Bjarki - 25.10.1901, Blaðsíða 3

159
flóðs og *fjöru’myndast oft hringstraumar, sem
fyrri á öldum vöktu mikla eftirtekt. Hvergi
þekkjajnenn jafnmikla hríngstrauma i hafinu
og við vesturströnd Noregs. Einnig eru þeir
við Skotlandseyjar. Orsakir þeirra á báðum
stöðunum er hreifíng flóðöldnnnar því þeir lagá
sig eftir henni, koma fram með vissu milli-
bili. I fornöld fóru miklar sögur af hríngstraum-
unum í sundinu milli Sikileyjar Og Ítalíu, Scylla
og karybdis, en þeir straumar myndast af öldu-
hreifíngunni og laga sig eftir veðri og vindi.
A meðan rncnn ferðuðust um hafið á opnum
smábátum var eðlilegt að sjómönnum stæði
stuggur af þessum straumum; nú sneiða menn
ekki svo mjög hjá þeím vegna straumkvikunn-
ar, heldur vegna skerja og hamra sem ætíð
eru í nánd við þá.
I fornöld þekktu formenn Fönikíumanna,
Grikkja og Rómverja, straumana við vestur-
strönd Noregs' og sögðu af þeim margir ýkt-
ar kynjasögur. Hafa sjómenn á síðari tímum
haldið að þar væri átt við Moskeyjarstrauminn
við Lofoten í Noregi, en hinn stærsti og mark-
verðasti af þessum sraumum við strendur
Noregs er Saltstraumurinn við Bodey,sem mynd-'
ast við það að hafið fellur um flóð og fjöru
ýmist út eða inn í Saltenfjarðarlegið. I.íkar
straumhreyfíugar myndast þegar flóðalda hafs-
ins brýst inn í mynni stórra fijóta, svo sem
Amazonfijótsins, Gangesfljótsins o. s. frv.
En allt annars kyns eru hinir miklu haf-
straumar, sem breiðist yfir stór svæði og halda
úthöfunum í sífelldri hreifingu. Af þeim eru
einkum tvö straumbönd merkileg bæði vegna
leingdar, breiddar, straumhraða og mismunar-
ins á hitastigi þeirra og hafanna umhveris.
tessir straumar hafa mjög niikil áhrif á lofts-
iag og veðráttu í þeim hlutum hnattarins, sem
þeir fara um. Annar af þessum staumum er
£ Atlantshafinu, hinn í Kyrrahafinu.
Elafstraumunum er eins varið og vindunnm.
Erá kuldabeltinu liggja kaldir straumar til hita-
beltisins og þaðan aftur heitir straumar í gagn-
stæðar áttir. Oft fara tveir straumar í gagn-
stæðar áttir þannig, að annar liggur. ofan á
ílinum. Sumir straumar eru stöðugir eins og
staðvindarnir, fara alltaf í sömu átt, aðrir eru
breytilegir, sumir með reglulegum skiftum eins
og hafrænan og landvindurinn, sumir án allr-
ar reglu. Ereytilegar stefnur frá aðalstefnunni
taka þessir straumar í þraungum sundum og
fjörðum.
Sem dæmi. um úthafsstrauma má nefna Golf-
strauminn, sem er heitur straumur og Norður-
íshafsstrauminn, sem er kaldur. Þessi íshafs-
straumur rekst á Golfstrauminn og verður þá
að beygja niður á við, því Golfstraumurinn er
heitari og flýtur því ofan á. Flóð og fjara og
straumar þeir sem standa í sambandi við þau
eru dæmi um strauma með reglulegum skift-
om. Sem dæmi um óreglulega strauma eru
straumarnir í Eyrarsundi, Stórabelti og Litla-
foelti. Þeir eru jafnaðarlega sunnanstraumar,
sem orskastaf því að fljót ogár, sem í Eystra-
salt falla, bera fram miklu meira vatn en upp
getur gufað inni í Eystrasalti. En í stöðug-
um vestanvindnm þreyngist hafið inn í Katte-
gat og fyllir það svo að í sundunum verðiir
norðanstraumur.
