Þjóðólfur - 22.09.1941, Blaðsíða 2

2
PJÖÐÖUEUE
—? rr
Reykvíkingar eru
ekki sveitamenn
I þúsund ár bjó þjóð vor í
* dreifbýli sveitanna. Ein-
angrun og kröpp kjör mótaði
hugarfar fólksins og framkomu.
Gestrisni, hjálpsemi og góðvild
var yfirleitt áberandi þáttur í
lundarfari þess og breytni. Þeg-
ar ferðamann bar við himin á
heiðarbrúninni, fögnuðu menn
undantekningarlítið á afdala-
bænum. Langvarandi þögn ein-
angrunarinnar var rofin af
manni, sem hafði frá tíðindum
að segja. Fréttaþorstanum varð
svalað í bili. Þess vegna var
gestum og gangandi tekið með
kostum og kynjum. Þeir voru
leiddir í bæinn, dregin af þeim
vosklæði og vikið úr rúmi fyrir
þeim, ef þörf krafði. Gestkom-
unni var fagnað líkt og lang-
þráður heimilisvinur ætti í hlut,
enda þótt hér væri kannske um
alókunnugan gest að ræða.
Heimamenn spurðu frétta úr
fjarlægum landshlutum. Gest-
urinn leysti úr öllum spurning-
um eftir því sem föng voru til.
Þannig leið vakan. Að morgni
bjóst hinn ókunni maður til
brottferðar. Þá var sem ský
drægi fyrir sólu. Koma hans
hafði brugðið kynjaglampa yfir
grátt og hversdagslegt um-
hverfi. Með brottför hans hvarf
ljóminn. Grámygla hversdags-
ins blasti við sjónum á ný. Múr
einangrunarinnar var jafn þétt-
ur og fyrr. Hvenær yrði hann
rofinn næst ? Hver mundi næstur
segja tíðindi ? Slíkar spurningar
sem þessar fólust ómótaðar í
sálum góðviljaðs fólks á dreifð-
um og afskekktum íslenzkum
bændabýlum.
Þannig mótaðist afstaða þjóð-
arinnar til framandi manna, sem
komu og fóru í hinu fábreyti-
lega lífi fólksins. Með komu
þeirra birti í baðstofunni. Við
brottför þeirra sló skugga yfir
hin lágreistu híbýli.
*
Síðasta. mannsaldurinn hafa
vaxið upp bæir og þorp á strand-
lengju landsins, við firði, víkur
og voga. Fólkið, sem hóf þessa
nýbyggð, kom úr sveitunum.
Þar var það alið upp, þar voru
mótaðir siðir þess, hættir og
venjur. Líf fólksins í bæjunum
og siðvenjur allar hafa þess
vegna löngum borið þess glögg
merki, að þær hafa skapazt við
allt aðrar aðstæður en þar eru
fyrir hendi. Borgarmenning er
hér ekki til. Reykvíkingar, sem
nú eru orðnir borgarbúar, búa
að leifum okkar gömlu sveita-
menningar, sem alls ekki á við
í hinu nýja umhverfi.
Daglegar umgengnisvenjur
og framkoma Reykvíkinga
minnir í öllum aðalatriðum á
siði manna og hætti í dreifbýl-
inu um þúsund ára skeið, enda
þótt Reykjavík sé orðin talsvert
stór hafnarborg og geri því allt
aðrar kröfur til háttsemi manna
og daglegra venja en einangrað
íslenzkt sveitaheimili. Afstaða
Reykvíkinga til langferða-
mánna, þ. e. útlendinga, er í að-
alatriðum hin sama og afstaða
sveitafólksins til ferðamanna úr
f jarlægum byggðarlögum, með-
'an einangrun sveitalífsins varð
ekki rofin nema með slíkri gest-
komu. Útlendingum er yfirleitt
fagnað af fávíslegum barna-
skap. Þeir eru jafnan metnir
meira en íslendingar sjálfir og
í hvívetna teknir fram yfir þá,
líkt eins og þegar afdalabónd-
inn lét heimamann sinn ganga
úr rúmi fyrir gestinum. Misind-
ismenn í hópi útlendinga eiga
um flest betri kosta völ en fyrir-
myndarmenn í hópi Islendinga
sjálfra. Menn, sem hingað eru
komnir með þeim hætti, að
þjóðinni hlýtur að vera stórlega
ógeðfelldur, eru leiddir inn á
heimli borgaranna, alikálfinum
slátrað og efnt til mikils fagn-
aðar eins og glataði sonurinn
væri nú loksins kominn til föð-
urhúsanna.
