Ísland - 20.02.1897, Side 1

ISLAND.
I. ár, 1. árslj.
Reykjavík, 20. febrúar 1897.
8. töiublað.
Ippblástur — Ræktun.
Pað var einu sinni rætt og ritað ail-
mikið um það, að ísland væri að blása
upp, sumir mæltu með því, aðrir móti, eins
og gengur. Það væri þess vert, að taka
þetta mál upp aptur og athuga, hvort það
er með öllu tilhæfulaust.
Hvað er meint með, að landið blási upp?
Svarið hlýtur að vera, að gróðnr iandsins
eyðist og eptir standi að lokum berir mel-
ar og nakin holt, og skal nú lítið eitt
drepið á, hvernig þessu er varið heima.
Því verður ekki neitað, að mörg eru holt-
in heima og margur melurinn og stundum
eru holtin nálega alveg gróðurlaus og mel-
arnir líka, en stundum finnst þar einnig
meira eða minna ríkulegur gróður. Á þess-
um svæðum finnst aðallega þaðgróðrarlag,
er nefna má skriðugróður eða melagróður
og einkenni þess gróðrarlags er, að gróður-
ínn er gísinn, plönturnar standa á víð og
dreif hingað og þangað og milli þeirra
sjest ber melurinn eða skriðan, það eru
því ekki plönturnar eða gróðurinn, sem
einkennir þessi svæði, heldur hinn grýtti
jarðvegur. Þegar nánar er liugað að þessu
gróðrarlagi, getur manni ekki dulist, að
gróðurinn er misjafnlega blómlegur á ýms-
um stöðum; sumstaðar sjest að eins ber
og kaldur melurinn, en annarsstaðar er
gróðurinn þegar orðinn svo blómlegur, að
vart sjer í hinn grýtta jarðveg milli strá-
anna, það er, gróðurinn er orðinn svo
þjettur, að hann hylur melinn næstum því
eða alveg. Og milli þess, að melurinn er
ber eða nálega hulinn gróðri má finna alla
mögulega milliliði. Það er því auðsætt,
að melarnir og skriðurnar eru að gróa upp.
Þó það taki langan tíma, þá kemur þó
gróðurinn á endanum á öllum þeim stöð-
nm, þar sem gróður annars getur þrifist.
En hvaða staðir eru það, er gróður getur
ekki þrifist á og hvers vegna getur hann
ekki þrifist (hjer er að eins átt viðsvæði,
er skriðugróður finnst á)? Sumpart eru
það svæði, er liggja áveðra og eigi eru
hulin snjó á vetrin; á þessum svæðum
finnst aðeins gisinn kirkingsgróður. Þessi
gróður á við svo hörð kjör að búa, að vel
geta liðið fleiri tugir ára, jafnvel aldir, án
þess að sýníleg framför verði. Á mörgum
af þessum stöðum hagar svo til, að hjálpa
má gróðrinum t. a. m. með því, að skýla
honum í vetrarnæðingunum á einn eða
annan hátt. — Jafnvel á stöðum, er liggja
í hlje, sjerstaklega í fjallahlíðum, má og
finna ákaflega gróðralítil svæðí, en hjer er
það sem hindrar framför gróðursins í mörg-
um tilfellum hið stöðuga skriðufall á vor-
in, er grefur plönturnar jafnótt og þær
koma upp, einnig hafa leysingarlækirnir
ákaflega vond áhrif á framfarir gróðurs-
ins í hlíðum, sjerstaklega á íslandi, þar
som mennirnir ekki gjöra neitt til að
veinda gróður landsins; áhrif þeirra eru í
því fólgin, að þeir grafa djúpar hvylftir
og gil í hlíðar og ryðja þannig burt gróðr-
ínum á vissum svæðum og grafa gróður-
inn annarsstaðar með leðjunni og aurnum,
er þeir bera fram. í útlöndum hafa menn
hemil á þessum lækjum og láta þá ekki
sópa gróðrinum burt fyrir angunum á sjer,
þeir hlaða nefnilega stíílugarða til að draga
úr straumaflinu og láta lækina renna þar
sem hagar best til.
Þar sem hagar svonatil, geingur gróðr-
inum ákaflega erfitt að blómgast, og þess
er ekki að vænta, að blómlegur gróður
þrífist þar, meðan svona hagar til. — En
þó að þessir staðir eigi ákaflega laugt í
land með að gróa upp, þá flnnast á íslandi
ákaflega stór svæði, þar sem lífsskiiyrðin
eru betri og tramfarirnar eru sýnilegar;
jeg hirði ekki hjer að orðlengja það, því
hver maður með opin augu getur sjeð það,
ef hann athugar skriður og mela og holt,
en þess verða menn að gæta, að eigi er
nóg að skoða einn einasta mel, nei, það
verður að skoða fleiri tugi, hafa sem flest-
ar athuganir, bera þær síðan saman hverja
við aðra og álykta svo.
