Tíminn - 19.06.1920, Qupperneq 3

TlMINN
95
jíotifl íslenskar íflrir!
Notið íslensku sápuna
frá verksmiðjunni „SBROS“,
Rvík. Hún fæst í yfir 20 versl-
unum í Reykj avík — og- flest-
um kaupfélögum á landinu—
Pér eigið að biðja fyrst um
„SEROS" sápuna. Hún er
áreiðanleg-a best — fer best
með þvottinn og er drýgst
09 svo er hún ÍSLENSK.
reynslu bænda. Skýrslum þeim er
fengist hafa er og ábótavant í því,
að eigi hafa fengist nægilega skýr
greinargerð fyrir gróðri áveitu-
svæðanna, eins og eðlilegt er, þar
eð gras-þekkingu vel flestra bú-
enda er enn svo mjög ábótavant-
Og rekst eg þar enn á verkefni,
sem fyrir hendi er, að fá allan
almenning til þess, að þekkja öll
helstu fóðurgrösin er búpeningur-
inn nærist á.
Undanfarin ár hefir Helgi Jóns-
son grasafræðingur rannsakað gróð-
ur í tveim áveitusvæðum sunnan-
lands, Miklavatnsmýri og Skeiðuin.
Enn hefir hann eigi gefið skýrslu
um rannsóknir þessar, en vonast
má eftir því, að hann geri það
bráðlega. Gæti það orðið undir-
staða seinni rannsókna á þessu
sviði.
Fjölyrði eg ekki frekar um þetta
mál að sinni. Sem betur fer vita
allir, að áveiturnar borga sig best
af öllum þeim jarðabótum, sem
gerðar eru nú á dögum. — Eins
og eðlilegt er hafa þær alt fram
að þessu oft verið hálfgert fálm,
þær eru hér svo tillölulega nýjar,
auk þess sem staðhættirnir eru
svo sérlega breytilegir.
En því að eins vegnar þeim vel
til langframa, að bver og einn er
við þær fæst og allir í sameiningu
geti ávalt gert sér Ijóst hvað það
er sem þeir ineð áveitunum gera
jarðveginum og gróðrinum til gagns
og þrifa.
Valtýr Stefánsson.
Frá vitlöiiíliim.
Jafnaðarmenn i Bandaríkjunum
hafa ákveðið, að Eugene Debs
skuli vera frambjóðandi flokksins
við forsetakosninguna. Situr hann
nú í fangelsi, dæmduv fyrir njósnir.
— Lagafruinvarp er til umræðu
í enska þinginu um að leggja skatt
á útlendinga, sem í landinu dvelj-
ast, er neini 5 shillings á viku.
Er það gert til þess, að koma í
veg fyrir aukinn erlendan vinnu-
kraft í landinu.
— Enska stórblaðið Daily Ex-
press heitir 10 þús. sterlingpunda
verðlaunum fyrir flugferð fram og
aftur til Indlands. Á flugvélin að
flytja rúmlega hálfa sinálest at
vörum, tímalengdin hvora leið má
ekki vera lengri en 288 klukku-
tíinar og dvölin á Indlandi ekki
lengri en 15 daga.
— Það bar við í smábæ einum
á þýskalandi um miðjan f. m.,
En varðveizla og þekking á al-
þýðumálinu hefir einnig hagrænni
þýðingu. í fyrsta lagi er þess að
geta, sem er orðið mörgum móður-
málsvini áhyggjuefni, að oss berst
árlega urmull nýrra hugtaka, hluta
og viðfangsefna frá útlöndum, er
oss skortir íslenzk orð yfir. Vér
veljum þá ýmist þann veginn, að
nota útlendu orðin, sem efnum
þessum fylgja, eða myndumst við
að hnoða á þá nýyrðis-myndum,
sem oft eru miður vel valin. —
Fyrri leiðin er þó miklu tíðfarnari.
Afleiðingin af þessu hirðuleysi
verður síðan sú, að sægur erlendra
orða sezt að smám saraan í málinu.