En hinir stóru úthafsstraumar eru eins reglu-
íegir og óbreytilegir og fljótin og árnar, sem
eftir landinu falla. Orsakir þeirra eru alltaf
hinar sömu.
Siglíngaþjóðirnar, einkum Ameríkumenn, hafa
gert mikið til að ransaka straumana og búa
til straumkort. Þau eru nú siglíngamönnum
nær ómissandi. Það flýtír ferðinni að hafa
strauminn með sjer og oft geta menn fundið
af hita Og stefnu straumsins, hvar þeir eru,
þegar annað getur ekki hjálpað.
Pekking okkar á hafstraumunum er miklu
ófullkomnari en á vindunum. Það er erfiðara
að ransaka straumana. Stefna straumanna sjest
best á því, hvernig jurtir og trje og aðrir
hlutir, sem fijóta, berast með þeim milii fjar-
liggjandi staða. Sunnan úr hitabelti berast
trje með hafstraumunum norður til Noregs, Is-
lands og Spitsbergen og suður á móts við
írland sveirna ísjakar, sem straumarnir hafa
flutt norðan úr höfum. Til að ransaka stefnu
Og hraða straumsins hafa menn oft þá aðferð,
að kasta flöskum í hafið með miða í, sem á
er skrifað hvar og hvenær flöskunni sje kast-
að út. En lángflestar af þessum flöskum mis-
farast og nákvæmar mælíngar fást ekki með
þeirri aðferð.
Sú aðferð sem algeingust er við ransóknir
hafstraumanna er hitamæh'ngin og þó getur
hún ekkert sýnt viðvikjandi straumhraðanum.
En hitamælíngar f úthöfunum til og frá sýna
mönnum hvar hinir heitu straumar oghinir köldu
straumar fara um og hvar þeir mætast. En þessar
mælíngar verða að fara fram bæði í yfirborð-
inu og eins niðri í djúpinu til þess að ákveða
yfir- og undir- straumana og takmarkalínur
þeirra. A straumkortum eru aðeins sýndir
yfirborðsstaumarnir og fæstir þeiria ná lángt
niður.
Það leiðir af sjálfu sjer að straumarnir eru
mismunandi í þrem hinum stóru heimshöfum,
sem skilja álfurnar; þar ræður lögun hafanna.
Atlantshafið nær frá heimskauti til heim-
skauts, svo að hvorki hinir heitu nje köldu
straumar hindrast á rás sinni af landi. Kyrra-
hafið er alveg opið móti suðri og fellur þar
saman við Suðuríshafið, en stendur aðeins í
sambandi við Norðuríshafið um Behringssund-
ið, sem er örmjótt. Indlandshaf er opið móti
suðri, en norðan að því liggur Asía.
Hjer skal nú gefið stutt yfirlit yfir hina helstu
af hinum stöðugu straumum, eða aðalstraum-
um í hinum stóru höfum.
í Indlandshafi liggur straumur sunnan mið-
jarðarlínu frá Vesturströnd Astralíu til vesturs
að eynni Madagaskar. Það er hinn indverski
miðjarðarstraumur. Austan við Madagaskar
skiftist hann f tvær greinar, fer önnur í suð-
vesturs, en önnur norður um Madagáskar og
sameinast þar öðrum hafstraumi sem kem-
ur úr Bengalflóanum, beygir síðan til suðvest-
ur, og fellur milli Madagaskar og fastalands
Afríku. Þar heitir hann Mozambiquestraum-
urinn. Þá heldur hann suður með austur-
strönd Afríku, suður fyrir Gróðrarvonarhöfða
og heldur að líkindum áfram norðurmeð vest-
urströnd Afriku undir nafninu Suðuratlantiski
straumurinn. Önnur grein hans liggur frá
suðurodda Afríku og suður í Ishaf. Hinn
indverski miðjarðarstraumur er auðvitað heitur þar
sem hann flytur vatn úrKfnverska hafinu og fer
um hitabeltið. Frá Suðuríshafinu liggja straumar
til norðnrs báðumegin Indlandshafs, beygja
innundir miðjarðarstrauminn og-færa f djúpinu
vatn til þeirra hafa sem hann leiðir vatn burt
frá á yfirborðinu. Straumarnir frá suðurhcim-
skautinu liggja fyrst til norðurs, en beygja
síðan austur á við. Annars eru straumar ekki
nákvæmlega ransakaðir í þessum höfum, síst
Suðuríshafinu.
