Tíminn - 22.05.1920, Blaðsíða 3

TÍMINM
79
eins og hún vildi verjast þvi að
æpa hátt.
»Barst aldrei fregn af honum
aftnr?«
»Einu sinni — í eilt einasta
sinni — fékk eg boð með þeim
vini, sem eg sagði yður áður frá«.
»Hver var sá vinur?«
»Einn af litlu drengjunum, sem
áttu honum alt að þakka, sem
elskuðu hann og virtu, sem elska
hann enn og tilbiðja og leitast við
að feta í fótspor hans«.
»Hvað — hvað heitir hann?«
»Davið Leóne«.
Hún leit á hann, en gat ekki
komið orði upp. Hún náði sér aft-
ur og spurði:
»Hvernig fór fyrir honum?«
»ítalskur dómari dæmdi hann
til dauða, og lögreglan enska rak
hann úr Englandi!«
»Kom hann þá aldrei aftur til
ættlands síns?«
»Nei! Hann hefir aldrei getað
vitjað grafar móður sinnar, nema
í leyndum á nóltu, eins og glæpa-
maður«
»Hvað varð um hann?«
»Hann fór til Vesturheims«.
»Kom hann aldrei heim?«
»Jú, Heimþráin bjó i honum,
eins og öllum heimilislausum og
hann gat ekki hafst við ulan
Ítalíu«.
»Hvar, hvar er hann nú?«
»í þessari stofu!«
Hún stóð upp.
»Þá eruð þér Davíð Leóne?«
Hann lyfti hendi.
y>Dcivíð Leóne er dáinn!«.
Það varð dauðaþögn. Róma gat
heyrt hjartað bærast. Þá hvíslaði
hún:
»Eg skil yður. Davíð Leóne er
dáinn, en Davíð Rossi lifir!«
Hann svaraði ekki, en stóð hreyf-
ingarlaus með lyftu höfði og tindr-
andi augum.
»Eruð þér ekki hræddur við að
segja mir frá þessu?«
»Nei!«
Augu hennar leiftruðu og varir
hennar skulfu:
»Þér hafið móðgað mig og dreg-
ið dár að mér í áheyrn allrar
borgarinnar — og þér haldið það
samt sem áður að eg muni geyma
leynarmál yðar!«
»Eg held ekki — eg veit það«.
»Viljið þér — viljið þér taka í
hönd mér«
Það varð hik í augnablik, og þá
mættust hendur þeirra í föslu,
leiftrandi handtaki. Því næst lyfti,
Davið Rossí hendi Donriu Rómu
og kysti hana hvað eftir annað.
Það kom upp sigri hrósandi
gleðitilfinning í sálu hennar, en
hún dó út á sama augnabliki. Það
kom yfir hana óumræðileg löngun
til þess að kalla hátt hver væri
sannleikurinn, að skrifta, að segja
eitthvað, en hún vissi ekki hvað.
En »Davíð Leóne var dáinn«,
hljómaði fyrir eyrum henni, og um
leið mundi hún eftir því í hverj-
um tilgangi hún hafði komið í
þetta hús.
Tárin komu aftur i augu hennar
og hugrekkið brast — hún vildi
flýja — án þess að mæla orð.
Hún gat ekki talað — hann gat
ekki talað. Þau stóðu bæði við
byldýpisgjá. Þögnin ein gat varið
þau svima.
»Látið mig fara heim« tautaði
hún með brostinni röddu, um leið
og hún nálgaðist dyrnar, niðurlút
og óstyrkum skrefum.
IX.
Hingað til hafði Rossí hugsað
um Rómu, sem barnið sem hann
hafði þekt fyrir sautján árum, sem
dóttur Rosselís læknis, vinar sfns
og fósturföður. Þá er hún nú gekk
fram hjá honum virti hann hana
fyrir sér og leit hana i fyrsta sinn
ekki eins og drengur lftur stúlku,
heldur maðurinn konu. Hún var
harla fögur! Þetta var Róma!
Róma hans þrátt fyrir alt og alla.
Þá er hann gerði sér þetta Jjóst,
rann blóðið örar í æðum hans og
hjarta hans varð gagntekið af lífs-
gleði, sem var honum áður ókurin.
Hún nam staðar við dyrnar, eins
og henni yrði erfitt að fara frá
honum. Það var innileiki í rödd
hennar er hún sagði:
»Eg vildi standa augliti til aug-
litis við yður, en sé það nú, að
þér eruð ekki sá maður sem eg
hugði«.