Pau eru oftar þann veg mynduð
eða með þau farið, að þau sam-
rýmast ekki hinni skýru og form-
föstu tungu vorri. í öðru lagi er
það ærið algengt, að fögur alþýðu-
orð rýma fyrir orðskrípum, ýmist
af erlendum eða innlendum upp-
runa. En af ýmsum ástæðunr, sem
ekki hlýðir að rökræða á þessum
stað, tel eg það mikils virði, að
oss hepnist í lengstu lög að halda
tungu vorri svo hreinni og skýrri,
sem auðið er.
Hér getur varðveizla alþýðu-
málsins og þekking á því komið
oss að töluverðu haldi. í alþýðu-
málinu rekst maður oft og einatt
á orð, sem að eins tíðkast á litlu
svæöi eða eru ekki lengur notuð
að um það bil 20 vopnaðir menn
óku inn í bæinn á bifreiðum,
kölluðu borgarbúa saman á fund,
kváðust vera erindrekar óháðra
jafnaðarmanna og fengu fundinn
til að lýsa því yfir, að yfirvöldin
væru afsett og væri bærinn nú
orðinn lýðveldi með ráðstjórnar-
skipulagi. Því næst settust þeir
félagar aftur í bifreiðar sínar, óku
til bankanna og tóku traustataki
um 600 þús. mörk. Því næst óku
þeir burt úr bænum og liöfðu af-
lokið þessum erindum á svo
skammri stund, að yfirvöld og
lögregla gátu ekkert aðhafst. Hefir
alt verið prýðilega undirbúið, enda
hafa menn þessir horfið síðan svo
gersamlega, að enginn veit hverjir
verið hafa. Vitanlega hefir þetta
verið ræningjaflokkur, sem haft
hefir pólitíkina að skálkaskjóli.
— Friðþjófur Nansen hefir það
starf á hendi af hálfu þjóðabanda-
lagsins, að ráðstafa heimsending
herfaDga frá Rússlandi: til Fýska-
lands, Austurríkis og Ungverja-
lands. Er sá rekspölur kominn á
það mál, að um 500 fangar koma
daglega frá Rússlandi til Finnlands
og þar taka Þjóðverjar við.
— Gengur mjög illa að mynda
stjórn á Þýskalandi sem hafi næg-
an stuðning f liinu nýkosna þÍDgi.
Hermann Múller, meirihlutajafn-
aðarmaður gerði hina fyrstu til-
raun, en strandaði á því að óháð-
ir jafnaðarmenn neituðu samvinnu.
Pá leitaði foringi afturhaldsmanna
fyrir sér, en fór á sömu leið, þar
eð meirihlutajafnaðarmenn neituðu
þá allri samvinnu. Síðustu tiiraun-
ina gerði Trimborn sem er foringi
miðflokksins katólska.
— Albanar hafa látið allófrið-
lega og forystumaður þeirra á
friðarfundinum, Essad pasja, hefir
verið myrtur í París. Var það
albanskur maður sem vann það
verk.
— Flokksfundur repúblikana í
Bandaríkjunum hefir ákveðið að
Harding öldungaráðsþingmaður
skuli vera f kjöri af flokksins
hálfu við forsetakosninguna, en
margir spá því að sá flokkur muni
þá vinna sigur, enda hefir liann
nú meiri hluta i báðum deildum
þingsins.
— Af viðureign Pólverja og
Bolchewicka fréttist æ sitt á hvað,
og virðast engin þau tíðindi gerast
sem bendi til úrslita, en suður við
Svartahaf taka Rússar eina borg-
ina af annari.
— Námusprenging á Ungverja-
landi hefir orðið 175 manns að
bana.
