Tíminn - 26.02.1921, Síða 1

V. ár.
Reykjavík, 26. febrúar 1921.
I.
Tímanum endist ekki rúm til
þess nema smátt og smátt að geta
um hin mörgu frumvörp, sem
stjórnin hefir lagt fyrir þingið, og
taka afstöðu til þeirra. Hér verður
getið tveggja einkasölufi*umvarpa.
Hið fyrra fjallar um einkasölu
rikissjóðs á lyfjum. Hefir land-
læknir samið frumvarpið og ritað
um það athugasemdir, en lands-
stjórnin fallist á það og flytur.
Efnið er mjög óbrotið. Lands-
stjórninni veitt einkaleyfi til inn-
flutnings á lyfjum, umbúðum er
til heyra og hjúkrunargögnum og
sker sjálf úr hvað til telst. Vörur
þessar selur hún lyfsölum og lækn-
um, er rétt hafa til lyfjasölu, og
ekki öðrum. Fé sem til þessa þarf
má stjórnin taka að láni. Hún
skipar mann, með lyfsalaprófi,
sem veiti versluninni forstöðu og
hefir um leið eftirlit með lyfjabúð-
unum, og tvo menn til endurskoð-
unar. Reglur verða settar um
vörubirgðir lyfsala, sem þá verði
til. Álagning á þessar vörur megi
ekki vera meiri en 50%, en lág-
marksálagning er ekki ákveðin.
Ágóðinn af þessari verslun á að
fara í ríkisjóð. — '
Tíminn fer ekki dult með það,
að honum eru það mikil vonbrigði,
hvernig frumvarp þetta er flutt.
Sé að því ráði horfið, að ríkið
taki lyfjaverslunina í sínar hend-
ur, verður það að vera með þann
tilgang fyrir augum fyrst og
fremst, að sjá urn að lyfin verði
ódýrari. Munu þeir vera fáir sem
ekki undirskrifa þau orð Jóns
Gauta Péturssonar, í grein hans
um lyfjaverslunina (Tíminn II.
árg. bls. 75), að það verður að
„teljast hinn allra ómannúðlegasti
skattur að hafa lyf javerðið hærra
en svo sem minst má verða“. En
sú hugsun vakir alls ekki fyrir
stjórninni og landlækni með frum-
varpinu, að lyfin verði ódýrari.
þvert á móti er gefið undir fótinn
um alt að 50% álagningu og gefin
von um beinar tekjur af verslun-
inni í ríkissjóð. þessari hugsun, að
skattleggja sjúkdóma, verður
Tíminn að vera algerlega mótfall-
inn.
það er þó gefið í skyn, að lyfin
muni ekki þurfa að verða dýrari
með þessu fyrirkomulagi, þrátt
fyrir milda álagningu og mikinn
gróða ríkissj'óðs. þetta getur ekki
staðist nema með því einu móti,að
álagning lyfsalanna nú á lyfin sé
gífurlega há. En hver ræður álagn-
ingu lyfsalanna? það gerir land-
læknir, eða það á landlæknir að
gera. Ilann á að setja taxta á lyf-
in og er þar með beinlínis skipað-
ur vörður almennings gagnvart
lyfsölunum. Eins og nú er ástatt,
hefir landlæknir það því í hendi
sér að sjá um að lyf séu ekki seld
of dýni verði. Hann á því að sjá
um það, að þessi mikli gróði, sem
hann telur að ríkið geti haft af
lyfjaheildsölu, án þess að lyfja-
verð hækki, lendi hjá sjúklingun-
um, í lækkuðu lyfjaverði, en ekki
í vasa lyfsalanna. það er embættis-
skylda landlæknis að sjá um þetta.
Ilversvegna gerir hann það ekki?
' Af athugasemdum um annað
frumvarp verður það ljóst, hvem-
ig landlæknir gætir réttar almenn-
ings í þessu efni. Fjármálaráð-
herrann getur þess sem sé að
spíritus concentratus — sem not-
aður er íflest lyf, — kosti nú, kom-
inn í hús, að meðtöldum tolli 6 kr.
