Þjóðólfur - 22.09.1941, Blaðsíða 1

Ritstjóri og ábyrgðarm.:
VALDIMAR JÓHANNSSON
Ritstjórn, afgreiðsla og auglýs-
ingar Laugavegi 18. Sími 5046.
Þjóðólfur kemur út á hverjum
mánudegi. Verð árg. til næstu
áramóta er kr. 5,00 og greiðist
fyrirfram, í lausasölu 25 aura
eintakið.
Steindórsprent h.f.
r
HIN gífurlega stjórnmálaspilling í land-
inu hefur opnað augu almennings
fyrir því, að stjórnskipun landsins muni
vera verulega áfátt. Almenn óánægja manna
í öllum flokkum grípur meir og meir um
sig. Flokkaskipun sú, sem vér eigum nú við
að búa, riðar á grunni sínum. Ný stjórnskip-
un og ný flokkaskipting er að verða æ al-
mennara umræðuefni manna á meðal. Þjóð-
ólfur hefur hafið máls á þessum viðfangs-
efnum og telur sér því skylt að fylgja þeim
frekar eftir.
gTJÖRNARVÖLDIN munu hafa
rumskazt alvarlega við hina al-
mennu hreyfingu, sem gagnrýni
Þjóðólfs á fisksölusamninginn kom
af stað. Það er almælt, að ríkisstjórn-
in hafi gert Bretum skýra grein fyrir
því, að þjóðin vænti annars af þeim
en vanefnda á gefnum loforðum iun
viðskiptin milli landanna. Er talið,
að stjórnin hafi látið þau orð fylgja,
að hún treysti sér a. m. k. ekki til
að skýra það fyrirbrigði fyrir al-
menningi, og mundi því ekki annað
liggja fyrir henni en biðjast lausnar
og láta efna til kosninga.
• • •
JjAí) þykir nú a. m. k. fullvíst, að
Bretar hafi fyrirhugað okkur ýms-
ar réttarbætur í viðskiptamálunum.
Þær úrbætur má án efa rekja til
ákveðnari framkomu af háifu inn-
iendra stjórnarvalda en áður hefur
verið. Það leikur sterkur grunur á
því, að ríkisstjórninni og fulltrúum
hennar hafi verið tamt að hopa í
hverju máli á hæli fyrir Bretum, að
óreyndu, og líta á það sem sjálf-
sagðan hiut, að þeir settu kostina og
innlendra stjórnarvalda væri að
ganga að þeim.
• • •
'EN það er auðvitað ekki ieiðin til
að ná viðunandi samningum við
þá. Bretum er vel trúandi til að búa
sómasamlega að okkur í viðskipta-
málum ef þeir finna djörfung og
festu lijá mótsamningsaðila sínum.
Maeti þeir þar hins vegar eintómri
auðmýkt og undirgefni er fullkom-
lega eðlilegt, að þeir geri okkur
minni úrkosti en elia hefði orðið. —
Það ber að fagna því, ef opinber
gagnrýni og einhuga almenningsálit
hefur knúð ríkisstjórnina inn á rétta
braut i þessum málum.
Misgerdir
F
I TTHLUTUN menntamálaráðs
á styrkjum til skálda og
listamanna á líðandi ári hefur
að vonum sætt mikilli gagnrýni.
Þeir ,sem hugðu, að betur myndi
á fara, að sérstök nefnd hefði
dreifingu fjár þessa með hönd-
um en löggjafarsamkoman sjálf,
hafa orðið fyrir algerum von-
brigðum. Það ber raunar að
játa, að afgreiðsla alþingis á
málum þessum var næsta óvið-
unandi að ýmsu leyti. Margs
konar kaupmennska var rekin
með viðurkenningar til andans
manna þjóðarinnar. Alþingis-
menn létu ekki ósjaldan önnur
viðhorf ráða atkvæðum sínum
en gerhugsaðar skoðanir á lista-
gildi verka hlutaðeigenda. Þeir
munu einnig hafa orðið fyrir
miklu ónæði að hálfu skálda og
listamanna, sem leituðu ásjár
þeirra, er þeir skyldu miðla
verðlaunafé fyrir afrek ljóða og
lista.
Svo var til ætlazt, að komið
yrði í veg fyrir allt slíkt atferli
með hinni nýju skipan. En þess
varð brátt vart, að málum þess-
um hafði ekki verið ráðið til
hagkvæmra lykta. Kaupmennsk-
an var engan veginn látin niður
Upphaf
flokkaskiptingarinnar
Pólitísk flokkaskipting hér á
landi á sér ekki langan aldur.