Þetta er arfur frá þeim tíma,
þegar öll þjóðin var sveitamenn
og þekkti ekki síma, útvarp eða
bifreiðar. Á öld hraðans og
tækninnar, þegar fjarlægðir og
einangrun er raunverulega
óþekkt fyrirbrigði, verða slíkir
hættir ekki metnir til annars en
skorts á þeirri umgengnis-
menntun, sem siðað nútímafólk
verður að temja sér, ef það vill
ekki eiga á hættu, að því sé skip-
að á bekk með frumstæðu fólki
eins og því, er býr á Grænlandi
og suður í Súdan.
*
Þó að Reykjavík sé setuliðs-
stöð fyrir fjölmennan erlendan
her, og um flest líkari herbúð-
um en höfuðborg, þá getur eigi
að síður þráfaldlega að líta
barnungar telpur, sem einar sér
eða tvær og tvær saman eru á
ferli á síðkvöldum eða jafnvel
að næturlagi Aðrar leggja leið
sína inn á dansknæpur borgar-
innar, setjast þar við borð og
bíða þess, að alókunnugir menn
komi og bjóði þeim í dans, jafn-
vel gæði þeim á víni. Slík fram-
koma þekkist ekki í löndum,
sem eiga sína borgarmenningu.
Þar yrðu stúlkur, er höguðu sér
á þennan hátt, skoðaðar sem
siðferðilegt vanmetafé. Meðan
slíkar siðvenjur eru í heiðri
hafðar á Islandi, verðum við að
sætta okkur við, að Skrælingja-
nafnið loði við okkur og undir-
málsmenn í hópi erlendra manna
líti á okkur með meðaumkunar-
blandinni Iítilsvirðingu. En hér
er hægt að stinga við fótum, ef
viljinn er fyrir hendi. Kirkjan,
skólarnir, stjórnarvöldin, út-
varpið og blöðin hafa sofið á
verðinum. Ef allir þessir aðilar
leggjast á eitt, ásamt þeim
mörgu einstaklingum, sem hér
eru reiðubúnir til að leggja hönd
á plóginn, þá er hægt að upp-
ræta að miklu leyti vansæmandi
siðvenjur þjóðarinnar. Hér er
þörf, sem ekki má bregðast að
fullnægja. Að þjóðerni okkar og
menningu er sótt um bakdyr.
Við erum menn til að verja þær,
ef nógu snemma er brugðið við.
Misgerðir . . .
Framhald af 1. síðu.
fæstum gefin réttsýni til þess að
gegna slíku hlutverki þannig, að
vel geti talizt. Þeir reynast flest-
ir minnugri misgerða í átökum
stjórnmálabaráttunnar en unn-
inna afreka í þágu listanna.
Þeim er mjög erfitt verk að
leggja réttan mælikvarða til
grundvallar, er ráðstafa skal fé
eða öðrum jarðneskum gæðum.
Það er heldur ekki við öðru að
búast. Þeir miða allt við hags-
muni sjálfra sín og.stjórnmála-
flokka þeirra, sem þeir eru full-
trúar fyrir. Hvernig ætti þeim
mönnum að auðnast að miðla fé
til skálda og listamanna af sann-
girni og drengskap, sem undan-
tekningarlítið misnota aðstöðu
sína við veitingu jafnvel hinna
smávægilegustu embætta? Það
mætti merkilegt heita, ef þeir
brygðu venju og gleymdu sínum
gömlu grundvallarreglum.
Það munu vart verða skiptar
skoðanir um það, að nauðsyn
beri til þess, að breytingu verði
á komið í þessum efnum. List-
sköpun og stjórnmál eiga að
vera aðskilin hugtök. Skáld og
listamenn skulu metnir að verð-
leikum en ekki látnir gjalda lífs-
skoðana sinna.
#
Það hefur mjög verið rætt og
ritað um þá ráðstöfun mennta-
málaráðs að lækka að miklum
mun styrki til hinna hæfustu
skálda og listamanna. Hún hef-
ur mætt almennri og verðskuld-
aðri gagnrýni. En hér er um
margþættar misgerðir að ræða.
