Morgunblaðið - 15.02.2020, Blaðsíða 4

Stefán Gunnar Sveinsson
sgs@mbl.is
Þ
orgeir var skipaður í Hæstarétt árið 2011,
en hann átti þá að baki langan og farsæl-
an feril í lögfræði er spannaði bæði dóm-
arastörf og stjórnsýslu, auk þess sem
hann var prófessor við lagadeild Háskóla Íslands
í tólf ár og forseti deildarinnar frá 1995-1997.
Þorgeir segir áhuga sinn á lögfræði hafa
kviknað á námsárum sínum í Menntaskólanum í
Reykjavík, þegar hann sótti námskeið í fé-
lagsfræði sem Hjálmar W. Hannesson, síðar
sendiherra, kenndi. Þar kom lögfræði töluvert
við sögu, eftir það varð ekki aftur snúið og að
loknu stúdentsprófi skráði hann sig í lögfræði.
„Og ég hef aldrei séð eftir því.“
Þorgeir fann snemma á námsferlinum hvert
hugur hans stefndi varðandi framtíðarferil innan
lögfræðinnar. „Ég fór að lesa dóma eins og tíðk-
aðist í náminu og einhvern veginn fannst mér það
vera mest heillandi hliðin á faginu að vera dómari
og geta leyst úr þeim margvíslegu málum sem
geta komið upp,“ segir Þorgeir.
Hann fékk snemma tækifæri til þess að dæma,
því að strax eftir útskriftina réðist Þorgeir sem
fulltrúi í Borgardómi Reykjavíkur, en dómara-
fulltrúar höfðu þá dómstörf á hendi. „Ég fann
það þá að ég vildi leggja þetta fyrir mig í lífinu,“
segir Þorgeir.
Minna álag en mál tóku lengri tíma
Árið 1982, skömmu eftir að hann kláraði meist-
arapróf í lögfræði vestanhafs varð Þorgeir að-
stoðarmaður hæstaréttardómara, sá fyrsti til að
gegna því starfi. – En hvernig var að starfa í
Hæstarétti á þeim tíma? „Það var allt heldur
formlegra á þeim tíma, andrúmsloftið í kringum
dóminn og starfsemi hans var mjög formlegt,“
segir Þorgeir. „Starfsemi réttarins er reyndar
enn frekar formleg og í föstum skorðum, en þó
ekki á sama hátt og áður var, enda er tíðarandinn
mjög breyttur.“
Þorgeir nefnir einnig sem dæmi hversu miklu
tölvutæknin hefur breytt lögfræðistörfum.
„Menn sömdu dóma á ritvél hér áður fyrr, svo
var textinn lesinn saman og ef þurfti að breyta
einhverju, þurfti oft að vélrita allt aftur,“ rifjar
hann upp.
Þá segir Þorgeir það mikla búbót að dómasafn
réttarins sé nú komið á netið. „Oftar en ekki var
ég sem aðstoðarmaður beðinn um að finna for-
dæmi í dómum Hæstaréttar og þá þurfti maður
að leita sig í gegnum prentaða dómasafnið,“ segir
Þorgeir, en slík vinna gat tekið langan tíma.
„Álagið var kannski ekki eins mikið, en vinnan
var öll tafsamari.“
Fræðistörfin gerólík dómarastörfunum
Meðfram störfum sínum hóf Þorgeir stunda-
kennslu við lagadeildina í Háskóla Íslands, sem
þá var sú eina á landinu. Árið 1984 varð hann dós-
ent, og fékk svo ráðningu sem prófessor í kröfu-
rétti, eignarétti og fleiri greinum árið 1987, og
var hann þar við kennslu og rannsóknir næstu
tólf árin. Aðspurður segir Þorgeir þann bak-
grunn hafa nýst sér vel í dómarastörfunum, en þó
verði að hafa í huga að störfin séu gjörólík. „Í
akademíunni ertu að rannsaka,
skrifa og uppfræða, og þar hef-
ur þú þitt akademíska frelsi, en
í dómstörfunum er þér sniðinn
þrengri stakkur. Maður vinnur
þar við að leysa úr málum og
þarf að finna trausta nið-
urstöðu í öllum málum sem
hingað koma.“
Þá sé hann ekki sérstaklega
nýttur til að dæma í málum er
snúa að kröfurétt, eignarétti eða öðrum þeim
greinum sem hann kenndi á sínum tíma. „Dóm-
arar dæma í öllum málum sem fyrir réttinn
koma, það er ekki þessi sérhæfing sem margir
halda.“
Þorgeir leggur áherslu á að reynsla þeirra
dómara sem komi úr lögmennsku nýtist þeim
einnig vel, og að mestu skipti að bakgrunnur
dómaranna sé sem fjölbreyttastur og að þeir hafi
mismunandi reynsluheim að baki.