Eftir því sem á leið togstreitu
okkar við Dani um stjórnskip-
unarmálefni landsins, tók menn
að greina á um leiðir, og skipti
það mál mönnum í tvær megin-
fylkingar. Flokkar þessir riðluð-
ust að vísu nokkuð við sérskoð-
anir um einstök atriði, en máttu
þó kallast samfelldir í megin-
atriðum og tóku sér nöfnin:
Heimastjórnarflokkur og Sjálf-
stæðisflokkur.
falla. En eftir að styrkveiting
þessi hafði verið falin forsjá
menntamálaráðs kom nýtt við-
horf til sögu. Mörg skáld og
listamenn voru látin sæta of-
sóknum fyrir stjórnmálaskoðan-
ir sínar og lífstrú. Hlutur þeirra
var skertur sem mest við ráð-
stöfun fjárins. Mikill hluti mið-
lungsmanna á vettvangi list-
sköpunar hlaut hins vegar við-
urkenningu menntamálaráðs á
kostnað annarra, sem framar
stóðu að hæfni og snilligáfum.
— Andans menn þjóðarinnar
voru vegnir á metaskálum
stjórnmálaflokkanna. Þeir, sem
léttvægir voru fundnir að auð-
sveipinni hlýðni við oddvita
valdaflokkanna, báru skertan
hlut frá miðlunarborði mennta-
málaráðs. En hinir rétttrúuðu
fylginautar „þjóðstjórnarinnar"
máttu hins vegar una hag sín-
um hið bezta.
Afleiðing alls þessa má liggja
mönnum í augum uppi. Það get-
ur aldrei vel á því farið, að ein-
sýnir og sérdrægir stjórnmála-
menn séu látnir ráðstafa fé til
þeirra, er vinna afrek sín á sviði
hinna fögru lista. — Þeim er
Framhald á 3. síðu.
En er deilan við Dani féll nið-
ur við sambandslagasamninginn
árið 1918 skriðnaði grunnurinn
undan hinni eldri flokkaskipun.
Jafnvel þegar eftir 1908 tók að
brydda á því, að ungir menn í
landinu og framgjarnir menn
yfirleitt teldu þörf nýrrar skip-
unar um pólitískar athafnir.
Samtök verkamanna og sjó-
manna fóru í kjölfar stórútgerð-
arinnar og atvinnubyltingarinn-
ar við sjóinn. Og við landskjörið
1916 hófst nýr flokkur í land-
inu með samtökum bænda, er
síðar tók sér nafnið Framsókn-
arflokkur. Á næstu árum þar á
eftir taka hinir eldri flokkar að
riðlast og flokkaskipunin í
þinginu verður mjög laus og
hvarflandi og að mestu leyti
óskapnaður einn. Hinum eldri
og rótgrónu flokkum veittist að
vonum erfitt að taka á sig nýj-
an lit og lögun. Málefnagrund-
völlurinn var eftir 1918 að vísu
horfinn, en eftir voru persónu-
leg tengsl og minningar frá
margra ára samhernaði. Ultu
því úr fortíðinni margir örðugir
steinar í götuna, en framtíðin
var eins og óvörðuð leið, hulin
í þoku reikulla stefnumiða. Var
á þessum árum gerð tilraun til
þess að skipta liði til hægri og
vinstri eftir skoðunarháttum
manna um framsækni og íhald,
án þess að sú meginhugsun
fengi neinn byr. Tilraun var
gerð til þess að mynda flokk
með samtökum 10 manna á
þingi, en án árangurs. Hinir
gömlu flokkar stóðu fastir á
fótum í liðnum tíma og áttu
næsta örðugt með að leysast
upp í frumefni sín. Menn gátu
ekki lengur fylkt sér um mál,
heldur aðeins hver um annan.
Urðu þá tíð hlaup manna milli'
flokka og glundroði, hik og hálf-
velgja í stjórnarfarinu. Það
bættist ofan á, að á stríðsárun-
um var sett á laggirnar sam-
steypustjórn með þeim auðkenn-
um, sem ávallt hljóta að fylgja
þess háttar stjórnarfari og við
íslendingar erum um þessar
mundir að kynnast jafnvel enn
átakanlegar en þá var.
En á botni þessa óskapnaðar
voru andstæð öfl í þjóðmálavið-
horfinu að dragast til tveggja
skauta. Innlendir fésýslumenn
og erlendir, sem áttu hér hags-
muna að gæta, hófu samtök og
stofnuðu Morgunblaðið. Undir
merki þess fylktu sér síðan stór-
atvinnurekendur og þorri em-
bættismanna. Og árið 1921
gengur Jón Magnússon í þessa
fylkingu með allmikinn hluta
Heimastjórnarflokksins. Á öðru
leiti hélt Framsóknarflokkurinn
áfram að vaxa og tók upp and-
stöðu og sókn á hendur fyrr-
nefndum samtökum í meira og
minna ákveðnum baráttutengsl-
um við Alþýðuflokkinn, sem
einnig var að vaxa. Sjálfstæðis-
flokkurinn gamli lifði lengst á
fornri frægð og minningum og
varð eins konar happadrættis-
gripur og verzlunarvara í þing-
inu. Við landskjörið 1922 skar
þjóðin úr um tilverurétt þessa
flokks, því að hann hlaut nær
ekkert fylgi. Voru þá boðnir
fram fimm listar til landskjörs
og höfðu konur sérlista. Hlaut
listi þeirra mikið fylgi og kom
að manni. Mátti af því marka,
hversu stefnur í þjóðmálum
voru þá skammt á veg komnar
um að mótast til þess, er síðar
varð.
