Tíminn - 28.05.1921, Side 1

V. ár.
Reykjavík, 28. maí 1921
Tvö úrræði í
viðskiftamálum.
I.
Fjárkreppan hefir kent Islend-.
ingum ýmislegt sem nauðsynlegt
er að vita, t. d. hverja þýðingu
fyrirkomulag fslandsbanka hefir
fyrir þjóðina, áhrif fjárhættu-
atvinnureksturs o. fl. þá hefir
neyðin sýnt ótvíræðlega hversu
veltufjárfrek íslensk verslun er,
og hvernig veltufjárskorturinn
hefir um margar aldir og fram á
þennan dag gert fslendinga fjár-
hagslega háða útlendingum. Hefir
sú hlið málsins verið skýrð hér i
blaðinu fyrir nokkrum mánuðum.
Hér skal í fyrstu aöeins minst á
tvö atriði. Fyrst þá alþektu stað-
reynd að íslenskar afurðir eru yf-
irleitt ekki fyrsta heldur annars
og þriðja ffokks varningur. Og í
öðru lagi að allar íslenskar afurð-
ir hafa mjög takmarkaðan mark-
að erlendis, og venjulega seint og
erfitt að fá þær seldar. Afleiðing-
in er auðsæ. Framleiðsla landsins
er torseld, og ekki í miklu áliti yf-
irleitt. Andvirði hennar verður
minna heldur en fyrir auðselda
vöru, sem er í miklu áliti. þjóðin
verður fátæk, af því að tekjumar
eru litlar, en þarfir miklar, í erfiðu
landi með óblíða náttúru.
Athugum stuttlega helstu út-
flutningsvörurnar: Saltfisk, síld,
saltkjöt, ull. þrjár fyrstu tegund-
irnar eru söltuð matvæli Engin
söltuð matartegund hefir alheims-
markað. Krafa best menta íolks-
ins í flestum löndum er að hafa
nýmeti, ekki saltaðar, gamlar
fæðutegundir. Saltfiskurinn ís-
lenski hefir að vísu mjög gott orð
á sér. En við nýja fiskinn getur'
hann ekki kept, um vissa stór-
borgamarkaðinn í ríku i ðnaðar-
löndunum. Öllu ver er ástatt með
saltkjötið, þrátt fyrir bætta verk-
un og söluaðferð á síðustu árum.
Og ullin er sökum veðráttunnar
hér á landi gróf og miður hæf í
fína dúka, heldur en ull sem vex á
skepnum í mildu eða heitu lofts-
lagi.
Aðstaðan er á móti íslending-
um. í baráttunni við fátæktina og
skuldirnar þarf að taka allar á-
stæður til greina, ef sæmilega á
að fara. *
Frá almennu sjónarmiði er be.r-
sýnilegt að þjóðin þarf að keppa
að því að framleiða góðar og auð-
seldar vörur. Við framleiðsluna
þarf að hafa í huga hvað hægt er
að selja vel og selja fljótt. Eins og
nú stendur á er kjöt fremur tor-
selt og borgar ekki vel framleiðslu-
kostnaðinn. Andvirði kjötsins
kemur ekki í hendur framleiðend-
anna fyr en seinast á árinu, eða
eftir áramót. þeir sem vinna að
framleiðslunni verða að lifa á lán-
um meginhluta ársins. Fyrir versl-
un landsins er þetta drepandi ó-
holt. Frá sjónarmiði þjóðarbús-
ins væri heppilegra að breyta
nokkru af kjötframleiðslunni í
auðseldari vörur: smjör, osta, egg,
flesk. þessar vörutegundir gætu
allar verið eftirsóttar, auðvelt að
breyta þeim í peninga um leið og
þær kæmu á markaðinn. Og land-
ið þyrfti minna að skulda út á við,
ef framleiðslan væri fiölbreyttari,
og sala gerðist á öllum tímum árs.
þessa breytingu, og aðrar meiri
af sama tæi þarf að rannsaka af
þeim mönnum, sem vit hafa og á-
huga á þessum málum. Verkefnið
er að „strita með viti“ til að gera
þjóðinni auðveldara að njóta sín í
landinu.
II.
Fyrri þátturinn laut að breyttri
og bættri framleiðslu. Hér skal
stuttlega vikið að verslunarhlið-
inni.
Samvinnulögin nýsamþyktu eru
líkleg til að marka spor í verslun-
arsögu landsins. Ekki eins og
Mbl. heldur fr'am, af því að þau
veiti félögunum sérréttindi, því að
réttindin eru ekki önnur en þau,
sem leiða af eðli málsins að félög-
in starfa að almenningsheill. þýð-
ing samvinnulaganna er aðallega
fólgi í því, að þau samræma og
sameina dreifða krafta, og gera
þá starfhæfari, en ella. Eftir fáein
ár verða öll samvinnufyrirtæki
hér á landi samstarfandi, bæði inn
á við og út á við. þegar starfað
er á sama grundvelli og með sömu
aðferðum, getur leiðin varla orð-
ið nema ein.