I Kyrrahafinu eru þessir straumar merkast-
ir:
Frá Snðuríshafinu liggur straumur í norð-
austur til Chili, greinist þar í tvcnnt og fer
önnur greinin austur um Kap Horn og mynd-
ar hin svonefnda Kap Hornstraum, sem held-
þvert yfir Atlantshafið og rekst á hinn ind-
verska miðjarðarstraum sem kemur austan um
Gróðrarvonarhöfða. Elin greinin fer norður með
Ameríku að vestan til Kap Blanco. Hann
heitir Peruvianski straumurinn, eða Humbolts-
strau-murinn eftir A. v. Humbolt, sem fyrstur
fann hann. Frá Kap Blanco legst hann vest-
ur til hafs um Galapagoseyjar og sameinast
þar miðjarðarstraumí Kyrrahafsins; hann er þá
20° á breidd og fellur beggja vegna miðjarð-
lfnu austur til Nýa-Hollands, Nýu-Gineu og
Filippseyja.
Úr miðjatðarstraumnum geingur breið grein
suður í Ishaf, en milli hennar og suðurodda
Ameríku er stórt svæði, sem kaldur straumur
fer um og er þar svo líflaust í hafinu, að fisk-
ur hittist þar aldrei, og fugl sjest aldrei yfir
þessu svæði.
Við' Filippseyjarnar skiftist miðjarðarstraum-
ur Kyrrahafsins í tvær greinar; önnur, hin svo-
kallaði Svartistraumur, fer norður með austur-
urströnd Japan og kemst alla leið að vestur-
strönd Ameríku [Nord-Bacifikstramurinn], fer
svo suður með Kaliforníu og nær aftur miðjarð-
stra"mnum. Það hefur borið við að fiskimenn
frá Japan hafa á opnum bátum borist af þess-
um straumi til Kaliforníu og hafa menn þóttst
finna þar eina ástæðuna fyrir því, -að I-ndían-
ar Ameriku væru upprunalega komnir frá Asíu.
Lítil kvísi af þessum Svartastraumi fcr norður
í lshat gegnum Behríngssundið, og úr norð-
urhluta Kyrrahafsins koma kaldir straumar á
móti Svartastraum. Einn af þeim fer inn í
Okhotska hafið meðfram strönd Asíu og suð-
ur í Kínverska hafið. Hann er kallaður
Okhotski straumurinn. Annar kaldur straum-
ur frá Behringssundinu fet suðurmeð strönd
Alaska. Behríngssundið ar aðeins 12 metra
djúft og geta því Ishafsstraumarnir ekki flutt
ís þar i gegn. Svartistraumurinn flytur hlý-
indi að austurströnd Asíu.
Önnur grein miðjarðarstraumsins fer um Bandti-
og Sunda-hafið og heldur áfram seui miðjarð-
arstraumur tii austurstrandar Afríku.
Meira.
Peary. Nánari fregnir um norðurför hans
segja, að hann hafði aðeins með sjerktvo|menn
og var annar Eskimói. Peary hefur fundið
norðurtakmörk Grænlands á 83 gr. 39 mtn.
norðl. breiddar. Þaðan hjcldu þeir fjelagar
áleiðis á lcið til pólsins á sleðum og bátum,
en urðu að snúa aftur á 83 gr. 50 min
n. br.
Peary segist hafi gert mcrkar uppgötvauír
viðvíkjandi ísnum. Nái hann ekki pólnum