref, Noregi og
Svíþjóð. Markmið okkar eru háleit-
ari en hjá mörgum öðrum. Það felur
í sér alla losun gróðurhúsaloftteg-
unda, ekki einungis koltvíoxíðs, og
á öllum sviðum hagkerfisins, þar á
meðal skipaflutningum og flugi.
Þetta tengist einnig baráttu á
öðrum sviðum í umhverfismálum,
svo sem gegn plastmengun í sjó.
Þetta er kærkomið viðfangsefni
formennsku Íslands í Norður-
skautsráðinu og Norrænu ráð-
herranefndinni. Til viðbótar við
það hversu mikið við erum að draga
úr notkun á plastpokum, þá höfum
við tilkynnt að á næsta ári verður
bannað að nota einnota plast svo
sem drykkjarrör, kaffihrærur og
eyrnapinna. Bresk verslun er að
draga úr notkun sinni á plasti og
finna lausnir sem koma í stað þess,
eins og að nota endurunnið plast
við vegaframkvæmdir.
Það hafa verið uppi ákveðnar
áhyggjur af kostnaði við að bregð-
ast við loftslagsbreytingum. En það
er gríðarlegur kostnaður við það
að bregðast ekki við. Einnig felur
þetta í sér ýmis tækifæri fyrir hag-
kerfi til endurnýjunar og að dafna
á nýjum og sjálf bærum forsendum.
Bretland mun ýta undir tækifærin
sem felast í græna hagkerfinu. Við
munum auðvelda fyrirtækjum að
fjárfesta og finna nýjar lausnir fyrir
framtíðina. Bretland hefur fjárfest
fyrir meira en 92 milljarða punda,
andvirði 14.500 milljarða króna,
í hreinni orku frá árinu 2010, og
fjárfest 1,5 milljarða punda, um
238 milljarða króna, til að styðja
við umbreytingu yfir í farartæki
sem losa ekki gróðurhúsaloftteg-
undir fram til ársins 2021. Frá 1990
hefur hagkerfi Bretlands stækkað
um 70%, á sama tíma og það hefur
dregið stórlega úr kolefnislosun.
Við lítum á þetta sem áskorun
okkar tíma en einnig sem spenn-
andi tækifæri fyrir nýsköpun og
nýtt hagkerfi. Við hvetjum önnur
lönd, þar á meðal Ísland, til að setja
sér álíka metnaðarfull markmið.
Það mun þurfa alþjóðlegt samstarf
til að ná fram þeim brýnu og stór-
felldu breytingum sem eru nauð-
synlegar. Og Bretland er ákveðið í
því að vera þar í forystu.
Stærsta áskorun okkar tíma
15febr úar 1975 birtist í Íslendingaþáttum Tímans minningargrein eftir Guð-
mund P. Valgeirsson í Bæ í Árnes-
hreppi um Pétur Guðmundsson,
bónda í Ófeigsfirði, sem lést 21.
september árið áður, 84 ára að aldri.
Honum er lýst sem sómamanni og
þekktum sveitarhöfðingja sem
hafi áunnið sér „vináttu, virðingu
og traust allra sveitunga sinna“.
Hann „var enginn metnaðarmaður,
heldur í raun og veru yfirlætislaus
manndómsmaður“, hæglætismaður
hversdags, „fámæltur og gagnorður“
en gat hvesst sig „ef til skarpra
skoðanaskipta kom og þá þungur
í skauti, þó tillitssamur“. Glaðvær
„og hverjum manni hugljúfur“ og
tal hans einkenndist „af góðum og
fjölþættum gáfum, þekkingu og
hófsemi“. Heiðarlegur var hann og
örlátur, las norrænar öndvegisbók-
menntir á yngri árum en „vínhneigð
hans jókst“ með aldrinum.
Pétur lét af búskap og flutti suður
1965. Ættingjar hans og af kom-
endur treystu sér ekki til að halda
áfram. Ófeigsfjörður hafði vegna
hlunninda verið ein mesta kosta-
jörð landsins en lagðist í eyði. Það
var Guðmundi í Bæ ekki tregalaust:
Ófeigsfjörður hefur verið í eyði
síðan. Á vorin koma eigendurnir
heim til að sinna varplandi, selveiði
og reka eftir því sem tími vinnst til.
