Helgarpósturinn - 12.03.1982, Blaðsíða 9

9
Hí=>/fjarprícrfr irinn Föstudagur 12. mars 1982
___________II VÍSINDANNA
Umsjón: Þór Jakobsson
Einstigi eða alfaraleið
Þaö er ekki heiglum hent aö
vita meö vissu, hvar megi búast
við mestum framförum i visind-
um næsta áratuginn. Margar
uppgötvanir skjóta upp kollinum
flestum að óvörum: einhver
mauriöinn naungi hefur rétt einu
sinni haft heppnina meö sér og
dottið einn sins liðs niöur á
nýstárlega staðreynd. Sigri hrós-
andi færir hann hana þeim, sem
hamast i hópum með sveittan
skallann i sviðsljósinu — þar, sem
árangurs hafði helst verið að
vænta.
Visindamaður getur kosið að
vera einn á báti eða skipað sér i
flokk. Annars vegar er hættan á
litlum árangri, þegar farnar
srit ótroðnar slóðir. Hins vegar er
mun meiri vissa um að timanum
sé vel varið þegar fengist er við
„tiskuverkefni”. En þar er þá
samkeppni við stéttarbræður að
sama skapi meiri.
Likt og listamenn geta visinda-
menn hagað störfum sinum á
ýmsa vegu samkvæmt óliku við-
horfi og upplagi. Sumir kjósa að
dútla i kyrrþey upp á von og
óvon, alla vega sjálfum sér til
ánægju, og þeir geta jafnvel veitt
sér að sinna öðru sem lifið hefur
upp á að bjóða. Aðrir fórna öllu
fyrir verkefnið. Þeir vita hvar
geimið er i bænum, þeir þekkja
„tiskuverkefnin” sem „Big
Science” hefur um þessar mundir
áhuga á og nú er bara að duga eða
drepast. Allt fyrir verkefnið. Það
i lifinu sem kemur ekki verkefn-
inu við fer beint i einhverja rusla-
fötuna, hvort sem hún er venjuleg
ruslafata á gólfinu, skrifborð
annarra eða fang fórnfúsrar eig-
inkonu.
Telja má vist, að framfarir af
ýmsu tagi muni verða þrátt fyrir
allt i meginstraumnum þar, sem
vitað er um hundruð visinda-
manna á stórum styrkjum að
störfum. öll skilyrði eru fyrir
hendi: nýtt, ókannað svið hefur
opnast fyrir tilstilli nýrrar tækni
eða nýrrar uppgötvunar, áhugi
stjórnvalda og almennings er fyr-
ir hendi og nógur peningur til
rannsóknanna.
Það er þvi ekki algerlega út i
bláinn að giska á, hvar megi
vænta árangurs næsta áratuginn.
Menn geta við slika iðju einfald-
lega áætlað nokkur ár fram i tim-
ann framhaldið af þvi sem efst er
á baugi og mest „i tisku” i dag.
Þetta hefur verið reynt og skal
hér nefnt atriði á sviði liffræði,
sem vænlegt þykir sem vegvisir
til merkilegra uppgötvana næstu
árin.
Boðhlaupið mikla: DNA
Mikið fjör er nú i fræðigreininni
sem fjallar um erfðir frá liffræði-
legu sjónarmiði, sameindaerfða-
fræðinni (molecular genetics). t
erfðafræðinni er rannsakað,
hvernig eiginleikar frumanna
varðveitast við skiptingu og
myndun nýrra fruma. Eiginleik-
arnir, sem kallaðir hafa verið
heimildir eða vitneskja, búa i
genunum. Genin eru hluti af svo-
nefndum litningum i kjörnum
frumunnar.