— þjóðverjar hafa sent nýjan
sendiherra til Japan, Dr. Solf, og
í daglegu máli. Slík orð eru stund-
um þess eðlis, að komið gæti að
góðu haldi að gera þau almenn-
ari eða vekja þau upp að nýju
og nota þau i stað erlendu orð-
anna eða orðskrípanna, ýmist í
óbreyttri eða dálítið breyttri merk-
ingu, eftir ástæðum. Eg skal drepa
á tvö dæmi, atriðum þessum til
stuðnings og skýringar. Hér í
Reykjavík og sennilega víðar um
land tfðkast í mæltu máli fransk-
íslenzka orðasambandið changer-
aður litur (litir). Til er þó í ís-
lenzku alþýðumáli orðið hverfi-
lilur (eiginh breytilegur litur, litur,
sem hefir ýms blæbrigöi) yfir þelta
litafyrirbrigði, þótt það s.é að mfnu
viti óvíða notað. Hér þarf því
ekki annað en að koma islenzka
orðinu á hvers manns varir í stað
fransk-íslenzka orðasambandsins,
og það ætti að vera vanda-
lítið, jafn-ágætt og það er. —
í annan stað má nefna lýsingar-
orðið hverfur, sem tíðkast hefir f
vestfirzku alþýðumáli, en er nú að
rýma fyrir lýsingarorðinu rang-
skreiður, sem er miklu hvumleið-
ara, þótt ekki geti það talist orð-
skrfpi. 1 þessu tilfelli á að reyna
að vekja athygli fólksins á þvf, að
hverfur er styttra orð og fegurra
en rangskreiður, og reyna með þeim
hætti að gera orðið sem almenn-
ast. Vér ættum að leggja sérstaka
er honum sérstaklega falið að
koma á vinátlu milli landanna.
— Sljórnarskifti standa enn fyrir
dyrum á Ítalíu og er mælt að
Gioletti muni mynda nýtt ráðu-
neyti, en hann var talinn mikill
I’jóðverjavinur.
— Ebert forseti Þýskalands
neitar að verða aftur í kjöri.
r
Askorun til ísl. kvenna.
Öldum og áratugum saman hafa
verið sendar út áskoranir til ís-
lenskra bænda um að setja var-
lega á heyforða sinn á haustnótt-
um, minnast þess, að vetur geti
orðið harður og langur hér á
norðurhjara heims, hafísinn geti
legið við landið fram á sumar og
að ekki sé holt að treysta á að-
fengna hjálp. Lög eru samin um
heyásetning, eftirlitsmenn skipaðir
og fóðurbætir fenginn, en það
kemur fyrir ekki. Pegar snjór og
ís spenna land vort heljargreipum
vikum og mánuðum saman, svo
jarðbann verður, þá kemur upp
kveinan mikil víðsvegar um land
um bjargarskort fyrir skepnur. —
Kvíðinn um felli liggur eins og
mara á landsmönnum, um annað
rækt við að grafa upp slik orð sem
þessi eru og vekja athygli fólksins
á tign og gildi þeirra. Snjöll al-
þýðuorð ná stundum ekki útbreiðslu
eða leggjast niður þess vegna, að
fólkið, sem notaði þau, hefir fyiir-
orðið sig fyrir að bera þau lengur
í munni sér, er það hafði lært
sammerkt orð, er komin eru frá
þeim stöðum,. þar sem grunur leik-
ur á, að tfzkan sé nýrri og æðri.
En aðskotadýrin, sem hýst eru í
staðinn, eru þó venjulega verri. —
Annars er það ekki mitt hlutverk
að benda mönnum á málfegrunar-
leiðir. Eg vildi að eins minna á,
að alþýðumálið getur komið þeim
að notum, sem kynnu að vilja
vinna þetta nauðsynjastarf.
Eg hefi þá vikið í stuttu máli
að nauðsyninni á söfnun og rann-
sókn alþýðumálsins, menningargildi
þess og þörfinni á, að það sé varð-
veitt frá göllum. Eg hverf því að
fjórða þætti þessarar ritgerðar, hug-
myndum mínum um orðasöfnun-
ina framvegis.
IV.