þetta er ósegjanlega mikils
virði hér á landi, þar sem byrðam-
ar eru þungar en fáir til að bera.
Samstarf landsmanna að hinum
erfiðu verkefnum, það eitt og ekk-
ert ánnað, getur gert þjóðinni fært
að taka þátt í kapphlaupi lífsbar-
áttunnar við stærri þjóðir, sem að
mörgu leyti eru betur settar.
En þegar meginþorri lands-
manna hefir sameinast undir einu
merki, þó er aðeins komið upp á
fyrsta þrepið. Næst er að hefja
samstarf við aðrar þjóðir, öllum
aðilum til menningar og hagsbóta.
Ef fara ætti þessa leið, yrðu ís-
lensk” samvinnufélögin að ganga
í alþjóðabandalag samvinnu-
manna um allan heim og taka
þátt í störfum þess eftir því sem
máttur og aðstaða leyfa.
Alþjóðasamband þetta liefir nú
starfað í rúman aldarfjórðung.
Höfuðaðsetur þess er í London. I
því eru því nær allar samvinnu-
heildsölur í Evrópu og margar úr
öðrum heimsálfum.. Lítið hefir
verið um Samband þetta skrifað á
íslensku. Fyrst mun þess getið í
grein eftir Pétur Jónsson á Gaut-
löndum í Tímariti kaupfélaganna
tveim árum eftir af alþjóðabanda-
lagið var stofnað. Fram að þessu
hefir samvinnan hér á landi haft
nóg verkefni heima fyrir. En á síð-
ustu árum hefir skipulagi félag-
anna fleygt svo fram, að nú er
nokkru nær að auka við verkefn-
in. Hagnaðurinn við slíkt sam-
starf yrði sennilega aðallega fyr-
ir þá minni og veikari, einkum í
fjárhagslegum efnum. En vel
mætti svo fara, og það væri gleði-
legt fyrir minstu smáþjóðina, að
hún yrði að einhverju leyti veit-
andi, ekki að öllu leyti þiggjandi.
Alþjóðabandalagið er nú komið
á það stig, að mjög skamt verður
þess að bíða, að sett verði á stofp
alþjóðaheildsala og alþjóðabanki í
London fyrir samvinnufélög allra
landa, ;au sem vinna vilja þar
með. pað þarf skami að leita fyr-
irsjáanlegra hlunninda fyrir ís-
lensk vörukaupafélög, við að vera
þar þátttakandi. Alheimsheildsal-
an keypti fyrir miljarða, þar sem
við þyrftum í mesta lagi hundruð
þúsunda. Smábóndinn, embættis-
maðurinn og þurrabúðarmaður-
inn á íslandi fengi varning á
heimsmarkaðinum með sömu kjör-
um og stærstu „hringar" fá nú,
þótt almenningur njóti lítils af
því. Danir, Svíar og Norðmenn, þ.
e. samvinnuheildsölur þessara
landa hafa nú í nokkur ár haft
með sér slíkan félagsskap til inn-
kaupa, einkum á varningi frá öðr-
um heimsálfum, og gefist vel. Er
það lítil byrjun alþjóðaheildsöl-
unnar.
En fyrir íslendinga myndi samt
mestur fjárhagshagnaður að því-
lílcu samstarfi með öðrum þjóðum
vera fólginn í auknum tækifærum
til að selja islenskar afurðir. Og
það er gott, því að þess er mest
þörf. Lausleg dæmi í þá átt má
drepa á hér. Samvinnufélögin
sænsku selja í smásölu afannikið
af íslenskri síld. Yfirmaður heild-
sölunnar í Stokkhólmi viðurkendi
síðastliðið sumar við þann sem
þetta ritar, að Svíum þætti síld
héðan betri en önnur síld. En
margfaldur braskarahringur er
milli framleiðenda hér og neyt-
enda í Svíþjóð. Af því stafa mis-
tökin. Merkur íslendingur, sem
dvaldi í Genf í vetur hitti þar einn
af forkólfum samvinnufélaganna
á Ítalíu, sem vildi komast í sam-
band við íslensku samvinnufélög-
in eða landsverslun hér um kaup
á fiski. þetta sýnir möguleikana,
en heldur ekki meira, sem varla
er von um órannsakað mál.
Síðastliðið sumar dvaldi maður,
sem var í þjónustu Sambandsins,
nokkra stund í Englandi. Ilann
veitti eftirtekt ketverðinu þar.