Flokkaskipting
á nýjum grunni
Við þróun nýrrar skipunar
risu flokkar af nýjum grunni.
Áður höfðu misjöfn sjónarmið
um úrlausn stjórnfrelsisdeilunn-
ar einnar ráðið flokkum. Nýir
flokkar hófust af grunni stétta-
samtaka og hagsmunafylkinga,
um leið og hugur manna og at-
hafnir snerust að málefnum inn-
an lands. Jafnvel hinn gamli
Sjálfstæðisflokkur, sem með
mestri seiglu hafði staðið í
stjórnmálavígi horfinna mála,
lét undan síga eftir landskjörið
1922 og leystist upp í frumefni
sín á næstu árum. Og árið 1927
er í fyrsta sinn gengið til kosn-
inga á grundvelli endurskipað-
ar flokkaskiptingar eftir nýjum
lögmálum hagsmunaaðstöðunn-
ar í þjóðfélaginu.
Saga flokkaskiptingarinnar
hér á landi síðan þessir atburðir
gerðust mun vera flestum les-
endum kunn og sæmilega ljós.
í þægra fylkingararm þjóðmála-
liðsins hafa skipað sér þeir
menn, sem eru hlynntir mikilli
fjársöfnun á einstakra manna
hendur, stórrekstri í atvinnu og
Hverjir
fá smjörið?
ORÁ því hefur verið
* skýrt í blöðiun bæjar-
ins, að hinir ensku blaða-
menn fagni því mjög að
fá hér smjör að borða eins
og þeir vilji. Er þess og
sérstaklega getið, að þeir
ætli sér að kaupa nokkuð
af smjöri áður en þeir
halda heimleiðis.
Nú er málum svo háttað, að
vikum saman hafa húsmæður
hér í bænum ekki fengið keypt
smjör til heimila sinna vegna
algerrar smjöreklu í matvöru-
búðunum. XJmmæli þau, sem
höfð eru eftir hinum brezku
biaðamönnum vekja því al-
menna furðu. Maður spyr
mann: Hvernig víkur þessu
við? — Þjóðólfur vill hér með
árétta þessar spurningar:
Hverjir fá smjörið okkar fs-
lendinga? Fyrir hverja fram-
leiðum við matvæli? Hvað býr
að baki þess, að ýmsar inn-
lendar matvörutegundir, s. s.
feitmeti og hangikjöt, fást
ekki í matvörubúðum bæjar-
ins? — ’f'mis konar orðrómur
gengur um þessa hluti. Það
færi bezt á þvi, að allur sann-
leikurinn kæmi í ljós. Það er
skýlaus og réttmæt krafa, að
íslendingar sitji sjálfir fyrir
matvælaframleiðslu landsins,
að svo miklu leyti sem þörf
krefur. Öll undanbrögð í því
efni verða harðlega dæmd af
almenningi.
viðskiptum og sem minnst heftu
framtaki einstaklingsins til at-
hafna og úrræða. Yzt í þennan
fylkingararm hafa skipað sér
nazistar, sem vilja, að fáeinir
sjálfvaldir foringjar hrifsi til
sín öll ráð og vald yfir athöfn-
um og hugsunum manna í land-
inu. — Innst til vinstri hafa
skipað sér Framsóknarmenn,
sem að vísu viðurkenna einstakl-
ingsframtakið, en aðhyllast fé-
lagsmálasamtök og margvíslega
íhlutun ríkisvaldsins um at-
vinnumál og viðskipti manna.
Utar í vinstri arm skipa sér síð-
an sósíalistar af ýmsum gerð-
um, sem aðhyllast mikla íhlutun
ríkisvaldsins og ábyrgð þess á
atvinnuvegum og lífsafkomu
fólksins. Yztir þeim megin eru
kommúnistar, sem heimta al-
gera íhlutun ríkisvaldsins og
skipulagningu á athafnalífi og
menningarmálum almennings.
En þar sem slíkt er óframkvæm-
anlegt nema einræðisvald komi
til, mætast kommúnistar og
nazistar yzt í fylkingarörmun-
um frá báðum hliðum og loka
þannig hringnum. Um það deila
þeir svo sín á milli, hvorir beri
hag fólksins fremur fyrir
brjósti, en slíkt verður ávallt
undir foringjunum einum kom-
ið, þar sem til einræðis er stofn-
Franihald á 4. síðu.
menntamálaráds