Morgunblaðið - Sunnudagur - 17.05.2020, Síða 17

verandi forseti Hæstaréttar. Ekki rekur minni til að
þeir góðu menn hafi roðnað eins og ráðherann, en jafn
fátt varð um svör. En í vandræðum er hjálpin stundum
nærri.
Í salnum sá ráðherra glitta í prófessor Sigurð Líndal.
Hann var ekki aðeins prófessor í lögum heldur með
fróðustu mönnum landsins og var raunar sama hvar
var borið niður. Sigurður var og gamall lærifaðir og
frændi ráðherrans og myndi örugglega taka honum
vel. Forsætisráðherrann kjagaði nú í mörgæsarbún-
ingnum til að fá upplýsingar um grágæs hjá prófessor
Líndal. Hann sagði prófessornum vandræði sín og
treysti því að lærifaðirinn góði gæti leyst sig úr snöru
fáviskunnar. „Það er ekki mikið mál,“ sagði prófess-
orinn, og jók það heldur vanmetakenndina en hitt. Var
nú Líndal beðinn um að koma persónulega að háborð-
inu og greiða úr þessu álitamáli. Stikuðu nú lærifað-
irinn og nemandinn þangað. Sigurður: „Mér er sagt að
um það sé spurt hvers vegna Grágásarbálkurinn beri
þetta nafn. Því er mjög auðvelt að svara. Það veit ekki
nokkur lifandi maður.“ Nú léttist mjög brún handhaf-
anna löglærðu, sem sluppu með skrekkinn og reyndar
brast á hlátur mikill við háborðin.
Dómur veldur jarðskjálfta
En þar sem athyglin hefur dregist að lögfræði þá varð
mikill viðburður á því fræðasviði nú í vikunni. Þýski
stjórnlagadómstóllinn í Karlsruhe tók Evrópudómstól-
inn í Brussel og Seðlabanka Evrópu hvorn í sína nös.
Stjórnlagadómstóllinn hefur reyndar áður fengið slík
mál til meðferðar og af texta í aðdraganda dóma hans
hefur stundum virst að hann ætlaði að spyrna við fótum
en svo heykst á því. Það gerði hann ekki í þetta sinn og
hefur það valdið miklum skjálfta innan stofnana ESB.
Glöggur lögvísindamaður hugsaði upphátt, bréflega
þó, við bréfritara um þessa óvenjulegu stöðu og með
svo athyglisverðum hætti að hann stenst ekki mátið að
birta hugleiðinguna:
„Auðvitað er rangt að tala um „stofnanir“ í þessu
samhengi. Auðvitað eru það menn af holdi og blóði sem
stjórna. En hverjir eru þessir menn? Í umboði hverra
starfa þeir? Viðbrögð stofnanaveldis ESB við nið-
urstöðunni frá Karlsruhe voru mjög harkaleg og al-
gjörlega afdráttarlaus. Ursula von der Leyen, forseti
framkvæmdastjórnar ESB, fór a.m.k. ekki eins og
„grautur í kringum heitan kött“ þegar hún hótaði því
að höfðað yrði samningsbrotamál gegn Þýskalandi
með vísan til þess að „síðasta orðið í Evrópurétti er
alltaf sagt í Lúxemborg. Hvergi annars staðar.“
Hér er ekki verið að skafa utan af því – og það gerði
dómstóllinn í Karlsruhe ekki heldur. Í niðurstöðu sinni
5. maí sl. hafnaði dómstóllinn því sem talin hefur verið
afdráttarlaus skylda dómstóla í aðildarríkjunum, þ.e.
að þeim beri að fylgja forúrskurðum Evrópudómstóls-
ins, með þeim orðum að niðurstaða síðarnefnda dóm-
stólsins væri „algjörlega óskiljanleg“. [Starfshættir
Evrópudómstólsins eru þó engin ráðgáta, því allir vita
að dómsúrlausnir þaðan falla ESB í vil, a.m.k. í öllu
sem máli skiptir. Rökin eru svo týnd til eftir á].
Staðan minnir á gömlu kúrekamyndirnar, þar sem
allir eru flúnir inn nema löggan og bófinn. Nú standa
þeir hvor á móti öðrum á auðu strætinu þýski dóm-
arinn Huber annars vegar og Ursula hins vegar. Bæði
telja sig sjálfsagt vera með hvíta hattinn á höfðinu.
Hvorugt lítur á sig sem bófann. Fulltrúar smáþjóð-
anna kúra sig bak við luktar dyr og bíða átekta. Ein-
staka maður gægist út um gluggatjöldin, náfölur af
ótta.