Þetta gróðrarlag, er jeg nefni skriðu-
gróður, er hið lang-útbreiddasta gróðrar-
lag á íslandi, Grænlandi, Spitsbergen og
yfir höfuð að tala í köldu löndunnm, og
það sem því veldur, eru aðallega næðing-
arnir á vetrin og vorin. Yornæðingar og
vetrarstormar eru hinir verstu fjendur
gróðursins, frostið er nálega þýðingarlaust
í samanburði við stormana fyrir hinar inn-
lendu plöntur. Reynslan sýnir einnig, að
þar sem snjór liggur á vetrin að staðaldri,
er blómlegastur gróður á sumrin. Yfir
höfuð aðtalaerþað regla, að gróður köldu
landanna er blómlegastur þar sem hlje er.
Nú hef jeg með nokkrum orðum talað
um þetta lang-útbreiddasta gróðrarlag á
íslandi, skriðugróðuriun, og getið þess, að
honum væri að fara fram, einnig hef jeg
getið þess, að þó hann eyðist sumstaðar,
en standi í stað á öðrum stöðum, þá eru
þó afarstór svæði, sem án alls efa eru að
gróa upp. — Jeg þykist nú vita, að menn
segi sem svo, að þeir þokki líka stórar
spildur, er sjeu að blása upp. Það þekki
Jeg líka, en því víkur að nokkru leyti
öðru vísi við en þeirri eyðingu, er jeg þeg-
ar hefi talað um. Já, því miður finnast á
íslandi stór svæði, sem bókstaflega eru að
blása upp, þess má sjá glögg merki á
Fljótsdalshjeraði (sjá Studier over Öst-Is-
lands Vegetatiou af Helgi Jónsson, í Bot.
Tidskrift 20. Bind. Kbli. 1895). Hvernig
stendur á þessum uppblæstri munu menn
spyrja, og hvað það svæði snertir, er jeg
hef rannsakað á Austurlandi, þá er upp-
blásturinn bundinn við skógana eða öllu
heidur við eyðingu skógauna. En til þess
að menn skilji þetta, verð jeg í fáum orð-
um að taka fram nokkur af þeim áhrifum,
er skógurinn hefur á jarðveginn og gróð-
urinn í skógnum. Áhrif skógarins á jarð-
veginn eru aðalega þau, að ræturnar binda
jarðveginn, og í öðru lagi þau, að jarð-
vegurinn í skógnum er ávallt rakari en
hann er eptir að skóguriun er horflnn, og
orsökin til þess er aðallega sú, að af því
regnvatni, er fellur í skógarjarðveginn,
gufar minna upp en í skóglausum jarð-
vegi, af því skógurinn skýlir, sömuleiðis
er loftið í skóginum rakameira en fyrir
utan hann, þess vegna er á sumrin sval-
ara í skóguum en fyrir ntan liann. Áhrif
skógarins á gróðurinn eru sumpart falin í
því, er þegar er nefnt, sumpart í því, að
skógurinn skýlir gróðurnum fyrir storm-
um. í fám orðum má segja, að skógurinn
býður gróðurnum betri kjör en finnast
fyrir utan skóginn, því hann skýlir og
hefnr þau áhrif, að gróðurinn fær meira
vatn, en vatn (mátulega mikið auðvitað)
og skjól er tvennt, sem er afar-nauðsyn-
legt fyrir jurtagróður. Nú vona jeg, að
menn skilji hvernig á því stendur, að
gróðurinA hefur við betri kjör að búa í
skógarjarðvegi en i litlum jarðvegi skóg-
lausum. (Jeg skal geta þess, að hjer á
jeg einungis við skóga eins og þeir eru á
íslandi, en ekki við stórskóga, þar sem
dimmt er á skógarbotninum, og hann þess
vegna ber og gróðurlaus af Ijósleysi).
Þegar skógurinn eyðist, þá breytast lífs-
skilyrði þess gróðurs, er í skóginum er,
því hann fær minna vatn og missir skjólið,
plönturnar visna smátt og smátt og gróður-
lausar skellur koma fram hingað og þang-
að og þannig koma fram leirflög — því
Ieir er nálega alstaðar undir —; leiriun
þornar smátt og smátt, og vindurinn þeyt-
ir honum burt og grefur hann dýpra og
dýpra niður þangað til komið er niður í
melinn. Vindurinn gretur einnig leirlögin
undan þeim gróðri, er eptir stendur, og
aigeng sjón er það á íslandi, að stórar
rótarfiækjur slúta fram yfir leirbakkana,
sem vindurinn er að grafa. Víða sjást
einnig smáhólmar eða eyjar á auðum svæð-
um; þessir hólmar eru leifar af hinum
gamla jarðvegi. Þeir eru venjulega miklu
stærri að ofan en neðan, standa á eins
konar fótstöpli af leir, því vindurinn gref-
ur stöðugt og eyðir þessum hólmum, en
miklu fljótara geingur &ð eyða leirnum
neðst en ofan til, þar sem hann er bund
inn af rótafljettum jurtanna. — Að lokum
eyðist fótstykkið svo, að það getur ekki
borið hólmann og hann fellur þá um koll,
og eyðingarverkið er fulikomnað. Þannig
eyðist opt á nokkrum árum álna þykkur
jarðvegur, og þar sem áður stóð fagur
skógur, er að eins eptir kaldur, líflaus mel-
ur, og það líða ef til vill fleiri aldir þang-
að til hann grær upp aptur. Afleiðingarn-
ar af skógareyðslunni eru í fáum orðum
þessar: Gróðurinn í skógnum deyr af því
hann missir skjólið og jarðvegurinn verð-
ur of þur, en af þvi gróðurinn eyðist,
verða leiríögin ber, og af því að leirlögin
verða ber þorna þau og vindurinn feykir
þeim burt. Þessar, afleiðingar eru svo
skýrar og dæmin svo glögg og átakanleg,
að eigi þarf &ð fjölyrða um það. Mörg
skógarjörðin, er áður var mikils virði, er
nú orðin lítils virði. — Menn geta sjeð af
þessu, hve þarfir forfeðurnir hafa verið
niðjum sínum. Til þess að hreppa lítil-
fjörlegan stundarhagnað, hafa þeir unnið
eptirkomendunum það tjón, er aldrei, eða
að minnsta kosti seint verður bætt.