Litningur er gerður úr ýmsum
efnum, og er eitt af þeim einmitt
efni sjálfra genanna. Efnið kall-
ast þvi æðilanga nafni Deoxyri-
bósa-kjarnsýra, skammstafað
DKS, — á ensku Deoxyribo-nuc-
leic acid eða stytt: DNA.DNAer
nú orðiö húsgangur i almennum
kennslubókum i liffræöi og i
munni fróðleiksþyrstra nemenda
út um allar jarðir, en litið fór fyr-
ir þvi i minu ungdæmi. Visa ég
forvitnum lesendum til kennslu-
bókanna, ef þeir viija fræðast um
hinn stórmerkilega lykil erfð-
anna. (Sjá t.d. „Liffræði” eftir
P.B. Weisz i þýðingu örnólfs
Thorlaciusar). En genin ráða
eðli og lifi hverrar frumu i sér-
hverri lifveru. Þau stjórna gerö
eggjahvituefnanna i frumunum
og þau stjórna gerð genanna sem
af þeim myndast. Þriðja einkenni
þeirra er það, að sérstæð einkenni
geta breyst við stökkbreytingar:
þróun á sér stað.
Eins og segir i fyrrnefndri bók:
„Af þessu þrennu leiðir svo enn
fleira, þannig að hlutverk gena
reynist spanna allar hliðar lifs og
lifsstarfsemi. Með stjórn sinni á
frumunum ráða genin lifi allra
lifvera og þar með öllum lifheim-
inum. Lifið hefur liklega hafist
með genum, genin halda þvi við,
og ef genin bregðast eða eyðast,
mun lifið slokkna”.
Eyöuri DNA-sameindinni
— og þekkingunni
Aðan var þess getið að fjör
hefði færst i leikinn við rannsókn
á erfðum. Stafar það af nýjum
uppgötvunum sem benda til þess,
að einungis hluti af DNA (DKS á
islensku) i frumukjarnanum sé
notaður við að koma erfðaboðum
áleiðis til nýrra eggjahvituefna.
Likja má lögun DNA-sameindar
við kaðalspotta og hafa nú komið i
ljós ótal auðir eða þöglir þættir
hér og þar á DNA-sameindinni.
Einhvern veginn eru þessi auðu
bil gerð óvirk og fyllt um leið og
erfðaboðum er fleytt áfram. Svo
virðist sem einhver feikna flókin
ritskoöun eigi sér staö i sam-
eindakerfinu, ferli sem menn
höfðu enga hugmynd um fyrir
nokkrum árum.
Uppgötvun þessi mun laða
fram margar spurningar og
verða upphaf viðamikilla rann-
sókna. Sameindaliffræðingar
munu reyna að komast að þvi
nákvæmlega, hvernig þessi
óvirku bil eru tekin úr sambandi
og reyna að finna hvaða
efnahvatar eru að verki. Þeir
munu kanna eðli tilskipananna að
baki hinna afarflóknu breytinga,
sem hér munu eiga sér stað. Þeir
munu reyna að skilja tilganginn
með hinum sneiðskiptu genum og
ástæðuna fyrir þvi, sem við fyrstu
sýn virðist gagnslaus framleiðsla
á stórum hluta af ófrjóu DNA.
Sumir ætla, aö dreifing þessi á
genunum yfir lengri hluta af
DNA-,,spottanum” en menn
hugðu áður, komi að notum við
þróun. Dreifingin er til hjálpar
viö þróun með þvi að hún stuðlar
að aukinni erfðastokkun milli
samstæðra litninga i frumunni.
Aðrir lifeðlisfræðingar halda, að
dreifingin auki jafnvægið með þvi
aö halda genunum kyrrum „a'
sinum stað”.
Hvaö sem rétt reynist — hvort
sem fyrrnefndar uppgötvanir
koma sjálfri þróun lifsins við eða
ekki, hafa þær hróflað við ýmsum
grundvallarhugmyndum i sam-
eindaerfðafræðinni og má búast
við mörgum, nýjum sannindum I
kjölfar þeirra næsta áratuginn.
Erfðir og eðli lífsins
I öðru lagi er ekki nema hluti
vegarins i samræmi við skipulag.