»Og þér eruð ekki sú kona sem
eg hugði«.
»Það er þá í fyrsta sinni sem
þér sjáið mig?«
Hann svaraði eftir lítið hik:
»Það er ekki fyr en i dag að
eg hefi séð Donnu Rómu Volonna«.
»Fyrirgefið komu mína«.
»Eg þakka yður fyrir að þér
komuð. Hafi eg gert ýður rangt til,
getið þér héðan af talið mig vin
yðar og forvígismann. Leyfið mér
að veita yður uppreisn. Leyfið mér
að reyna það a. m. k., eg er reiðu-
búinn til hverrar fórnar sem er.
Eg get ekki fyrirgefið sjáifum mér
fyr en eg hefi bætt úr skák. Orð
mín voru af misskilningi runnin,
leyfið mér að biðja yður fyrir-
gefningar«.
»Eigið þér við það, að þér viljið
opinberlega veita mér uppreisn?«
»Já! Klukkan 10 Icemur sendill
að sækja grein i blaðið á morgun.
Má eg þar biðja yður fyrirgefning-
fjárkreppuna út f bæ, eins og aðr-
ir óbreyttir borgarar, eftir að bank-
inn var hættur að geta annast
millilandaflutning þann sem hann
var skyldu til, bæði að lögum,
og samkvæmt bankavenjum.
1 öðrum Jöndum er hin nánasta
samvinna milli fjármálastjórna
þjóðanna og bankanna. Með þeim
hætti tekst þeim þjóðum sem eiga
sæmilega fjármálaforingja i ráð-
herrasætrim, að verjast falli á þeim
voðatímum sem nú standa yfir.
Ekkert sýnir betur muninn á
mönnum, sem eru færir og ófærir
til vandasamra starfa heldur en
aðfarir þeirra stéttarbræðranna
Péturs Jónssonar og Magnúsar Guð-
mundssonar. Báðir hafa lent í
vanda. Heyleysi og óvanalega mik-
il harðindi þjökuðu bændur lands-
ins. Fellishættan var y.firvofandi,
og er það ef til vill enn í sumum
sveitum. En atvinnumálaráðherr-
ann hefir verið vakinn og sofinn
við að safna fréttum og skýrslum
utan af landi og senda skip og
vélbáta með fóðurbæti þangað sem
þörfin var mest. Ekki var af miklu
að tak"\ í landinu. En Pétur Jóns-
son skyldi hættuna fullkomlega og
gerði alt sem stóð í valdi manns
f hans stöðu til að bæta úr henni.
Eti ekki sést á neinu aö M. G.
hafi séð fyrir fjármálavandræðin,
né að hann hafi gert nokkra ráð-
stöfun til að bæta úr þeim. Þetta
er vitanlega ekkert undarlegt.
Magnús Guðmundsson er ekkert
nema þröngsýnn, reglusamur nurl-
ari. En þeir eiginleikar hrökkva
skamt þegar glíma á við fiármála-
vandkvæði eins og þau sem nú
hafa dunið yfir.
Þessvegna situr M. Guðm. á frið-
stóli og ráðfærir sig við samflokks-
mann sinn Magnús Pétursson þm.
Strandamanna dögum oftar uppi i
stjórnarráði. En hvorugur heilinn
finnur neitt rneðal við kreppunni.
Dauði og kyrstaða færist yfir versl-
un landsins og atvinnuvegi. En
fjármálastjórinn situr eins og stórt,
rólegt barn uppi í stjórnarráði og
horfir á vandræðin.
KonungðkoniAn.
Þrátt fyrir harðærið eru gerðar
ráðstafanir til iburðarmikillar mót-
töku móti konungi og fylgdarliði
hans. Vafasamt hvort gætt verður
hófs fremur en 1907. Þá voru
viðtökurnar landinu til skammar
fyrir heimskulegt tildur, fjáraustur
og sukk í sambandi við móttök-
una. Uppskapningsskapurinn og
tildrið fóru þá sigurför yfir landið
f slóð gestanna.
