Ísland - 13.11.1897, Síða 1

I. ár, 4. ársfj.
Reykjavík, 13. nóvember 1897.
46. ti)lul)lað
Eimreiðin.
3. hefti af III. ári er nú komið út. Þar
er fremst „Holdsveikin“, skáldsaga eftir
Snæ SnœJand, sem sagt er að sje ungur
maður ísleuskur í Yesturheimi. Efnið er
í fám orðum það, að sveitaprestur einn
vill láta son sinn, sem er prestlingur,
ganga að eiga unga og efnilega stúlku,
Bem hann þó hyggur að sje af holdsveikri
ætt. Sjálfri er stúlkunni ókunnugt um,
að holdsveikin sje í ætt sinnl en hún
heyrir það einu sinni á tali prests, að svo
muni vera. Fellur henni það svo þung-
lega, að hún geingur út og drekkir sjer.
Síðar giftist sonur prests og kemst þá
klerkur að því, að hanu hefur vaðið í
villu um ætt þeirrar stúlkunnar, sem
drekkti sjer, en að kuna sonar síns sje
aftur á móti af holdsveikri ætt. Þegar
prestur uppgötvar þetta, fellur hann dauð-
ur niður. Sonur hans er þá orðinn klerk-
ur. En fáum missirum síðar missir hann
konuna; hún drekkir sjer líka. Hjá þeim
hefur verið fræudi hennar, sem nýlega er
dáinn úr holdsveiki og hefur það feingið
svo mikið á hana, að horfa upp á hann,
að hún vill ekki Ieingur lifa. Rjett á eft-
ir deyr prestur sjálfur af armæðu og sorg
út úr öllu þessu.
Eins og útg. Eimr. tekur fram í athuga-
semd við söguna, er það misskilningur hjá
höf., að holdsveiki sje ættgeingur sjúk-
dómur. En það gerir ekki mikið til; sag-
an gæti verið góð fyrir því.
En það er hún ekki. Hún er illa sam-
sett og eingin lýsing á viðburðunum eða
persónunum, sem sagan getur um, er nokk-
urs virði. Hún er ekki ólipurt skrifuð á
stöku stað, en þó hvergi svo vel, að heit-
ið geti, að tilþrif sjeu þar að nokkru
gagni. Málið á sögunni er óvandað. Sam-
talið milli prestsins og sonar hans í VII.
kafla er ein smekkleysa frá upphafi til
enda. Þar er höf. að stæla fornmálið og
reyna að ná sama blæ yfir frásögnina og
er á fornsögunum.
Málið og stýllinn á þessum kafla er því
alls ólíkt því, sem er alstaðar annarstað-
ar í sögunni. Og innanum fornleg orða-
tiltæki koma þar fyrir dönskuslettur líkt
og „spursmál" í staðinn fyrir spurning o.
s.frv.
Höf. ætlar með sögunni að sýna þörfina
á því, að byggt sje skýli yfir holdsveika
menn hjer á landi. Af því að bygging
holdsveikraspítalans er nú laungu fastráð-
in áður sagan kemur út, og af því að höf.
hefur misskilið í verulegn atriði það mál,
sem hann er að tala um, 0g að lokum
einkum af því, &ð höf. hefur alls ekki
tekist að fara skáldlega með þetta óskáld-
lega efni, þá vírðist oss, að rjettara hefði
verið af útg. Eimr., að taka ekki þessa
sögu „til fósturs“.
Þar næst er útdráttur úr brjefum Lud-
vig Harboes’, sem dvaldi hjer á landi 1741
—45 og var sendur út hingað til að koma
betra lagi á kirkju- og skólamál. Brjefin
eru rituð kunningja hans í Kaupmanna-
höfn á þýsku og hefur Jón Jónsson sagn-
fræðingur þýtt þau og gert útdrættina.
H. ber íslendingum ilia söguna og er hjer
dálítill kafli úr lýsingu hans:
„íslendingar eru að eðli hraustir og
sterkir, og á loftslagið mikinn þátt í því.
Hin venjulega fæða þeirra er harðfiskur
með dálitlu af smjöri, sem oft er bæði
grænt og gult og blandað hári og öðrum
óþverra. ... Yflr höfuð finnst mjer þeir
vera svo óþrifalegir, að jeg oft fæ viðbjóð
á að sjá til þeirra. Þeir sitja oft á rekkj-
um sínum og matast og ægir þar saman
við hliðina á þeim tóbaki, harðfiski, smjeri
og ull ... Bæði menn og konur liggja
alls ber hvað innan um annað í hreysum
sínum og flest þeirra eru ekki hóti betri,
en sökudólga þeirra, sem þræla í járnum
hjá oss ... Að hafa getið 2—3 börn í
lausaleik er eigi skoðað sem tiltakanlegt
afbrot heldur miklu fremur sem ærleg sök.