(literinn), en muni seldur úr
lyfjabúðunum til almennings á
15—16 kr. þetta eru orðrétt um-
mæli fjármálaráðherranns. Land-
læknirinn bregst alveg embættis-
skyldu sinni þar eð hann fyrir-
byggir ekki slíka okurálagningu
með taxtanum.
Tíminn verður að álíta, að tak-
markið: að sjúklingar fái ódýr lyf,
eigi alveg eins að geta náðst með
því skipulagi sem nú er, og með
slíkri heildsölu einkasölu ríkisins.
1 báðum tilfellunum þarf að setja
lyfjabúðunum taxta. Sé það ekki
framkvæmt nú, eru engar líkur til
þess fremur að það verði þá fram-
kvæmt.
Vitanlega getur Tíminn ekki
litið á þetta mál nema frá leik-
mannssjónarmiði, en honum virð-
ist hér vera um ofureinfalt mál að
ræða að þessu leyti.
Alt öðru máli væri að gegna
væri farið fram á að einkasala rík-
isins væri bæði í heildsölu og smá-
sölu, þannig að lyfsalarnir yrðu
beint embættismenn ríkisins. Á
þeim grundvelli ritaði Jón Gauti
Pétursson um málið í áðumefndri
grein. Á þeim grundvelli virðist
tilgangurinn og geta best náðst
um að tryggja almenningi ódýr
lyf. Á þeim grundvelli var bent á
einkasölu á lyfjum sem möguleika
í samþykt þingvallafundar 1919.
En annars mun Tíminn ekki
taka afstöðu til þess máls nú, því
að honum er það vel ljóst, um hve
vandasama verslun er hér að ræða
og hve mikið er í húfi um hana.
Tíminn álítur það því ekki rétt
að þetta frumvarp nái fram að
ganga, þar eð: það stefnir ekki í
þá átt, sem einkasala á lyfjum á
að stefna, þ. e. að lækka lyfjaverð-
ið, veitir ekki meiri tryggingu en
núverandi skipulag um lágt lyfja-
verð, en leggur þó ríkinu mikinn
vanda á herðar.
II.
Hitt frumvai-pið er um einka-
sölu á tóbaki og áfengi.
Var þessa frumvarps getið í 1.
tbl. Tímans þ. á., en einungis laus-
lega, því að þá ríkti bann gegn
því að ræða frumvarpið, enda
hafði Tíminn ekki getað fengið að
sjá það.
En það er skemst af að segja,
að þar sem þá var jafnvel búist
við því versta, þá hefir það alt
ræst, En þar sem þá var vonast
eftir að einhverjar málsbætur
væru fyrir hendi, þá finnast þær
ekki þótt leitað sé með logandi
ljósi.
Er þetta því verra, þar eð það
verður ef til vill til þess að skaða
það í frumvarpinu, sem gott er,
sem er einkasalan á tóbaki.
það er sem sé deginum ljósara
af frumvarpinu, að fjármálaráð-
herrann skipar áfenginu, sem ná-
lega ekki er flutt til íslands nema
til lyfja, alveg við hliðina á tóbak-
inu, sem nautnavöru, sem landið
eigi að gera sér að sérstökum
tekjustofni. Hann gerir ráð fyrir
75—100% álagningu á áfengið, og
það eftir að það er komið í hús og
búið að greiða af því toll. Og hann
gerir ráð fyrir alt að því hálfrar
miljónar króna gróða af þessari
verslun ríkissjóði til handa.
þetta er að lögfesta misnotkun
lyfjabúða og lækna á lyfjaáfeng-
inu.
þetta er nákvæmlega sama
sljórnarstefna og ef það réttarfar
væri hafið, að ríkið legði toll á
þýfi þjófanna, í stað þess að refsa
þeim, og viðurkendi þannig þjófn-
að sem lögverndaðan atvinnuveg.
þetta frumvarp fjármálaráð-
herrans er hnefahögg framan í
alla bannmenn landsins.
það er ef til vill allra versta til-
ræðið sem bannhugsjóninni hefir
verið veitt hér á landi.