Kælt ket var um einn shilling
pundið, enda aðflutt frá öðrum'
löndum. Nýtt ket af heimafé ný-
slátruðu tæpa þrjá shillings.
Svona eru hlutföllin þar í landi.
Ríka og efnaða fólkið kaupir að-
eins nýtt ket, og borgar það vel.
En nýtt ket í Englandi geta engir
haft á boðstólum nema Bretar
sjálfir — og íslendingar, ef hægt
er að koma á aftur innflutningi á
lifandi sauðfé. það er nálega eini
vegurinn til að bæta ketmarkað-
inn fyrir Islendinga, að slátra
sauðfénu í Englandi. Framleiðslu-
kostnaður þessarar vöru er afar-
mikifl hér á landi, sökum óblíðu
náttúrunnar. Hvort sem við sölt-
um ketið, kælum það eða sjóðum
niður, geta bændur í sólríkum
löndum: Ástralíu, Argentínu og
Bandaríkjunum kept við okkur og
selt ódýrara, af því þeir hafa betri
skilyrði. En lifandi sauðfé getur
engin þjóð flutt til Englands,
nema íslendingar. Takist það,
njótum við ,,monopols“-markaðar,
sem getur bætt fyrir íslenskum
framleiðendum nokkuð af aðstöðu-
.erfiðleikuni þeim, sem veðráttan
veldur.
Nú er innflutningur bannaður,
meðfram sakir hinna fáu auð-
manna, sem eiga mest af bújörð-
um í Bretlandi. þegar minst var á
þetta atriði við einn af forstjór-
um ensku heildsölunnar, mælti
hann: „Gangið í alþjóðabandalag-
ið. Hittið ritara þess, Mr. May í
London. Hann mun greiða götu
yðar í þessum efnum“. Lengra er
málinu ekki komið. En ef íslensk-
ir samvinnumenn ætla að taka
þátt í alþjóðasamstarfinu, og
njóta þeirra hlunninda, er því
fýlgja, þá er fyrsta sporið að
Sambandið gangi í bandalagið, og
að það láti fulltrúa sína hefja
kynningu við samskonar félög með
öðrum þjóðum. þá þyrfti að skrifa
í samvinnublöð og tímarit er-
lendra þjóða um framþróun og
einkenni samvinnunnar hér . á
landi. Mikla þýðingu gæti haft að
fá gesti frá erlendum samvinnufé-
lögum á aðalfundi íslenska Sam-
bandsins. Mætti það furðulegt
heita, ef ísland ynni ekki mikið
við slíka kynningu. T. d. má
benda á það, að ensku samvinnu-
félögin og bandamenn þeirra í
enskum stjórnmálum, eru svo öfl-
ug, að varla geta liðið nema nokk-
ur missiri þar til þau hafa ítök í
stjóm landsins. Myndi það þá auð-
sótt mál, að fá afnumdar hinar ó-
eðlilegu hömlur á innflutningi héð-
an, ef það mál hefði verið skyn-
samlega flutt af hálfu íslenskra
samvinnumanna.
Aðalatriði þessa máls eru tvö:
1. Að haga þjóðarbúskapnum
svo, eftir því sem kringum-
stæður leyfa, að leggja stund
á að fá fjölbreytilegar og auð-
seldar afurðir.
2. Að íslenskir samvinnumenn
búi sig undir að taka þátt í al-
þjóða starfsemi með samherj-
um í öðrum löndum. Auka
kynningu og samstörf við aðr-
ar þjóðir. Skilja að í því sé
mest fremd og gæfa.
J. J.
o
I.
Honum féllu þannig orð, einum
ráðherranna, þá er það var við
hann rætt að ísland næði undir
sig yfirráðum Islandsbanka:
„það mætti eins vel fara að
leggja veg norður Vatnajökul“.
Slík endemisfjarstæða þótti það
í þeim herbúðum, að Island næði
undir sig aðalpeningabúðinni. •
Og það eru ekki nema nokkrar
vikur síðan þetta var mælt.
það var meiri hluti stjómarinn-
ar sem svo hugsaði; fjármálaráð-
herrann einn þorði að hugsa til
þess að landið keypti bankann við
sannvirði — og sýnir Tíminn það
enn, að hann segir bæði lof og last
um þann mann.
Síðan hefir landsstjómin enn
einu sinni orðið að ganga undir ok
þing- og þjóðarviljans, álíka fús
og köttur etur heitan graut. Og
þeir tóku það ráð ráðherramir að
fjármálaráðherrann skyldi hafa
orð fyrir stjórninni. Formaður
bankaráðsins, forsætisráðherrann,
mælti ekki orð. Bankamálaráð-
herrann mælti ekki orð. þeir voru
löglega afsakaðir, því að það var
verið að kúga þá. Ilið óbrotgjarna
innsigli Salómons var límt á var-
ir þeirra.