Landsréttur farið vel af stað
Þorgeir hætti kennslu árið 1999 og varð ráðu-
neytisstjóri í viðskipta- og iðnaðarráðuneytinu til
2003. Þaðan lá leið hans út til EFTA-dómstólsins,
þar sem Þorgeir sat sem dómari í tæp níu ár allt
þar til hann flutti aftur heim árið 2011 og tók sæti
í Hæstarétti, sem þá var líkt og menn muna
áfrýjunardómstóll og efra dómstigið af tveimur.
Um svipað leyti tók álag á réttinn að aukast
mjög, ekki síst vegna mála sem tengdust fjár-
málahruninu 2008. Fyrsta árið sem Þorgeir sat í
Hæstarétti féllu þar 649 dómar, en fljótlega var
rétturinn farinn að taka við rúmlega 850 málum á
ári og dæma í á bilinu 760-770 málum á ári.
„Þetta var mikið starf og mikið vinnuálag,“ segir
Þorgeir þegar hann rifjar þetta upp.
Það hafi hins vegar breyst mjög til bóta þegar
Landsréttur tók til starfa sem millidómsstig árið
2018, en hann tók við áfrýjunarhlutverki Hæsta-
réttar. „Meginreglan er samt sem áður sú, að þó
svo að dómstigin séu þrjú, fara mál almennt séð
ekki nema fyrir tvö dómstig,“ segir Þorgeir.
Hann bætir við að Landsréttur hafi hins vegar
í raun tekið við byrðinni nær óskertri af Hæsta-
rétti. Því til stuðnings nefnir hann að árið 2018
tók Landsréttur við 941 máli og dæmdi í 767 mál-
um, en til samanburðar hafi Hæstiréttur árið
2016 tekið við 869 málum og dæmt í 770. „Lands-
réttur hefur farið mjög vel af stað og sinnt sínu
hlutverki með miklum sóma þrátt fyrir erfiðar
aðstæður og axlað vel þá ábyrgð sem honum var
fengin með því að vera áfrýjunardómstóll,“ segir
Þorgeir.
Mál sem varði fleiri en málsaðila eina
Eftir tilkomu Landsréttar á Hæstiréttur að sinna
því hlutverki að vera fordæmisgefandi dómstóll,
sem veitir vissum málum leyfi til
áfrýjunar upp á þriðja dómstigið.
Aðspurður segir Þorgeir það ekki
skilgreint með nákvæmum hætti í
lögum og lögskýringargögnum
hvaða skilyrði mál þurfi að upp-
fylla til þess að það sé tekið upp á
efsta dómstigið eftir að hafa fengið
meðferð í héraði og fyrir Lands-
rétti. Í lögunum sé það orðað svo
að líta skuli til þess hvort úrslit
máls hafi verulegt almennt gildi eða varði sér-
staklega mikilvæga hagsmuni þess sem leitar
leyfis.
„Það má lesa út úr þeim viðmiðum sem þar
koma fram að fyrst og fremst sé átt við mál sem
hafi almenna samfélagslega skírskotun.“ Þorgeir
nefnir sem dæmi þegar skera þarf úr um hvort
að lög brjóti í bága við stjórnarskrá eða hvaða
áhrif þjóðréttarsamningar eigi að hafa að lands-
rétti. Þá geti mál Hæstaréttar varðað valdmörk
og valdheimildir stjórnvalda, hvort að stjórnvöld
hafi farið út fyrir þau mörk sem þeim eru sett
með lögum.
Þá getur á lægri dómstigum verið ósamræmi í
dómaframkvæmd um tiltekið eða tiltekin atriði.
„Í slíkum tilfellum er mjög brýnt að tekið sé af
skarið um það hvaða regla gildir,“ segir Þorgeir.
Hann nefnir einnig mál sem geti varðað mik-
ilvæga þjóðfélagslega hagsmuni, eins og til dæm-
is málin sem komu upp vegna neyðarlaganna
svonefndu.