það er skylda bannmannanna á
alþingi að strádrepa þannan lið
frumvai'psins, og Tíminn þykist
þess öldungis viss, að það verði
gert.
Kemur það úr hörðustu átt að
maður, sem situr í landsstjórninni
skuli veita slíkt tilræði.
Alt annað mál er það, að semja
sérstök lög um einkasölu ríkisins á
áfengi. Væri það reist á alt annari
grundvallarhugsun. Ekki þeirri að
lögfesta misnotkunina og gera
hana að tekjugrein. Heldur þeirri
að koma við miklu betra eftirliti
af ríkisins hálfu með innflutningn-
um og úthlutuninni, til þess að
koma í veg fyrir misnotkunina og
leggja ekki toll á þá sem njóta
eiga, því að það eiga nálega ekki
að vera aðrir en þeir, sem um sár-
ast eiga að binda í þjóðfélaginu —
s j úklingarnir.
------o-----
Mentamálanefndin.
i.
það er alkunnugt, að lands-
stjómin skipaði þá Guðmund
Finnbogason og Sigurð Sívertsen
háskólakennara til að rannsaka að-
alskólalandsinsog gera tillögur um
endurbætur á þeim. Álit þeirra um
Mentaskólann og tillögur hefir nú
verið lagt fyrir Alþingi, og álit um
Kennaraskólann er á leiðinni.
Nefndin valdi þá starfsaðferð, að
taka fyrst Mentaskólann, þá
Kennaraskólann og ljúka við
hvorn um sig, og mun það tilætl-
un hennar að taka þannig hvern
skólann af öðrum þar til öllum er
lokið. Mæltist stjómin til að
Menta- og Kennaraskóla yrði lok-
ið fyrir Alþingi, er nú situr, og
virðist hún ætlast til, að lög um
báða skólana verði afgreidd nú
þegar. Er það harla einkennilegt,
þar sem álitin koma fyrst fram nú
í þingbyrjun. Á síðari árum hefir
að vísu tíðkast sú aðferð, að mál-
um, sem miklu skifta, er rutt inn
á Alþingi, síðan era þau afgreidd
þaðan í flaustri, og dynja svo yfir
þjóðina eins og þruma úr heið-
skíru lofti. þessu má ekki vera ó-
mótmælt. þingfrjáls þjóð hefir
rétt til að ræða mál sín áður en
þau eru gerð að lögum. Er það
þingregla, að tvær umræður
standi um hvert mál eftir að
nefnd hefir undirbúið það, og má
ekki minna vera en þjóðin hafi
sama rétt um öll aðalmál. Nefnd
er ekki sama og dómstóll.
Stjómin hefir skipað þá háskóla-
kennarana í mentamálanefnd til að
búa skólamál undir umræður þings
og þjóðar, en ekki gert þá að nein-
um hæstarétti í mentamálum. Eg
þykist vita, að Alþingi muni líta
svo á, og fresta öllum fullnaðará-
k\7örðunum um þessi mál að svo
stöddu.
En annað er verra: starfsaðferð
nefndarinnar. Hún hefir tekið tvo
skóla út úr og stagað í helstu göt-
in á reglugerðum þeirra, í stað
þess að gera álit um það, hvemig
skólamálum landsins í heild sinni
skuli skipað, hvaða skólar skuli
vera í landinu, hvert sé verksvið
þeirra hvers um sig, og samband
sín á milli. Hún hefir lagst undir
höfuð að gera nokkuð heildaryfir-
lit. það er henni engin afsökun, að
stjómin heimtaði álit um tvo skól-
ana fyrir þetta þing. Hún gat gert
yfirlit fyrir því, og treystist hún
ekki að skila af sér Menta- og
Kennaraskóla að auki á tilteknum
tíma, gat hún svarað stjórninni,
að hún hefði þá aðferð er hún sæi
réttasta eða léti af störfum að
öðram kosti.