Nú er ekkert tildurs-ár hér á
landi. Meiri vandkvæði steðja að
að eins til bráðabirgðaskipulaga
(um 1—2 áratugi eða svo), og
beinlínis er svo til orða tekið, að
það sé »ekkert höfuðatriði«, hvort
landleigu skipulagið geti fullnægt
tekjuþörfinni eitt saman, og þá
síst af öllu fyrst í stað. Hvað skal
þá alt það tal um »einkaskalt«,
er eg haldi fram með fágætum
einstrengingshætti ?
Það er þó langt frá þvi, að eg
hafi nokkra tilhneigingu til að af-
neita þeim flokki, sem hr. H. V.
telur mig til, enda þótt þar sé
haldið fram einum hinum svo-
nefnda »einkaskatti«. En eg taldi
ekki rétt, málefnisins vegna, að
láta ómótmælt þeim ummælum,
sem gáfu i skyn, að eg vildi bylta
skipulaginu um i einni svipan, án
þess að gefa gaum að þvf þróun-
arlögmáli, sem allar slikar breyt-
ingar verða að hlíta, ef vel á að
fara.
En þar eð ekki er örgrant um,
að nota eigi orðið »einkaskattur«
um landleigukenninguna, eins og
nokkurskonar Grýlu á almenning,
þá er ekki úr vegi aö gera rann-
sókn á, hvað í oröinu felst, og
hvaða kenningar og athafnir svara,
i raun réttri, til þeirrar hugsunar,
sem í því liggur. Ekki ætla eg
mér þó að fara að gera sögulega
rannsókn á þvi, hvenær talið er,
gð einkaskattshugmyndir hafifyrsl
þjóðinni heldur en dæmi eru til á
undanförnum árum. Konungur
sjálfur hefir mælst til að viðtök-
urnar væru óbrotnar. Hví ekki
verða við svo skynsamlegum ósk-
um? Og enn er eitt sem óbeinlín-
is kemur til greina í þessu efni.
íslendingum kemur að visu ekki
beinlínis við skifti Daua við kon-
ung sinn. En þessi maður er líka
konungur íslands. Hann hefir ný-
skeð gripið inn í stjórnmálalíf Dana
með einkennilegum hætti og óvana-
legum. Sú tilhlutun mun vera verj-
anleg að lögum. En hún er i full-
kominni mótsögn við það hlutverk,
sem frjálslyndir menn í lýðstjórn-
arlöðdum ætla konungsvaldinu. Og
hér á landi mun hagur þjóðarinn-
ar nær óskiftur vera mótfallinn því
að konungur Islands eigi frumkvæði
að stjórnarskiftum og ráðuneytis-
myndun. ,, „
eftir
»Hvað var hann?«
»Hann var læknira.
»Hvað hét hann?«
»Þeir kölluðu hann Dr. Jósef
Rosselli«.
Róma ætlaði að standa upp, en
hneig aftur nlður á stólinn og
kniplingavasaklútur datt úr hendi
henni.
»En eg hefi heyrt það síðar —
löngu löngu síðar — að hann
hafi verið rómverskur aðalsmaður,
einn hinna fáu hraustu manna,
sem vegna frelsis og rétllætis, bar
fátækt, útlegð og óþekt nafn«.
Róma laut höfði og hún gat alls
ekki dulið tilfinningar sinar,
»Hann fékk dag einn bréf frá
Ítalíu og stóð í því það, að þús-
und menn biðu hans á Ítalíu.
Hann ætti að vera foringi upp-
reistar um að steypa af stóli rang-
látum konungi. Bréfið var frá svik-
ara, þrælmenni, sem siðar fékk
borgun fyrir blóð herra síns. Eg
heyrði þetta rétt áðan, nú i kvöld«.
Það var þögn i augnablik.
»Hvað svo?«
»Hann var tældur frá Englandi
til Ítalíu. Enskur ráðherra opnaði
bréf hans og sagði ítölsku stjórn-
inni innihaldið. Með svikum var
hann framseldur í hendur lögregl-
unnar, og var fluttur úr landi, án
þess að mál hans kæmi i dóm«.
Róma kreisti hendurnar fast,
komið fram, né í hvaða formi —
slikt hentar sjálfsagt betur þeim,
sem flestar hafa lesið bækurnar—;
hitt teldi eg meiru varða, ef hægt
væri að átta sig vel á sambandinu,
sem nú er milli orðs og athafna,
þar sem um »ainkaskatt« er að
ræða.