Að lokum nefnir Þorgeir í þessu sambandi mál
sem snerti hagsmuni og réttarvernd ákveðinna
þjóðfélagshópa, til dæmis mál sem varða réttindi
barna, eða réttindi trúarhópa eða hinsegin fólks.
„Þumalputtareglan er að þegar Hæstiréttur vel-
ur mál til meðferðar mun niðurstaða þess ekki
bara snerta málsaðila eina, heldur hafi hún víð-
tækari skírskotun, snerti samfélagið sem slíkt
eða hópa innan samfélagsins.“
Helmingi fleiri mál en hjá frændþjóðunum
Þorgeir segir að sér þyki sem það gæti ákveðins
misskilnings varðandi þann fjölda mála sem
Hæstiréttur hefur tekið til meðferðar eftir að
hinu nýja kerfi var komið á. Vilji löggjafans sé
hins vegar skýr hvað það varði að sem allra fæst
mál eigi að fara á þrjú dómstig. Þá segist Þorgeir
ekki vera viss um að málin sem Hæstiréttur hafi
tekið fyrir séu svo fá, þegar horft er til nágranna-
ríkjanna.
Hann nefnir þar sem dæmi að í fyrra, fyrsta
heila árið sem Hæstiréttur var eingöngu for-
dæmisgefandi dómstóll hafi borist 174 beiðnir um
áfrýjunar- eða kæruleyfi til réttarins, 162 þeirra
hafi verið teknar fyrir og samþykki veitt í 41
máli, eða um fjórðungi allra mála. Svipað hafi
verið upp á teningnum árið 2018 eftir að Lands-
réttur tók til starfa.
„Ef við berum þetta saman við frændþjóðir
okkar í Noregi, Danmörku og Svíþjóð, þá er hlut-
fallið okkar um helmingi hærra, um 25% á móti
12-15% sem efsta dómstig þessara ríkja tekur
fyrir.“
– Eruð þið þá að hleypa of mörgum málum á
þriðja dómstigið? „Í þessu sambandi þarf að líta
til þess að við erum miklu fámennara samfélag en
það norska, danska og sænska, svo ég haldi mig
við þann samanburð, og það hefur líkurnar með
sér að hlutfall samþykktra beiðna sé hærra í fá-
mennara samfélagi en þeim fjölmennari,“ segir
Þorgeir og bætir við að þetta hlutfall eigi eðlilega
eftir að breytast eitthvað á milli ára eftir því sem
meiri reynsla fæst á hið nýja kerfi. „Árið 1920
þegar Hæstiréttur var stofnaður hófst nýtt tíma-
bil í réttarsögu þjóðarinnar, og með sama hætti
má segja að árið 2018 hafi einnig hafist nýtt rétt-
arsögutímabil, en það eru bara liðin tvö ár af því,
segir Þorgeir, og segir að stofnun Landsréttar
hafi verið heillaspor. „En þetta kerfi er að slíta
barnsskónum, árið 1920 þurftu menn að feta sig
áfram á nýjum slóðum og við erum að gera það
núna.“
– Hver verða áhrifin til lengri tíma af hinni
nýju skipan? „Ég held að þarna hafi verið komið
á kerfi og skipulagi sem verði til staðar næstu
áratugina. Það er mín trú að almenningur í land-
inu vilji búa þannig að æðsta dómstól þjóðarinnar
að hann hafi nægan tíma og svigrúm til þess að
sinna af öryggi þeim málum sem til hans er skot-
ið,“ segir Þorgeir. Það sé einfaldlega spurning
um að réttaröryggi ríki í landinu og að fólk hafi
trú á dómskerfinu. „Og sú trú er framar öllu,“
segir Þorgeir að lokum.
Heillaði að geta leyst úr málum
„Það var allt heldur
formlegra á þeim
tíma, andrúmsloftið í
kringum dóminn og
starfsemi hans var
mjög formlegt.“
Þorgeir Örlygsson er núverandi
forseti Hæstaréttar og hefur
gegnt því embætti frá árinu
2017. Hann segir komu Lands-
réttar hafa styrkt réttarfar í
landinu og að nýtt tímabil í rétt-
arsögunni hafi hafist árið 2018.
Morgunblaðið/RAX
Þorgeir Örlygsson hefur verið forseti
Hæstaréttar frá árinu 2017.
4 MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. FEBRÚAR 2020