Það er álitinn frama vegur, ef einhverjum
tekst á þann hátt að komast yfir dóttur
ríks manns“. Frá viðtökunum, þegarhann
fyrst kom til biskupsekkjunnar á Hólum,
segir hann svo: „Fyrst var borið fram
te, en bollarnir voru svo út löðraðir, að
ómögulegt var að taka á þeim. Því næst
var borið fram eitt glas af víni, er komið
hafði til íslands fyrir þrem árum og var
súrt eins og edik. Því næst var matur-
inn fram reiddur og átti fyrsti rjetturinn
að vera einhverskonar mjólkurmatur, en
en hann var svo nauða-ólystugur, að jeg
varð að neyða honum ofan í mig. Fólkið
vildi hella víni út á, en það var mjer með
öllu ómögulegt. Næsti rjetturinn var ket-
áúpa, og var ekki nóg með, að hún væri
fjarskalega feit, heldur var hún líka full
af hárum. Loks var borinn inn heill köst-
ur af hörðum fiski og súrt smjör á milli
laga!“ o.s.frv.
Þá er grein eftir Gluðmund Friðjóns-
son, Konankemurí mannheim. Guðmund-
ur lætur þar alla bölvun og eymd vera
komna yfir jörðina konunnar vegna og
kemur honum í því efni saman við ritn-
ingarnar og klerkana, sem kenna hið sama
í sögunni um Evu. Þessi grein er best
rituð af þeim greinum og sögum, sem í
heftinu eru, og er hún víða hnittin og
skemmtileg. Það er óþarfi fyrir útgef.
Eimr. að afsaka það, að hann hefur tekið
þessa grein, þótt full þörf væri á því, að
er holdsveikissöguna snertir. Aunars hrós-
ar hann skáldskap Guðmundar, eins og
vert er, einkum kvæðum hans í Sunnan-
fara. Það er heldur ekki rjett, sem virð-
ist vera álit útg., að G. Fr. sje alveg ó-
menntaður maður. Eins og kunnugt er,
eru margir sjálfmenntaðir menn í Þing-
eyjarsýslu vel að sjer og þar að auki er
Guðmundur fyrir nokkru útskrifaður af
Möðruvallaskólanum. Samt sem áður er
það vafalaust rjett, að hann hefði gott af
því, ef hann gæti aflað sjer meiri mennt-
unar. Niðurlagið á aths. útg. Eimr. við
greinina hljóðar svo: „Ættu íslenskar
bókmenntir einhvern Mæcenas, þá mundi
hann varla iðra þess, að gefa þessum unga
höfundi tækifæri til að stækka dálítið
sjóndeildarhring sinn og hefla sig“.
Önnur grein, „Haust“, er síðar í heft-
inu, eftir Jóhannes Þorkelsson, ekki ólip-
urt skrifuð, en míklu innviðaminni. Þá
er þar mynd af ívari Aasen og grein um
hann eftir dr. Finn Jónsson, framhald á
þýðingum sjera Matthíasar á norskum
kvæðum: Vordagurinn og Haugur Har-
alds hárfagra, eftir Aasen, Jólanöttin og
köllunin, eftir Vergeland. Þá eru þar
þrjú lög, eftir Árna Thorsteinsson, tvö við
kvæði eftir Steingr. Thorsteinsson (Verndi
])ig einglar og Soikveðja) og eitt við kvæði
eftir Hannes Hafstein (Er sólin hnígur).
Að lokum er þar ritdómur eftir dr. Finn
Jónsson um dönsku orðabókina nýju og
hefði verið rjettara af höfundinum að benda
á fleiri galla á þeirri bók, en hann hefur
gert, og er merkilegt, að einginn af okk-
ar mörgu málfræðingum skuli hafa orðið
til þess.
Yorhimin, yonir.
Þú ert frlður, breiður, blár
og bjartar lindir þinar,
þú ert víður, heiður, hár
sem hjartans óskir mlnar.
Þorsteinn Qíslason.