Þess skal einnig getið, að þegar skóg-
I ur sá, er vex í hljebrekkum eða lægðum,
eyðist, þá eyðist eigi ávallt jarðvegurinn
á eptir; lægðirnar verða rakiendar (oft
mýri), en brekkurnar halda sjer iítt breytt-
ar, þó eyðast þær opt og þar koma fyrst
djúpir grafningar, en að loknm verður
brekkan flag eða skriða. —
Það sem aðallega hefur eyðilagt skóg-
ana er skógarhöggið og hrísrifið, það er
svo á fslandi jafnt sem í öðrum löndum.___
Aðferð sú, er var höfð á íslandi, og er
höfð enn þann dag í dag, við skógarhögg,
er ákaflega skaðleg og ætti helst að vera
harðlega bönnuð með lögum. Það er sú
aðferð, að höggva stór rjóður í skógana.
Það er einmitt i þessum rjóðrum, að upp-
blásturinn byrjar og það eitt getur verið
nóg til að eyða heilan skóg, þótt ekki sje
höggvið frekar. — Það á aldrei að höggva
skóg á annan hátt en þann að fella elstu
trjen á víð og dreif inuan um skóginn,
þannig, að hvergi myndist rjóður. Ef þann
ig er höggvið, endist skógurinn ómunatíð.
Að skógurinn er lágvaxinn og kræklótt-
ur orsakast af liinum þurru vetrarnæðing-
um, er kirkja yngstu (efstu) greinarnar,
þar sem ekki er hlje, eða snjórinu ekki skýlir
skógnum. — Sauðbeit á vetrum má einn-
ig nefna í þessu sambandi.
Þannig er þessum uppblæstri varið, að
hann á rót sína að rekja til mannanna.
íbúar íslands hafa annars frá því fyrsta
ekki gjört annað en að eyða gróður lands-
ins, að sönnu hafa þeir leðjað túnaskæki-
ana sína, en litla rækt lagt við þau að
öðru leyti. Á síðustu áratugum er þetta
farið að skáua sem betur fer, menn eru
farnir að hugsa meira um túnin, farnir
að þurka mýrarnar, hafa vatnsveitingar
um hönd og græða sandana (á Suðurlandi);
en þetta er allt í bernsku enn þá og fálm
eitt, og mun jeg áður langt um líðurskrifa
um það ofurlitla hugvekju.
Það, sem byrjað hefur verið á, ber vott
um góðan vilja, og þegar menn fá aukna
þekkiugu í þessum efnum efast jeg ekki
um, að mikill árangur fáist. En þó að
menn sjeu nú farnir að hugsa um að rækta
laudið, þá eru enn þá eptir eigi allfáir
skógarböðlar, er þyrftu að bæta ráð sitt.
Þessar litlu skógarleyfar, er eftir eru, ætti
að varðveita best, svo þær gætu náð sjer
aptur.
Forfeður vorir tóku við landinu skógi
vöxuu milli fjalls og fjöru og í 1000 ár
hafa þeir stöðugt verið að eyðileggja gróð-
ur þess og skógana sjerstaklega. Þeir af-
henda okkur landið nálega skógarlaust.
Það er því erfitt starf, er þessi kynslóð,
er nú lifir, verður að vinna, nefnilega að
rækta landið. Vjer getum ekki álitið oss
það sæmandi, að vera sú eina menntaða
þjóð heimsins, er ekkert hugsar um að
rækta landið sitt. Að búa í skóglausu
landi er ekki efnilegt; að búa í landi, sem
ekki er ræktað, gefur ekki góðar framtið-
arvonír. Allur þorri landsmanna lifir af
landbúskap, og ef þeir ekki rækta jarðir
sínar sem best, eru þeir illa farnir. —
Það eru stór svæði á ísland, er rækta má
svo, að mikill árangur fáist, og eflaust má
rækta landið, svo að ibúat&lan margfald-