þingið ákvað að leggja veginn
„norður Vatnajökul“, það ætlar
sér að ná aðalpeningabúðinni und-
ir íslensk yfirráð. Samningamál
er það vitanlega við bankann og
verður þar af leiðandi ekki fullráð-
ið fyr en eftir hluthafafund bank-
ans. En bankinn á einskis annars
úrkosta. Hann fær enga hjálp af
landsins hálfu að öðrum kosti. Án
þeirrar hjálpar getur hann ekki
staðið.
þegar Islandsbanki er kominn
undir íslensk yfirráð, hafa Islend-
ingar það alveg í hendi sér að
skipa bankamálunum, seðlaútgáfu-
réttinum o. s. frv. eftir eigin vild.
Um þetta aðalati-iði í lausn
þingsins á bankamálunum er Tím-
inn ánægður.
II.
En á hinu ríður afarmikið:
hvemig framkvæmd er sú rann-
22. blað
sókn á bankanum sem fram á að
fara og yfirleitt hvernig haldið er
á rétti Islands gagnvart hinum er-
lendu hluthöfum.
Bankalögin nýju gera ráð fyrir
að fimm menn rannsaki og meti
verð hlutabréfanna: hluthafar
bankans eiga að kjósa tvo, hæsti-
réttur einn og alþingi tvo með ó-
hlutbundnum kosningum.
Hér er ekki vel um búið. Sú
rannsókn sem ísland lætur fremja
um bankann, kemur hinum er-
lendu hluthöfum ekkert við. þeir
geta framkvæmt sína rannsókn
fyrir sig.
Sveinn Ólafsson bar fram í
neðri deild þá breytingartillögu
að rannsóknina ættu þrír menn
að framkvænta, kosnir af alþingi
með hlutfallskosningu.
Átta þingmenn úr Framsóknar-
flokknum báru fram tillögu um
það í sameinuðu alþingi, að rann-
sóknina ættu þrír ntenn að fram-
kvæma kosnir af alþingi með hlut-
fallskosningu. Nefnd þessi átti
ennfremur að vera í ráðum með
landsstjórninni um lántöku, ráð-
stöfun lánsfjárins og fleira.
Landsstjórnin lagði hið mesta
kapp á að drepa þessar tillögur
báðar. IJenni tókst það með harð-
fylgi. Hún fékk jafnvel einn af til-
lögumönnum til þess að greiða at-
kvæði á móti sinni eigin tillögu.
þetta var ofbeldi af hálfu
stjómarinnar og fylgismanna
hennar: að neita um hlutfalls-
kosningu til þess starfa sem þýð-
ingarmestur var allra.
Vörnin af hálfu tillögumanna og
þeirra sem tillögunum greiddu at-
kvæði gat ekki verið nema ein.
þeir skiluðu auðum seðlum við
kosning mannanna. Stjórnarliðið
hafði neitað þeim um eðlilega hlut-
töku í kosningunni, neitað þeim
um að bera ábyrgð að sínu leyti
á rannsókninni. þar af leiðandi
hlutu þeir að láta alla ábyrgðina
lenda á stjórninni um kosning
mannanna.
Stjórnin lét kjósa þá: Björn
Kristjánsson alþm. og þorstein
þorsteinsson hagstofusjóra. Ann-
ar þeirra fékk 17 hinn 15 atkvæði,
en 22 atkvæðaseðlar voru auðir.
þetta er eftirtektaverð kosning.
Hún sýnir það að í raun og veru
er stjðrnin í ótvíræðum minni
hluta. Meiri hluti þingsins mót-
mælir gjörræði stjórnarinnar í
þessu máli og vill ekki bera ábyrgð
á mönnum þeim sem hún lætur
kjósa.
þeir eru kosnir af minni hluta
þingsins, Bjöm og þorsteinn, og
algerlega af stjórnarinnar náð.
Landsstjórnin ber alla ábyrgð-
ina á því að svo illa hefir til tek-
ist. Hún hefir beitt ofbeldi við
þingið.
Jóm Magnússon og leifar Heima-
stjórnarflokksins bera ábyrgðina
á því að fela B. Kr. slíka rann-
sókn.
KaldaiJ kveðju getur þing ekki
gefið stjórn, en meiiJhlutamót-
mæli um leið og þingi er slitið.
Framkvæmd bankamálsins hef-
ir landsstjórnin spilt stórkostlega.
Alþjóð Islands ber ekki traust til
þeirra manna sem minni hlutinn
kaus á alþingi, eftir skipun stjóm-
arinnar. Meiri hluti alþingis hefir
gefið þeirn og stjórninni van-
traustsyfirlýsingu um framkvæmd
þýðingarmesta máls þjóðarinnar.
■----o----