Gengið hefur verið framhjá
ýmsum mönnum, er fé þessu var
I.
PvJÓÐÖLFUR byrjaði að
koma út 5. nóv. 1848 og
var hálfsmánaðarblað. Ábyrgð-
armaður blaðsins var Svein-
björn Hallgrímsson, fyrrum að-
stoðarprestur, en útgefendur
voru þrír. Að ári liðnu tók
Sveinbjörn einn við útgáfu
blaðsins og hélt því úti til 1852.
Þjóðólfur var í ákveðinni and-
stöðu við stjórnarvöldin og hina
dansksinnuðu embættismanna-
stétt. Sveinbjörn var allslyngur
áróðursmaður og býsna snjall
blaðamaður. Blaðið var allvel
ritað og djarfmælt og hefur án
efa átt drjúgan þátt í að vekja
þjóðina af doðamókinu. Var
bjaðið vel séð af öllum frjáls-
lyndum mönnum og greinargóð-
um almúga, en mætti hins veg-
ár mikilli andúð stiftyfirvalda,
þröngsýnna embættismanna og
skilningssljórra alþýðumanna,
sem tóku blaðinu illa upp um-
vandanir og hvatningar til al-
múgans.
II.
Þjóðólfur hafði ekki komið
út nema í tæpt ár, þegar stjórn-
in byrjaöi þá viðleitni sína að
úthlutað, sem þó gátu fyllilega
talizt verðir nokkurrar viður-
kenningar. Þó hefur verið mun-
að eftir mörgum öðrum, sem
um má deila, hvort séu hinum
hæfari sem listamenn. Hitt mun
ekki leika á tveim tungum, að
hlýðni þeirra og auðsveipni við
valdamenn þjóðfélagsins er mun
meiri en hinna, sem gleymt var.
Máli mínu til sönnunar læt ég
hér getið tveggja manna, sem
ekki hafa talizt verðir styrkjar
að dómi menntamálaráðs. —
Annar þeirra er Halldór
StefánsSon, rithöfundur. Hinn
er Steinn Steinarr, skáld.
Halldór Stefánsson hefur
helgað sig þeim þætti bók-
menntastarfs, sem íslenzkir rit-
höfundar hafa lagt einna
minnsta rækt við til þessa, en
það er smásagnagerðin. Hefur
hann þegar sent frá sér tvær
bækur auk ýmissa smásagna
annarra en þær hafa að geyma,
sem birzt hafa í blöðum og tíma-
ritum. Halldór er mjög sérstæð-
ur höfundur og frumlegur, enda
hefur hann hlotið góðan orðstír
fyrir ritverk sín hér á landi og
erlendis.
Stein Steinarr má með sanni
telja einn fremstan í hópi hinna
yngri skálda. Hann hefur sent á
lesmarkaðinn þrjár ljóðabækur
og hlotið mjög lofsamlega
dóma að verðleikum. Verður
greinilegra framfara vart með
hverri nýrri bók, sem frá hon-
um kemur. Hann er ef til vill það
íslenzkt skáld vorra tíma, sem
mesta vandvirkni og fágun sýn-
ir í ljóðagerð. Steinn fer held-
ur ekki troðnar brautir í vali
viðfangsefna sinna, og meðferð
þeirra er með sérstökum hætti í
höndum hans. — Mun fullkom-
lega óhætt að vænta mikils af
gera út blöð, beint og óbeint,
til höfuðs honum. Voru þau blöð
látin njóta stjórnarauglýsing-
anna og vel að þeim búið á all-
an hátt. En það kom fyrir ekki.
Þau náðu ekki hylli almennings
og vesluðust upp í eymd og nið-
urlægingu.
Lanztíðindi voru fyrstþessara
blaða. Þau hófu göngu sína 5.
sept. 1849. Ritstjóri þeirra var
dr. Pétur Pétursson, forstöðu-
maður prestaskólans. Milli
þeirra og Þjóðólfs voru smá-
hnippingar, en ekki hörð átök.
„Tíðindin“ voru yfirbragðsdauf
en fluttu allmikið af fréttum,
einkum erlendum.