Eins og kemur fram i mynda-
texta sem fylgir grein borgar-
verkfræðings er vegarspottinn
tengdur Reykjanesbraut með
bráðabirgðatengingu sem hvergi
er til á skipulagi.
Þettaerunú kannski smáatriði,
en þau sýna vel hve bágur mál-
staður borgarverkfræðings er.
Og svo er það þetta með skipu-
nesbraut neðan úr bæ? Fer hann
að leggja á sig krók alla leið upp
að ljósunum við Stekkjarbakka til
að komast inn á veginn hans
Þórðar? Já, ef hann er fram úr
hófi löghlýðinn. Að öðrum kosti
skellir hann sér yfir eyjuna og
eystri akreinina. Og það gera
fjölmargir ef marka má um-
merkin á staðnum.
Þetta heitir á mæltu máli að
búa til slysagiidru.
Til hvers að kjósa?
fyrst við höfum embættismennina
Þóröur Þorbjarnarson borgar-
verkfræðingur sendir mér bréf á
Vettvangi HP siðasta föstudag og
cr mikið niðri fyrir. Meirihluti
bréfsins eru hugleiðingar hans
um þaö hvort og þá hvernig þagg-
að verði niður i mér, helst fyrir
fullt og allt.
Ekki ætla ég að elta ólar við
þennan hluta bréfsins, þetta cin-
tal sálarinnar. Hins vcgar ætla ég
aö fara nokkrum orðum um það
sem með mikilli velvild getur
kallast svar hans við aðfinnslum
minum viö embættisfærslu hans.
Kyrir utan upptalningu á sjálf-
sögðum lilutum fæ égekkiséðað
liann svari mér með öðru en þess-
um fjórum linum:
„Vegarspotti sá, sem lagður
var að Broadway, er i reynd i
samræmi við staðfest skipulag
eins og meðfylgjandi uppdráttur
sýnir..”
Þessi klausa, þó stutt sé, hefur
inni að halda ekki færri en tvær
rangfærslur. í fyrsta lagi er deili-
skipulag Suður-Mjóddar ekki
„staðfest” heldur aðeins sam-
þykkt. Á þessu tvennu er tals-
verður munur sem jafnvel
borgarverkfræðingur ætti að
þekkja.
lagið. Eins og menn ættu að sjá i
hendi sér er allt skipulag samsett
úr mörgum einingum og nær ekki
tilgangi sinum til fulls fyrr en
framkvæmdum við það er lokið.
Auk þess hlýtur að þurfa að fram-
kvæma skipulagið eftir ákveðinni
framkvæmdaröð. Umræddur
vegarspotti á að tengja saman tvo
vegi sem enn eru ekki til. Það er
þvi ámóta fáránlegt að leggja
þennan veg núna og að hefja hús-
byggingu á þakinu.
Að búa til slysagildu
En það er kannski bráðabirgða-
tengingin sem er glæfralegasti
hluti þessarar vegalagningar.
Eins og sjá má á uppdrætti
borgarverkfræðings opnar hún
bilum leið frá eystri akrein
Reykjanesbrautar að Broadway.
Reykjanesbraut er svonefnd
stofnbraut og fara um hana tugir
þúsunda bila á hverjum degi. Það
hlýtur að teljast i meira lagi hæp-
ið að tengja við hana ómalbik-
aðan, óuppiýstan smáveg. Slikt
býður hættunni heim.