Afstaða þýsku dómaranna er alveg skýr: ESB er
ekki sambandsríki og meðan svo er, þá hafa stofnanir
þess ekki heimild til að fara út fyrir það umboð sem að-
ildarþjóðirnar hafa sannanlega veitt þeim. Evr-
ópudómstóllinn hafi heldur ekkert umboð til að víkka
út þessar valdheimildir. Umboð stofnana ESB tak-
markist í stuttu máli af stjórnarskrám aðildarríkjanna,
þar sem innlendum stofnunum er falið ákvörðunarvald
og mælt fyrir um að embættismenn sæti lýðræðislegu
aðhaldi og valdþættir ríkisins séu tempraðir af öðrum
þáttum ríkisvaldsins.
Þetta er sú hefðbundna mynd af ríkisvaldi sem
kennd hefur verið í skólum á Vesturlöndum síðustu
aldir. ESB gefur sig á hinn bóginn út fyrir að vera fyr-
irbæri „sérstaks eðlis“ (lat. sui generis) og hefur á
þeim grunni forðast að láta hólfa sig inn í hefðbundin
viðmið og kenningar um landsrétt og þjóðarétt. Þetta
hefur reynst ESB og markmiðum þess vel því það hef-
ur getað leikið tveimur skjöldum og fært víglínuna nær
aðildarríkjunum „í skjóli nætur“, þ.e. án þess að menn
hafi veitt ásælni þess í innlendan rétt réttmæta eft-
irtekt og viðeigandi viðnám.
Hvað hefur breyst?
Eftir dómsniðurstöðuna í Karlsruhe getur ESB ekki
lengur læðst með veggjum og dulið ásetning sinn eða
leynt því hvert eðli þess og markmið eru í raun. Nú
þegar æðsti dómstóll valdamesta aðildarríkisins hefur
sett ESB stólinn fyrir dyrnar þurfa menn þar á bæ að
herða sig upp í að leggja óljóst tal um „sérstakt eðli“
ESB á hilluna og segja beint út hvað ESB stendur fyr-
ir, hvert raunverulegt markmið þess er og hverjir
stýra því í reynd.
Það stefnir sem sagt í löngu tímabært uppgjör. Með-
an ekki hefur verið leyst úr átökunum sem að baki búa
blasir við stjórnskipuleg óvissa sem aldrei hefur áður
verið svo greinileg. Ógerningur er að spá fyrir um hver
úrslitin verða, þ.e. hvort það flýtir fyrir því að ESB
umbreytist í raunverulegt sambandsríki eða liðast í
sundur.
Af ytri aðstæðum leiðir að þetta uppgjör getur ekki
dregist lengi. Niðurstaðan þýðir að Evrópski seðla-
bankinn getur ekki haldið áfram (stjórnlausri) pen-
ingaprentun fyrr en leyst hefur verið úr þessu með ein-
hverjum hætti og umboð hans nánar skýrt. Það þýðir
að fjárhagsvandræði Suður-Evrópuríkja sem hingað
til hefur verið hægt að sópa undir teppið/ýta inn í
óræða framtíð munu koma fram í dagsljósið – og það
verður ekki sársaukalaust, hvorki fyrir þær þjóðir né
ESB. Jafnframt er ljóst að skattgreiðendur í Norður-
Evrópuríkjunum munu ekki að öllu óbreyttu sætta sig
við að fjármunir þeirra séu rýrðir með því að prenta sí-
fellt meira af peningum svo breiða megi yfir efnahags-
legar þrautir ríkja eins og Grikklands og Ítalíu. Síðast-
nefnd ríki eru meðal þeirra sem sitja föst í
myntbandalagi ESB án þess að hafa nokkurt aðgengi
að úrræðum sem þjóðir eins og Íslendingar, sem hafa
sína eigin mynt, geta nýtt sér þegar efnahagslægðir
skella á.
Hvernig úr þessu öllu spilast er ómögulegt að sjá.
Springur myntbandalagið með hvelli? Liðast ESB í
sundur? Eða verður þessi krísa notuð til að þröngva
aðildarþjóðunum síðasta skrefið inn í formlegt sam-
bandsríki með seðlabanka sem sætir engum takmörk-
unum þjóðríkjanna og fær að beina fjármunum úr
sameiginlegum sjóðum frá ríkari löndum til þeirra sem
höllum fæti standa? Hagfræðingar/sérfróðir menn
verða að svara því hvort slíkar aðgerðir eru til þess
fallnar að leysa hin undirliggjandi vandamál. En svo er
það kannski ekki markmiðið í sjálfu sér, heldur að
koma öllum stjórnartaumunum endanlega í hendurnar
á embættismönnum ESB?“
Allt er þetta athyglisvert ekki síst hér á landi í ljósi
þess að utanríkisráðuneytið og aðkeyptir ráðgjafar
þess virðast hafa kippt burtu neitunarvaldi Íslands
varðandi færibandssendingar fyrirmæla frá Brussel.
Það neitunarvald var ein meginforsenda þess að samn-
ingurinn var samþykktur á Alþingi. Auðvitað stendur
neitunarvaldið enn, en það verður ekki brúkað af Ís-
lands hálfu á meðan þessar beinlausu undirtyllur bú-
rókrata í Brussel fá enn einhverju ráðið.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
17.5. 2020 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17