Rit (Vísindafélag Íslendinga) - 01.06.1984, Page 333
BERGFRÆÐI, STEINAFRÆÐI OG ÞRÓUN
KVIKUKERFISINS UNDIR JAN MAYEN
EFNISÁGRIP
Jan Mayen er eldfjallaeyja í Norður-Atlantshafi, um 380 km2 að flatar-
máli, gerð eingöngu úr storkubergi. I ritsmíð þessari er gerð grein f’yrir
dreifingu bergtegundanna á eynni, samsetningu bergsins og f’rumsteinda
þess. Þessi gögn eru notuð til þess að rekja kristöllunarsögu bergkvikunnar
og vensl hinna ýmsu kviku- og berggerða. A grundvelli þessa eru dregnar
ályktanir um það, við hvaða skilyrði hitastigs og þrýstings bergkvikurnar
mynduðust og þróuðust og hvaða f'erli (processes) tóku þátt í þróun þeirra.
Þróunarsaga jarðhniks á Norður-Atlantshaf'ssvæðinu er að lokum notuð til
þess að túlka uppruna og tilveru eldvirkni á Jan Mayen og ástæðurnar fyrir
alkalískri samsetningu bergkvikanna.
Bergrödin og dreifing berggerða um eyna
Bergið myndar heillega samsetningarröð (svítu). Gosmyndanir með lág-
kísil ísúrri samsetningu eru tiltölulega sjaldgæf'ar. Þær virðast hins vegar
vera tiltölulega stórar, hver um sig. Það er því ef' til vill ekki neitt lágmark
(Daly-gap eða minimum) til staðar í bergröðinni hvað varðar rúmmálshlut-
fóll bergtegundanna. Berggröðin er alkalísk og kalírík og spannar bilið f'rá
ankaramítum um breytilegar basaltgerðir og lágkísil ísúrar bergtegundir til
hákísil ísúrra bergtegunda, trakíta. Hraunin innihalda ýmsar gerðir af'
grófkorna hnyðlingum, allt f'rá wehrlíti til sýeníts að steindasamsetningu.
Þeir eru venslaðir bergkvikunum sjálf'um. Bergið er almennt mjög dílótt en
ódílótt berg af'a. m. k. þrem ólíkum samsetningum kemur fyrir. Dílaríkasta
bergið eru ankaramítin, sem í stöku tilvikum eru yfir 50 prósent dílar.
Ankaramítin eru einkennandi fyrir norðurhluta eyjunnar en trakítin
finnast einkum á suðurhlutanum. Basölt finnast um alla eyna en eru
almennt f'rumstæðari að samsetningu (einkum varðandi dílahald) eftir því
sem norðar dregur. Hnyðlingarnir dreifast um eyna í samræmi við þetta,
wehrlít á Norður-Jan, sýenít á Suður-Jan og gabbró um alla ey.
Kristöllunarsaga bergraðarinnar
Frumstæðasta gosberg á Jan Mayen eru ankaramítin. Dílasteindir þeirra
eru snemmkristallaður króm-spínill, króm-díopsít og ólivín (Fo90), sem ber
innri stressmerki (hnikbeltun). Þessar steindir mynda wehrlít hnyðlingana.
Þær eru í jafnvægi við frumstæðustu maflsku kvikur kvikukerfisins og hafa
þær kristallast við hærri þrýsting en 18 kbar, á milli 1400 og 1325°C. Auk