Fagur ertu vorhimin, og fögnuð vek-
urðu. Þú ert bjartur og bláma djúpur,
hreinn ertu í heiði og huggleðjandi, ómælis-
víður og vonir glæðirðu. Leingstum mun
jeg minnast, hve glaður jeg var áður í
æsku minni, þegar þú, vorhiminn þandir
vængina þína bláu yfir hauður og haf. —
Lundin var ljett, en loftið var hreint,
blærinn var blíður og brosandi jörðin vafin
í grænum gróðri. Brjóstið þandist út og
þreytan hvarf, þegar lífsandi vorsins ljek
um mig allan. Hugurinn hló og hjartað
ylnaði og augað teigaði alla fegurð. Þar
hlógu við mjer dalir og grænar grundir
og ár runnu um eyrarnar út í silfurbjart-
an sjóinn. En utan um var hringur úr
háum fjöllum, sem gnæfðu við loftið eins
og laudamerkjagarður milli þess, sem aug-
að sjer yfir, og ómælisvíddar. Hugurinn
hóf sig til flugs. Hann vildi sjá og vita,
hvað það væri laung leið að fara, áður en
upp væri komið í hæstu hvelfingu vor-
himinsins. Þangað dró hann þráin, þang-
að leiddi hann laungunin, að komast fyrir
enda allra hluta og finna upphaf alls. -
Hví viltu hætta þjer, hugur minn, út í
hiraindjúpið á veikum væng. Þú flnnur
eingan enda á endaleysunni. Þú flýgur
og fiýgur, en fljótt muntu þreytast. Þú
snýr bráðum aftur ofan til jarðar, angur-
vær og eingu nær. Þetta veit jeg nú,
en þá var annað. — Hugurinn flaug, en
hann færðist ekki nær himinheiðinu. Hon-
um dapraðist heldur flugið og jafnfróður
fór hann til jarðar aftur. „Hvað er að
frjetta af ferðura þínum, eirðarlausi andi?“
sagði jeg. „Langtum er himininn leingra
burtu en auga eygir eða andi flýgur og
skal nú hætta himinflugi", sagði hann og
drúfti hjá mjer dapur í bragði. Þá varð
mjer litið á laglega stúlku, er stóð þar
við hlið mjer, hýrleit og brosandi og himin-
glöð.
„Hvaðan ertu, himinfríða, hýrleita mær?
Áttu nafn, sem er yndisleik þínum sam-
boðið?“ „Bæði eigum við átthaga saman,
en Æska heiti jeg og yndið er fylgja
mín“.
„Yertu þá hjá mjer og veittu mjer yndi,
því að hugur minn er dapur. Himins-
enda leitaði hann leingi á leiðunum bláu,
en flugþroti varð hann að fara til jarðar.
Því er mjer næsta þörf á yndi“.
„Þú varst barn og Bernska systir mín
fylgdi þjer hvert fet, er þú steigst og
leiddi þig meðan líf hennar vanst. Nú er
húu dain og draumhaugur mun henni orp-
inn í minningu þinni. Þá fór hugur þinn
í himinleit að finna endi allra hluta. Þá
kom jeg, Æskau, þjer til yndisbóta, til
stuðnings og styrks fyrir starfgjarnan
anda, til hvatningar þjer, ef þú þreytist
að leita að sannleikanum, sólu andans.
Mun jeg fylgja þjer meðan jeg lifl“.
„Á jeg þig, Æska? Allt finnst mjer
glaðna. láð og lögur, loft og hugur. Aftur
vil jeg hefja huga til flugs“.
„Hví viltu elta himinblámann ómælanda
og endalausan. Litastu heldur um og leit-
aðu að öðru, sem hugurinn vill fá og hönd-
um taka. Þekkirðu þessar? Þær eigum
við“.
Þá rendi jeg augum um eingið, sem jeg
stóð á. Hýrleitar meyjar slógu hring um
okkur, sumar smáar en sumar stórar, all-
ar fríðar og yndislegar. Sumar voru bljúg-
ar og blíðar ásýndum, og draumsæl angur-
blíða í augum þeirra. Þá voru aðrar með
eldlegu fjöri en glaðar og góðlegar og enn
aðrar ákaflyndar, eirðarlausar og ofurhug-
ar.
„Áttu þetta fólk, Æska mín góð?“
„Yið eigum það bæði“.
„Hvað heitir sú ljóshærða, ljett undir
brún?“
„Laungun er hún kölluð, og allar heita
þær einu nafni“.
Þá kom ein laungunin á fætur annari
og vöfðu mig allar örmum sínum og sögðu
allar hið sama: „Mig langar, mig lang-
ar“.
Þá sagði Æskan: „Ekki þarftu að
elta þessar, og munu þær furðu fastheldn-
ar verða, En fleira er hjer kvikt, er fýsa
mun þig að fá að eiga“.
Þá litaðist jeg um á láði og legi og á
himinheiði. Allt var það fullt af engil-
fögrum, vængljettum verum með vinhlý
augu, ljúfa rödd og ljósan svip, glóbjart-
an koll og glaðlegan hlátur. Þær brostu
allar í einu til mín: „Jeg er hjerna hjá
þjer. hægt er að ná mjer“. Þá var og í
einu með ótal munnum kallað: „Mig lang-
ar, mig langar“.
„Eigum við þetta allt saman, Æs'ka
mín góð?“
„Víst eigum við, og er eign sú furðu
fögur. Hjeðan af verður það hlutverk
okkar, að handsama af þeim sem allra
flest“.
„Hvað heita þær allar?“
„Þær heita vonir“.