það er ekki hægt að taka skól-
ana hvem af öðram eins og rollur
til rúnings fyrirhyggjulaust. Skól-
ar landsins era ekki óskildar,sjálf-
stæðar stofnanir, er séu sjálfum
sér nógar og þurfi hvorki að líta
á
til hægri né vinstri. þeir eiga að
grípa hver inn í annan eins og ein
sveitin liggur upp að annari. það
mega hvergi vera svo breiðar gjár
á milli skyldra skóla, að ekki verði
stokkið á milli. það verður að
byrja á að marka fyrir götum og
gangstígum. Ef það er látið undir
höfuð leggjast, er hætt við að skól-
um verði líkt skipað 1 landinu og
húsum í Grjótaþorpinu. það yrði
vandrataður mentavegurinn svo-
kallaður um króka og krákustíga
innan um homskakka húskofa.
það yrði oft að fara sama vegar-
spottann tvisvar til að ná áfanga-
stað og jafnan komist styttra en
mátt hefði með betra skipulagi.
þetta er augljóst um Mentaskól-
ann; hann þarf vitanlega að
standa í nánu sambandi við aðra
skóla landsins, þó ekki sé nauðsyn-
legt að stokkið verði á milli fyrir-
hafnarlaust. Foreldrar austan-
lands og norðan hafa fæstir efni
á að senda sonu sína til Reykjavík-
ur fyrir fermingaraldur. Ferðir
eru örðugar og dvölin þar dýrari
en á nokkram öðram stað á land-
inu. Og síst ákveða allir um ferm-
ingaraldur framtíð sína. Inntöku-
skilyrði við Kennaraskóla er ekki
hægt að fastsetja fyr en ákveðið
er um námssvið bama- og ungl-
ingaskóla, og burtfararskilyrði er
ekki hægt að setja fyr en gengið
hefir verið frá reglugerðum þeirra
skóla, er kennaraefnunum er ætl-
að að starfa við.
Nefndin hefir því ekki byrjað á
réttum enda. Mér er næst að halda
að réttast hefði verið að fela henni
það starf eitt, sem hún hefir lagst
undir höfuð að vinna: að gera til-
lögur um skólaskipun í landinu og
frumdrætti að reglugerðum skól-
anna. Hinir æðri skólar ættu að
hafa svo mikla sjálfstjórn, að
kennuram þeirra sé ætlað að
semja reglugerð þeirra þegar búið
er að draga frumdrættina. Hver er
sínum hnútum kunnastur. Og þá
hefðu ekki tillögur mentamála-
nefndar kafnað í aukaatriðum eins
og raun er á orðin.
Nefndin hefir haft ranga aðferð
í rannsókn sinni. Undirbúningur
málsins af hennar hálfu er alsend-
is ófullnægjandi, eins og síðar mun
sýnt nánar. þjóðin hefir engan
frest fengið enn til að ræða menta-
málin á grundvelli nefndarálitsins.
það er því óhugsandi að málið
verði afgreitt af Alþingi að svo
stöddu.
Ásgeir Ásgeirsson.
■o
Öllum mun í fersku minni sorg-
arfregnin sem barst frá Staðar-
felli hinn 2. okt. síðastl., er fernt
af heimilisfólkinu draknaði og þar
á meðal einkasonur Staðarfells-
hjónanna, Gestur Magnússon og
fóstursonur þeirra, Magnús Guð-
finnsson.
Nú berst þaðan önnur fregn,
um það, hversu þau merkishjónin
snúast við harminum, sem var að
þeim kveðinn og hversu þau ætla
að halda á lofti minningu þessara
ástvina sinna.
Magnús bóndi Friðriksson á
Staðarfelli er kominn til bæjarins
fyrir nokkrum dögum. Getur Tím-
inn nú flutt þá fregn, þótt ekki
sé enn fullgengið frá því sem gera
þarf í sambandi við hana, að þau
hjónin hafa ákveðiS að gefa rík-
inu í vor eignarjörð sína Staðar-
fell, með öllum húsum og mann-
virkjum, til skólajarðar fyrir hinn
væntanlega kvennaskóla við
Breiðafjörð, í minningargjöf um
þessa syni sína.