Hingað til hefi eg því miður
ekki getað hagað orðasöfnun minni
eftir föstum reglum. Af efnalegum
ástæðum hefi eg orðið að gera mér
að góðu að grfpa orð og orð hvert
úr sinni áttinni, eftir því sem tæki-
færið bauðst. Reglubundin orða-
er ekki hugsað, um annað ekki
talað, það hertekur og heltekur
þjóðlífið, á meðan á þessu stendur,
drepur niður öll önnur áhugamál
og lamar svo dáð og dug margra,
að þeir flýj-a sveitirnar og bann-
syngja landið.
Öllum kemur saman um, að ill
meðferð á skepnum sé ómannúð-
leg og óguðleg, sé hagfræðilega
fordæmanleg og siðaðri þjóð ó-
samboðin. Allir játa, að nokkrar
fyrningar séu sveitabúskapnum
lífsskilyrði, að gagnið af skepnum
í góðum holdum sé a. m. k. lielm-
ingi meira en af þeim, sem drag-
ast fram með hor og harðrétti,
og því sé það óverjandi, að farga
ekki skepnum, þegar verð er sæmi-
legt, þótt »bústofninn skerðist«,
sem svo oft er talað um.
Petta hefir alt verið sagt- ólal
sinnum áður. það verður yfir höf-
uð varla sagt neitt nýtt í þessu
máli — nema ef það væri það,
að skora á konur þessa lands, að
beita áhrifum sínum í þá átt, aö
fellir geti ekki oftar orðið hér á
landi vegna fóðurskorts.
Flestar konur múnu lála sig
litlu skifta utanbæjarstörfin, þykj-
ast sem von er hafa nóg með sinn
verkahring. En hér er ekki um
neitt smávægilegt atriði að ræða.
Þelta er okkar stærsta siðferðilega
og fjárhagslega böl.
Gæluð þið, góðu konur, hugsaö
söfnun krefur miklu lengri tlma en
eg hefi haft ástæðu til að fórna til
þeirra starfa. En til þess beiddist
eg hækkunar á styrk þeim, er eg
hefi notið tvö undanfarin á, að eg
gæti hagað þessu starfi mínu eftir
reglum, sem eitthvert verulegt vit
væri í og borið gæti sýnilegan
árangur.
I T. kaflanum hefi eg lýst orða-
söfnunarstarfi minu að miklu leyti,
eins og það hefir verið hingað til.
Hér skal eg bæta við hugmyndum
mínum um tilhögunina á því fram-
vegis, er eg get varið til þess meiri
tima og kröftum en mér hefir kleift
verið til þessa.
Það er þá fyrst og fremst ásetn-
ingur minn að dveljast 3—4 mán-
aða tíma að sumrinu i sýslu hverri
(lengur ef til vill i sumum og skem-
ur í öðrum, eftir ástæðum) og á
fleirum en einum bæ. Mun eg auð-
vitað einkum velja þá bæi mér til
dvalar, er eg ætla fróðasta um orð.
Á einum dvalarstað i sýslu hverri
(að minsta kosti) hefi eg hugsað
mér að orðtaka eins nákvæmlega
og mér frekast er fært hinar ýmsu
greinar likamlegs og andlegs lífs, t.
d. menn, eldföng, majt og matgerð,
fatnað og fatagerð, smíðatól og
smíðar, húsagerð og hús, ilát alls
konar og innanstokksmuni, lands-
lag, jurtagróður, garðrækt, am-
boð, túnrækt, heyannir og heyskap,
til þess, að börnin ykkar horfi
upp á dauðvona skepnur af hor
og hungri. Hvílíkar endurminn-
ingar fyrir lífið! Eg er viss um,
að bjarta ykkar hefir blætt, er
blessaðar skepnurnar ykkar, sem
árum saman hafa fætt ykkur og
klætt, mændu á ykkur eftir björg,
og þið höfðuð ekkert að gefa þeim.
Heimilin verða lömuð, farg legst
á hugsunarlif manna og allar fram-
kvæmdir, alt snýst um þelta eina:
að bjarga skepnuin frá hungur-
dauða.