Aðra tíma ársins grúfir þögnin yfir
mannlausri byggð. – Fossarnir í
heimalandi jarðarinnar syngja þó
sína margrödduðu og seiðmögnuðu
hljómkviðu eins og ekkert hafi í
skorizt. Í sambandi við þá eru nú að
vakna vonir um, að þeir verði ljós-
og af lgjafar vestfirzkrar byggðar.
Færi svo að af því yrði, rættist fram-
tíðardraumur og hugsjón Péturs,
er hann bar í brjósti, sjálfur lagði
hann mikið fé og fyrirhöfn í að
virkja nærtækustu ána til heimilis-
þarfa. Sú virkjun reyndist ekki vel
og lagðist niður eftir nokkur ár. —
Með virkjun fallvatna jarðarinnar
mundi Ófeigsfjörður byggjast á
ný og þá gegna enn mikilvægara
hlutskipti fyrir sveit sína og aðrar
byggðir en áður.
Þetta er falleg framtíðarsýn. Guð-
mundur í Bæ var af þeirri kynslóð
bænda sem vann að stórstígum
framförum í búskap með bygg-
ingum, ræktun búfjár og fram-
ræslu mýra. Nú eru þær framfarir
litnar öðrum augum. Byrjað er að
endurheimta votlendi með því að
moka ofan í skurði og landbúnaður
á undir högg að sækja. Ófeigsfjörður
er lengra úr alfaraleið en svo að
draumsýn Guðmundar gæti ræst.
Vonlegt var að menn sæju fossana
í Ófeigsfjarðarlandi í hillingum til
að standa undir blómlegum búskap.
En einmitt um þær mundir sem
greinin var skrifuð var raforku-
framleiðsla að breytast. Virkjað
var til að framleiða ódýrt rafmagn
til álframleiðslu og svo hefur verið
síðan en stórnotendur breytilegir.
Fyrst álver og kísilver en nú síðast
gagnaver fyrir bitcoin sem gagnast
glæpastarfsemi á borð við mansal
og er greiðslumiðill sem nethakk-
arar vilja fá greitt í þegar þeir hóta
fólki að afhjúpa syndir þess.
Guðmundur í Bæ áttaði sig ekki
á ásókn auðmagnsins í orkuna en
það gerði Stephan G. Stephansson
löngu fyrr. Í kvæðinu Fossaföll sem
ort var árið 1910 sá hann ekki mein-
bugi á því að fossum yrði settur
umbúnaður af listfengi „því listin
kann að draga upp dvergasmíði/
sem dyratré að minni frjálsu tign“
segir fossinn í kvæðinu. Hann gæti
leitt „heilsu í hvamma dalsins/og
hitagróður um þess kalda brjóst“.
Þetta er sama draumsýn um blóm-
lega byggð og hjá Guðmundi í Bæ og
við hana prjónar Stephan löngun
fossins til að létta undir með strit-
andi verkafólki, „að lyfta byrði, er
þúsund gætu ei reist/og hvíla allar
oftaks lúnar hendur/á örmum mér,
er fá ei særst né þreyst“. Stephan
vissi þó að gróðabrall auðmagns-
ins sneri að öðru. Í heimsókn til
Íslands árið 1917 litaðist hann um
glöggum augum, vonaðist eftir sam-
stöðu verkalýðs og bænda en sá víða
bújarðabrallara og fossaf lagara í
gróðaleit. Honum fannst „eitthvað
æfintýra-kynjað við þessa íslenzku
fossa-spádóma, einhver stór-þjóða-
stóriðnaðar-gróðadraumur ein-
staklings-brallsins lita þá, fremur
en „landsins gagn og nauðsynjar“,
og ég hefi ekki neina vissu um,
að það sé annað en loftkastala-
litur.“ (Bréf og ritgerðir II: 156, 172)
Kannski var það eftir heimsóknina
til Íslands að hann jók þessu erindi
í kvæðið:
En magnið mitt, en iðjuleysið ekki,
til illra heilla gæti sljóva leitt.