Tuttugu og fjögur ár eru liðin
síðan frú Herdís Benediktsen gaf
8. blað
íina miklu dánargjöf í minningu
Ingileifar dóttur sinnar. Mun sá
sjóður nú orðinn um það bil 100
þús. kr. Hefði stríðið ekki komið,
hefði vafalítið verið reynt að koma
skólanum á fót á síðastliðnu ári, á
100 ára afmæli frú Herdísar. Hef-
ir um það verið töluvert deilt, hvar
skólinn ætti að standa. Nú er ekk-
ert lengur til fyrirstöðu að skólinn
hefji starf sitt. Nú er staðurinn
fenginn, sennilega alheppilegasti
staðurinn sem unt var að fá. Og
það er eins og einhver hulin hendi
forsjónarinnar standi á bak við
þessa atburði. Staðarfell var ætt-
arheimili Brynjólfs, manns frú
Herdísar. þaðan er féð komið í
Herdísarsjóðinn. Nú gefa núver-
andi Staðarfellshjón óðalið handa
skólanum, og það svo stórum bætt
eftir hinn mjög myndarlega bú-
skap Magnúsar og konu hans.
I 1. tbl. Tímans þ. á. er Staðar-
felli lýst af nákunnugum manni,
og vísast hér til þess. En nokkru
skal þó hér bætt við, um að sýna
hversu vel jörðin er fallin til skóla-
seturs.
Aðflutningar eru þangað, afar-
hægir, þar eð ekki er nema tveggja
klukkutíma mótorbátsferð úr
Stykkishólmi og heim í tún á Stað-
arfelli, og höfn er þar ágæt. þá er
skógur þar hár og víðáttumikill,
sem þarf að grysja og mótak
ágætt. Enn má geta þess, að þar
er mörg matarholan, í sjó og eyj-
um, sem kemur sér vel fyrir skóla-
bú. Túnið er ágætt og grasgefið
og gott til útgræðslu, og má reka
hvort sem heldur vill stórt kúabú
eða fjárbú. Staðurinn liggur eins
vel fyrir miðjum Breiðafirði og
orðið getur. Og loks má á það
minna, hversu það er mikils virði
að taka þarna við hinu stóra og
ágæta íbúðarhúsi úr steini, sem
Magnús refir reist, og ekki yrði nú
reist nýtt undir 80 þús. kr., og yf-
irleitt að taka við húsum og jörð-
inni í fyrirmyndar frágangi eftir
góðan búmann.
Magnús gerir ríkinu ennfremur
kost á því, að fá til kaups, við
sanngjörnu virðingarverði nálega
allan búpening sem hann á á Stað-
arfelli og öll áhöld til búsins bæði
til lands og sjávar, sem öll eru í
fyrirmyndarstandi. Loks væntir
hann þess, að meðan þau hjón lifa,
þá njóti þau styrktarfjár, og
kjósa þau helst að mega búa um
sig til dvalar heima á Staðarfelli.
— Mun svo mörgum fara, er
hann fær fregn þessa, að hún
verði honum eins og sólskinsblett-
ur í heiði, í öllum þeim örðugleik-
um og erfiðu tíðindum, sem steðja
að þjóð og einstaklingum á þess-
um tímum.
Magnús Friðriksson hafði reist
sér göfugan minnisvarða með sín-
um framúrskarandi atorkusama
búskap, með sínum miklu handa-
verkum á Staðarfelli. En enn
meiri og göfugri minnisvarða reisa
þau sér, Staðarfellshjón, og sonum
sínum, með þessari gjöf, sem
verða mun æskulýðnum við hinn
fagra Breiðafjörð, hinum ungu
húsmæðrum sérstaklega, til mikill-
ar menningar og blessunar.
Væntir Tíminn þess, að lands-
stjóm og þing finni virðulega og
vel viðeigandi aðferð um að þakka
hjónunum af íslands hálfu.
------o------
Madama Langsum.
Hneikslanleg sambúð.
Allir gengu af A B C
í eina rekkju saman.
llneikslismál er sagt það sé,
— en sjá menn hver er daman?
------o-------