Kaflar í bréfum, sem eg hefi
fengið í vetur frá mætum konum
til og frá á landinu um ástandið,
líkjast neyðarópi.
Væru íslendingar trúmenn meiri
en þeir alment eru, hefðu þeir nú
haldið heitdag, strengt þess heit
hátíðlega, að svona skyldi ekki
að öllu sjálfráðu fara framar. —
Eg hef þá trú, að bænir og heit
hafi stigið upp frá mörgu brjósti
þetta vor.
Þar þarf að koma, að við get-
um boðið vetri, kulda og snjó
byrginn. Það gerir ekkert, þó hann
blási kaldan og snjónum kyngi
niður, ef menn hafa skjólleg hús
og klæði, og allar skepnur eru
inni og liður vel.
Eg skildi það ekki fyrst í stað,
hvernig Norðmenn gátu unnað svo
snjónum, þeir fögnuðu fyrstu snjó-
komunni eins og börn, en þeir
þurftu heldur ekki að sækja björg
handa skepnum sínum undir snjá-
inn.
Við finnum geig í okkur við
óbrúuð vatnsföll, er velta áfram
kolmórauð, eyðandi öllu, sem á
vegi þeirra verður, en þegar
brúin er komin, hverfur geigur-
inn, elfan syngur ekki sína sigur-
söngva framar, mannsandinn hefir
sigrað.
Góðu konur, þið sem elskið
börnin ykkar framar öllu öðru
hér á jörðu og viljið bægja frá
þeim illum áhrifum, látið þau
aldrei þurfa að sjá hordregnar
skepnur eða liungurdauða.
Skepnurnar skjóta máli sínu til
ykkar, sem hafið meðaumkun með
öllu ósjálfbjarga og bágstöddu. —
Þið þekkið það líka vel, hve marg-
faldlega skepnan borgar góða með-
ferð.
Eg efast ekki urn, að þið sigrið,
hvort sem það verður með skör-
ungsskap Bergþóru gömlu eða með
aðferðinni »hennar fóstru minnar«
í »Marías«: Hún var minst vexti
og kraftaminst á heimilinu. Hún
skipaöi aldrei neinum neitt. En
hvað sem hún orðaði við fóstra
minn, það gerði hann, eða lét gera.
Og væri hann eitthvað tregur, þá
búpening og önnur landdýr, lambs-
burð og burð annara gripa, frá-
færur, fjallgöngur og réttir, gegn-
ingar, skipagerð og skip, veiðarfæri,
veiðiskap, verzlun og verzlunar-
vöru, ferðalög, leika, samkomur og
skemtanir, veizlur, bækur og bók-
leg störf, veðráltu, himintungl, sál-
ræn fyrirbrigði. trú á dulræn öfl 0.
s. frv. o. s. frv. Eg geri ráð fyrir,
að eg leitist af fremsta megni
við að orðtaka reglulega hverja
greinina á fætur annari og tæma
þær hverja um sig, að svo miklu
leyti sem unt er. Þó mun eg aldrei
taka þau orð eöa merkingar orða,
sem eg veit með óyggjandi vissu
að tfðkast eins um land alt. Á
öðrum dvalastað eða dvalastöðum
í sýslunni mun eg reyna að fá
þennan orðaforða staðfestan og
aukið við, ef kostur er. Eg mun
yfirleitt gera mér far um að fá öll
þau orð og merkingar sem bezt
staðfest, er eg álít að þarfnist
slerkra vitna. Allan orðaforðann
skrifa eg til bráðabirgðar 1 vasa-.
bækur og læt teikningar fylgja,
þar sem eg álít þess þörf. Einnig
mun eg tilfæra heimildir og heim-
ilsfang að orði hverju eða merk-
ingu. Að vetrinum ætla eg mér að
vinna úr orðasafninu, hreinskrifa
orðin og vitni öll á þar til gerða
seðla og raða þeim eftir stafrofs-
röð. Þegar þessu er lokið, tek eg