Stiftsyfirvöldunum mun hafa
þótt einsætt, að Þjóðólfi yrði
ekki komdð fyrir með blaði því,
er þau höfðu eflt gegn honum.
Mun þeim því hafa þótt nauður
til bera að grípa til annarra og
áhrifameiri aðgerða. Næsta
skref var að torvelda útgáfu
blaðsins með óaðgengilegum
skilmálum varðandi prentun
blaðsins. En eina prentsmiðja
landsins var í höndum stifts-
yfirvaldanna og því hæg heima-
tökin. Ábyrgðarmanni blaðsins
Úr sögu íslenzkrar blaðamennsku I.
honum í komanda framtíð, verði
hungurstríðið honum ekki að
grandi.
Mörgum mun virðast undar-
legt, að höfundum þessum og
öðrum fleiri skuli vera gleymt
af menntamálaráði. En ástæðan
er engin felumynd. Þessir höf-
undar aðhyllast ekki þá stefnu
né lífsskoðanir, sem oddvitar
stjórnmálaflokkanna og með-
limir menntamálaráðs una bezt.
Þeir eru ekki gæddir þeirri und-
irgefni og þjónslund, sem þarf
til þess að verða hirðskáld
,,þjóðstjórnarinnar“. Þess vegna
er þeim gleymt. Slíkir menn eru
ekki taldir verðir þess að hljóta
viðurkenningu fyrir listsköpun
sína. En jafnframt eru gælur
gerðar við lítilláta meðalmenn
og þeim bitar réttir, sem hafa
þann boðskap helztan að flytja
í ljóðum sínum, hve hamingju-
ríkt hlutskipti það megi teljast
að vera fátækur leiguliði á ríkis-
jörð og rækta kartöflur og kál-
meti.
H.S.
Samkeppni vid Jónas?
Fjandskapur Jónasar Jónssonar og
Tímans við þjóðnytjafélagsskap eins
og Landnámu verður naumast skýrð-
ur á annan veg en þann, að Jónas
skoði allar menningarlegar framfarir
í landinu sem beina samkeppni og
fjandskap við sig. Hann hefur viljað
skapa þá trú meðal almennings, að
með áhrifum hans á íslenzkt stjórn-
málalíf hafi átt sér stað stórfelld ný-
sköpun i menningarlífi þjóðarinnar.
Framtak annarra í þeim efnum telur
hann að skyggi á sig og sé til orðið
til samkeppni við sig eða af fjand-
skap í sinn garð. — En það mun al-
mennt dregið i efa, að héraðsskólarn-
ir í sinni núverandi mynd og útgáfa
á Gallastríðinu og Viktoríusögu skapi
Jónasi varanlegt nafn sem giftu-
drjúgum menningarfrömuði.
tókst þó að uppfylla kosti
stjórnarvaldanna um prentun
þess. Afstaða þess til kosningu
fulltrúa á fyrirhugaðan Þjóð-
fund vorið 1850 varð hins
vegar til þess, að örlagarík tíð-
indi gerðust í sögu blaðsins.
III.
Með byrjun II. árgangs af
Þjóðólfi 16. nóv. 1849 hófst í
blaðinu greinaflokkur eftir rit-
stjórann, sem nefndist „Til kjós-
endanna í vor eð kemur“. Mið-
uðu greinar þessar að því að
vekja menn til umhugsunar um
kosninguna. Hvatti ritstjórinn
almenning til að vanda val full-
trúanna og ganga til kosning-
arinnar með opin augu fyrir
þörfum lands og þjóðar. Ritaði
hann m. a. á þessa leið:
„Alþingi hefur þá vakið oss,
íslendingar! enda var eigi van-
þörf á að leysa hug vorn, sem
bundinn var við steininn á hlað-
inu og þúfuna í varpanum, og
leiða hann til athygli á högum
landsins yfir höfuð, og viðskipt-
um þess við hina útlendu þjóð.
Það var ekki vanþörf á þessu,
þegar eins mikið mál átti að
iig'gja fynr, og nú er í vændum.
Þjóðfundur er fyrir hendi, sem
skipa skal fyrir um stjórn lands-
ins framvegis, og samband þess
við Danmörku; og það kemur
að því, að kjósa skal menn um
allt land, til að leggja ráðin á
um þessi vandamiklu mál. Nú