Þessi bráðabirgðatenging nýt-
ist þeim sem koma ofan úr Fella-
og Seljahverjum. En hvað gerir
bilstjóri sem kemur upp Reykja-
Engin svör
Þetta er gert án samráðs við
umferöarnefnd sem væntanlega
hefur sitthvað við þetta að
athuga. Og erum við þá komin að
öðru aðfinnsluatriði minu sem
borgarverkfræðingur kýs að láta
ósvarað. Allar þessar fram-
kvæmdir i kringum Broadway,
hvort sem um er aö ræða þennan
veg eða bilastæðin við skemmti-
staðinn, eru gerðar án þess að
leitað sé álits þeirra nefnda og
ráða sem þær falla undir. Og það
sem meira er: bilastæðin eru ekki
á framkvæmdaáætlun borgarinn-
ar fyrir árið 1981. Það þýðir að
ekki er gert ráð fyrir þeim á fjár-
hagsáætlun. Peningarnir til
þeirra hljóta þvi að vera teknir
frá einhverjum öðrum fram-
kvæmdum þvi varla hefur
borgarverkfræðingur og embætti
hans digra varasjóði til að moða
úr.
Á sama tima þrjóskast hann við
að gera bilastæði við fjölbýlishús-
ið við Þangbakka og sýnir ibúum
þess fullkomna óbilgirni. Þó hafa
þeir borgað fyrir þessi bilastæði
fyrir tveimur árum. Eigendur
Broadway hafa enn ekki greitt
VETTVANGUR
Rógskrifum svarað
háierborintr.m a MitiltftiWgan
hítt.“
ÞftU er nú mal Kujataaa i
þrt bverju þnft getur varftab fyrir
Þrtet Haralthaon ab láU ivona
rt|lráMrl prentl
Hina vegarrr mír ebki kunnugl
im» ah mrnn hafl verlh Ul ~r
fyrir bilastæðin sem gatnamála-
stjóri lét menn sina vinna við i
nætur- og helgidagavinnu.
Þriðja atriðið sem ég gagn-
rýndi var að vegurinn liggur und-
ir háspennulinu sem er of lág.
Heldur ekki þvi kýs borgarverk-
fræðingur að svara.
Spurningar minar um ástæð-
urnar fyrir þessari sérkennilegu
framkvæmdaröð eru þvi fyllilega
réttmætar og væri borgarverk-
fræðingi sæmara að svara þeim
undanbragðalaust heldur en að
senda mér hótanir.
„ólafur minn..."
Að minum dómi átti borgar-
verkfræðingur að svara Ólafi
Laufdal, þegar hann bar fram
óskir sinar um fyrirgreiðslu, á
þennan hált:
„Taktu þvi rólega, ólafur
minn, þú verður að breyta fram-
kvæmdaáætlun þinni þvi hún fer
ekki saman við eðlileg vinnu-
brögð borgarinnar við uppbygg-
ingu Mjóddarinnar. Þarna er
ýmislegt ógert áður en kemur að
þvi að gera bilfært heim að
Broadway. Þú getur notað biðina
til að öngla saman fyrir þessum
bilastæðisgjöldum sem þú og
hann Arni Samúelsson eigið
ógreidd hér.”
Það er ótækt að embættismenn
borgarinnar láti framkvæmda-
áætlanir fjársterkra einkaaðila
ráða gerðum sinum eins og hér
hefur átt sér stað. Það er ótækt að
embættismenn borgarinnar
hundsi þær lýðræðislegu stofnanir
sem eiga að segja þeim fyrir
verkum. Það er ótækt að
embættismenn borgarinnar fari
ekki eftir þeim framkvæmda- og
fjárhagsáætlunum sem lýðræðis-
lega kjörnir fulltrúar hafa sett
þeim að starfa eftir. Það er ótækt
að embættismenn borgarinnar
leyfi sér að mismuna Reykvik-
ingum með þeim hætti sem gert
er i bilastæðamálum Mjóddarinn-
ar.
Ef þessir starfshættir eiga að
ráða ferðinni hjá Reykjavikur-
borg, er þá nokkur þörf á að hafa
borgarstjórnarkosningar? Er
ekki eins gott að fella þær niður
og fela embættismönnum þetta
allt saman?
Þess vegna segi ég enn og
aftur: sá sem ber ábyrgð á þess-
um starfsháttum á að axla hana
og vikja úr embætti.
Þröslur Haraldsson.