Það fyrsta sem eg vil þá benda
á er það, að engin minsta vissa
er fyrir, að skattgjald verki ætíð,
eða hafi áhrif, sem einkaskattur,
þó einn einasti liður i þjóðfélags-
starfseminni sé látinn reiða það af
hendi. — Eg játa auðvitað, að einka-
skattur á vöru, eða vörum myndi
verka i eina átt, á neyslu manna
eða aðrar þarfir, þeirra, sem vör-
urnar notuðu, og að eiukaskattur
á húsum myndi gera afnot allra
af þeim dýrari, en hindra þó um
leið nauðsynlegar umbætur í húsa-
gerð, ef þær yrði til að hækka
matsverð húseignanna. — En gald-
urinn, sem landleigan og slíkir
»monopol«-skattar, hafi í sér fólg-
inn, ef svo msetti segja, er þetta,
að skattstofninn (o: náttúrugæðin)
lcekkar í veröi við skattinn, af þvi
hann knýr frarn á markaðinn, það
sem ónotað liggur af þeim, þó
nothæf sé, í von um verðhækkun,
eða af öðrum ástæðum. Landleiga
hefir því almenn áhrif til bóta á
þann hátt, að náttúrugæðin verða
auðfengnari til afnota, en eigend-
ur þeirra sjá sér samt sem áður
borgið gegn þvi, að bera skattinn
eiuir, þvi þeir liafa þegar notað
hlunnindi sin sem skattstofn sér í
hag, en til útgjalda öðrum almenn-
ingi. Og þar eð sá skattur hvilir
nú þcgar, beint og óbeint, á öllum
mönnum og atvinnuvegum, þá
getur hann ekki orðið »einkasltalt-
ur« á sérstaka stétt eða atvinnu-
veg, i áhrifum sinum, þó ríkið
krefðist sinnar hlutdeildar á honum.
Þess vegna er landleiga ekki einka-
skattur í eðli sinu og áhrifum,
jafnvel þó þó hún væri látin ein
um það, að afla opinberra gjalda.
Eg teldi miklu nær sanni að
segja, að allir tollar verkuðu, eða
hefði áhrif, sem samtvinnaður
einkaskattur, því enda þótt þeira
kunni að vera gefln 10—20 mis-
munandi nöfn, þá verka áhrif
þairra allra í eina átt, þar eð þeir
leggjast að eins á einn lið: við-
skiftaþarfir manna.
Og ef allir skattar væri lagðir á
einungis eftir tekjuhæð gjaldenda,
eða gjaldþoli, án tillits til uppruna
þess eða orsaka, þá gilti einu, þó
þeir héti margt á fjárlögum: sam-
anlögð áhrif þeirra geta þó verkað
eins og einkaskatts.
III.
Þaö er annars einkennilegt, hve
hr. H. V, hefir kastað mikifli
þykkju á mig fyrir það, a@ eg
taldi hann ótrauðan fylgismann
stighækkandi tekjuskatts. Mér gat
ekki dottið í hug, að honum þætti
svo »ótímabært« að tala um ein-
staka skattaliði, eða væri svo um-
hugað um að sýnast óháður ákveð-
inni afstöðu til hvers einslaks
þeirra, að ekki mætli minnast á þá
í sambandi við »rannsókn skaíta-
málanna«. Og mér var vorkunn, þó
eg teldi hann halda fram tekjuskatti
sem hinum »eina, sanna fyrirmynd-
arskatti« (rneira sagði eg ekki), þvi
öll skýring hans á hinum almennu
skattaskilyrðum fjármálavísindanna
er beinlíns bundin við form og til-
högun tekjuskatls, eða þá þeirra
skatta, sem eins eru að eðli og
áhrifum, þó öðrum nöfnum kunna
að vera nefndir. Hver sem vill fyr-
ir því hafa, að fletta upp blaðinu
sem flutti fyrri grein hans, getur
gengið úr skugga um, að eg fer
hér með rétt mál. Þar tekur höf.
til, að skatlarnir (engin undantekn-
ing nefnd) eigi að hvila á gjald-
endum eftir gjaldþoli þeirra; að
þeir eigi að fara hlutfallslega hækk-
andi meö vaxandi tekjuhæð o. s.
frv. Alt kemur þelta prýðilega heim
við tekjuskatt, en þó þetta eigi að
vera almenn skattaskilyrði geta þó
ekki aðrar skattategundir heimfærst
undir þessa ummerkingu skalla-
ar fyrir hina opinberu móðgun
sem eg veitti yður?«
»Þér eru góður og hugrakkur,
en eg bið yður innnilega að gera
það ekki«.