Ég kann að smíða harða þrælahlekki
á heilan lýð, ef mér er til þess beitt
Ég orðið gæti löstur mesti í landi
og lækkun þjóðar – öðrum þannig fer –
sé gamla Þóris gulli trylltur andi,
sem gekk í fossinn, vakinn upp í mér.
Gamli Þórir er Gull-Þórir úr sam-
nefndri sögu sem einnig er kölluð
Þorskfirðinga saga, ágjarn höfð-
ingi og ófyrirleitinn sem náði gull-
kistum tveim frá tröllum í Noregi. Á
efri árum varð hann „mjög illur við-
fangs“ og sagt að hann hefði orðið
að dreka og lagst á gullkistur sínar.
Ágirndarandi Gull-Þóris er líf-
seigur með mörgum, löstur í landi
og þjóðarlækkun. Aðrir trúa í ein-
lægni á hugsjón Guðmundar í Bæ,
að virkjun fallvatna geti endurreist
blómlega byggð í Árneshreppi.
Hún stenst því miður ekki. Árnes-
hreppur mun ekki halda velli á
grunni fyrri lífshátta enda hafa
fjárbændur hætt búskap hver á eftir
öðrum síðustu árin. Eina leiðin, og
ekki öruggt að hún hrökkvi til, er
að byggja á gæðum sveitarinnar
og aðdráttaraf li, stofna þjóðgarð
og ef la mennta- og menningar-
tengda náttúruferðamennsku og
jafnvel smáiðnað eða handverk
sem mundi bætast við þann fjár-
búskap og útgerð sem eftir stendur.
Árneshreppur er hlið að einstæðum
minjum um sambúð manns og nátt-
úru: „Í raun má tala um samfellt og
einstakt menningarminjasvæði um
alla norðan- og austanverða Vest-
firði, Jökulfirði, Hornstrandir og
norðurhluta Stranda. Þau svæði eru
öll komin í eyði nema Árneshrepp-
ur og af þeim sökum er margföld
ástæða til að halda honum í byggð
sem anddyri að þessu óbyggða
svæði. Árneshreppur er þann-
ig lykilsvæði til að halda lifandi
tengingu við þau svæði sem nú eru
komin í eyði.“ (Friðlýsing Dranga-
jökulsvíðerna, gerð fyrir náttúru-
verndarsamtökin Ófeigu bls. 37.)
Virkjun Hvalár yrði til þess
að fjöldi fólks missti áhugann á
svæðinu og þar með er fótum kippt
undan búsetu og fjarstýrð virkjun
stendur ein eftir. Þá munu fáir leita
uppi fæðingarstað Jóns lærða í
Ófeigsfirði eða síðasta dvalarstað
hans í Árneshreppi í Stóru-Ávík,
áður en sýslumaður og valdsmaður
Vestfjarða, Ari Magnússon í Ögri,
hrakti hann í burtu.
Pétur í Ófeigsfirði, tvennir tímar og lifandi vatn
Ari
Teitsson
Hver er ábyrgð stjórnar LV
gagnvart þeim fyrirheitum?
Viðar
Hreinsson
bókmennta-
fræðingur
Lengri útgáfu af greininni má sjá á
frettabladid.is.
Guðmundur í Bæ var af
þeirri kynslóð bænda sem
vann að stórstígum fram-
förum í búskap með bygg-
ingum, ræktun búfjár og
framræslu mýra.
Michael
Nevin
sendiherra Bret-
lands á Íslandi
S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð 11M I Ð V I K U D A G U R 1 7 . J Ú L Í 2 0 1 9
1
7
-0
7
-2
0
1
9
0
4
:5
8
F
B
0
4
0
s
_
P
0
3
0
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
0
s
_
P
0
1
1
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 2
3
6
F
-E
8
A
C
2
3
6
F
-E
7
7
0
2
3
6
F
-E
6
3
4
2
3
6
F
-E
4
F
8
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
2
A

F
B
0
4
0
s
_
1
6
_
7
_
2
0
1
9
C
M
Y
K