»Eg skil yður! Mér er það ljóst,
að þau ósannindi sem hrötið hafa
af vörum mér verða aldrei ósögð.
En segið mér hvað eg á að gera.
Heyrið þér það, segið mér það!«
Það kom annar svipur yfir and-
lit henni.
»Eitt er það sem þér getið gert
fyrir mig en það er erfitt«.
»Það kemur ekki máli við,
segið það!«
»Mér datt í hug, þá er eg fór
hingað . . . . en það á ekki að
segjasí«.
Jú,segið það, eg biöyður um þaö«.
»Mér dalt í hug, að — ef þér
vilduð koma heim til mín — ein-
hverntima þá er vinir minir eru
hjá mér, þá rnyndi nærvera yðar,
þar eð þér væruð gestur minn,
þeirra á meðal sem hlýddu á móðg-
unina, vera nóg til þess að breiða
yfir alt . . . En . . .«
Hjartað barðist í brjósti hennar
er hún beið eftir svari hans, en er
það kom ekki, lét hún eins og hún
hyrfi frá þessari hugsun og bætti
við:
»En þetta er að sjálfsögðu óhugs-
andi. Eg get ekki beðið yður um
þetta. Eg skil það, hvaða afleiðing-
ar slik framkoma hefði fyrir yður«.
»Er þetta alt?« spurði hann.
»Þér munduð þá þora að gara
það?«
»Þora!«
Þau horfust í augu. Hún var
hreykin af valdi sínu, Hann var
ekkert barn, úr því hann þorði að
bjóða heiminum byrginn.
»Mér hefir dottið annað í hug«.
»Hvað er það?«
»Þér hafið ef tii vill heyrt það,
að eg er myndhöggvari. Eg vinn
að gosbrunni, sem stjórn borgar-
iunar hefir beðið mig um, og ef
eg mætti móta yður . . . .«
»Hvenær getum við byrjað?«
»Snemma í fyrramálið, ef þér
gætuð«.
Hún roðnaði og leit undan.
»Fyrirgefið mér, hafi eg tafið
yður of lengi!« sagði hún og gekk
i áttina til dyranna.
»Mér er hvert augnablik ánægja
sem þér dveljist hjá mér«.
»Mér var það fyrir mestu að
þér hugsið ekki til mín með hatri
og beiskju«.
»Hafi eg hugsað þannig þá eru
þær hugsanir að fullu horfnar«.
»Svo er og um mig!«
»Leyfið mér að fylgja yður til
dyra«, sagði hann, og augu henn-
ar svöruðtx greinilega:
skipulagsins, eins og rök munu
færð að síðar í grein þessari.
Þaö er því engan veginn hægt
að lá mér, þó eg teldi hr. H. V.
halda fram lekjuskatti, eftir fyrri
grein hans að dæma, og hin síðari
staðfesti þá skoðuD, þrátt fyrir af-
neilun hans á fylgi við nokkra á-
kveðna skattategund. En þar gerir
hann og þá játningu, að eftir hans
áliti ætti helst engir skattar að
vera, og þeirra ATæri heldur engin
þörf, ef komið væri á samvinnu-
þjóðfélagi, þar sem gjöldin yrðu
greidd af atvinnutekjum þess«.
(Auðkent af J, G. P.)
Þetta er svo nýstárleg kenning
hér á landi, og það frá manni í
ábyrgðarstöðu, að nánari skýring-
ar hefði þurft við. Orðið »sam-
vinna« hefir of góðan hljómgrunn
hér nú á tímum, til þess, að skeyta
megi við það óákveðnum og óút-
skýrðum hugmjmdum, sem hver og
einn klæðir svo I búning, eftir sín-
um geðþótta.
En hvað liggur svo í þessum
ummælum, enda þótt gert væri ráð
fyrir, að samvinnuþjóðfélag komist
á? — »eins og virðist vera á leið-
inni í ýtnsum menningarlöndum
Norðurálfunnar« (í Rússlandi eða
hvað?) Eflir niðurlagi hinnar til-
færðu málsgreinar (um atvinnu-
tekjur samvinnuþjóðfélagsins) að
dæma, er þá að búast við, að öll