Tíminn - 13.08.1921, Side 1

V. ár.
Reykjavík, 13. ágúst 1921
Þrjár kúgunartilraunir.
Fyrnmi og nú.
i.
Fyrir sjötíu áram.
I þessum mánuði ei'u sjötíu ár
liðin síðan Danastjórn gerði hina
nafntoguðu tili’aun til að kúga Is-
lendinga á þjóðfundinum. það átti
að þvinga tslendinga til að sam-
þykkja lagafrumvarp sem kvað
svo á að ísland væri eins og eitt
amt úr Danmörku o. s. frv.
í miðri þessari viku, hinn 9. þ.
m., eru liðin nákvæmlega sjötíu
ár síðan Trampe stiftamtmaður
sleit þjóðfundinum og beitti ís-
lendinga ofbeldi, en Jóxx Sigurðs-
son mótmælti og allur þorri þing-
heims tók undir og sagði:
Vér mótmælum allir!
Dönsk herskip sveimuðu fyrir
ströndum íslands. Danskt herlið
var sett á land í Reykjavík, hinum
danska erendreka til styi’ktar.
það kom fyrir ekki!
þjóðfundarmennirnir héldu á-
fram störfum sínum engu að síð-
ur. Engin kúgun latti þá fram-
kvæmda. þeir báru fram ki’öfur
sínar óhikað og sendu fulltrúa sína
á fund konungs með þær.
En íslendingar stóðu þá ekki í
einurn hóp fremur en endranæi’.
Nálega allur æðsti embættislýður-
inn, og sjálfsagt töluverður hluti
hins hálfdanska Reykjavíkui’bæjar
var auðsveipt verltfæri danska er-
endrekans. þessir háu herrar
fengu allramildilegast þakklæti
stjórnarinnar dönsku. Trampe var
falið að tilkynna þessum hollu em-
bættismönnum
„að Hans Hátign konungurinn
„með allrahæstri ánægju hefði
„frétt það, að þeir á ei’fiðum tím-
„um hefðu varðveitt ti’únað sinn
„og hollustu, er þeir væru skyldir
„að sýna konungi sínum, og að
„þeir með atorku hefðu reynt að
„efla hið sanna gagn fósturjarðar
„þeirra. (Andyari 31. ár bls. 60).
Forseti þjóðfundarins, sem brást
trausti þjóðfundarmanna og gekk
; í lið með Dönum, fjekk að sjálf-
sögðu kross fyrir „trú og holl-
ustu“.
Foringjarnir hinunxegin voru
sumpart settir frá embætti, sum-
part lagt svo fyrir að ekki mætti
veita þeim embætti, sumpart sátu
þeir í margra ára ónáð.
það kom fyrir ekki!
P á
létu íslendingar ekki kúga sig.
Hróður þessara manna, sem
ekki létu kúgast fyrir sjötíu ár-
um, mun lifa meðan Island er bygt.
IL
Fyrir fimmtíu áium.
Fyrir tíu dögum síðan, hinn 3.
þ. m.,voru nákvæmlega liðin fimm-
tíu ár síðan úi’slitaumræða var á
alþingi um: Frumvarp til tilskip-
unar handa Islandi um gjald af
brennivíni og öðrum áfengum
drykkjum.
Á þeim ái-um hafði Island ekki
fjái’forræði. Tekjurnar af íslandi
runnu þá í í’íkissjóðinn danska, og
danska stjórnin miðlaði Islandi
aftur „af náð sinni“.
Endalaust klingdi það hjá Dön-
um og hinum dansklunduðu Is-
lendingum: Island er svo fátækt
og vesalt, að það getur ekki stað-
ið á eigin fótum. Island fer undii'-
eins á höfuðið, ef það fær fjárfor-
ræði. það átti svo sem að vera af
umhyggju fyrir „hinu sanna
gagni“ íslands, að vera á móti
fjái’hagslegu sjálfstæði Islands.
En meiri hluti alþingis leit öðni-
vísi á. þótt þingmenn sæu það vit-
anlega, að nauðsyn var að leggja
á nýja tolla, þá lýstu þeir því yfir
að þeim þætti það:
„ísjárvert að leggja stórkost-
„lega tolla á landið, meðan það
„hefði eigi fult atkvæði um, hversu
„tollum þeim væri varið. (Alþt.
II, 1871, bls. 380).
þingið gerði tillögur um breyt-
ingar á brennivínstollslögunum og
lagði það til, að þau yrðu að lög-
um en:
„að það yrði eigi fyr, en alþingi
„hefir fengið löggjafarvald og
„fjái’forræði. (Alþt. II, 1871, bls.
382).
En tollurinn var látinn dynja
yfir engu að síður. Alþingi hafði
einungis ráðgefandi vald. það átti
að kúga íslendinga til þess að
borga tollinn í í’íkissjóðinn
danska, þrátt fyrir mótmæli al-
þingis.
Ti-yggvi Gunnai’sson hóf sam-
tökin á móti og voru einn lið-
urinn í þjóðvinafélagssamtökun-
um. Til þess að mótmæla brenni-
vínstollinum, senx átti að í’enna í
ríkissjóðinn danska, bundust
menn samtökum unx að di'ekka alls
ekki hina tolluðu drykki. það var
kallað „rauðvínsbindindi“, því að
það var leyft að drekka í’auðvín,
en ekki stei’kari vín. Rauðvínið
var sem sé ótollað.
Samtökin breiddust óðfluga um
alt land. Eggert Gunnarsson
(bróðir Tryggva) fór í leiðangur
um landið til þess að hvetja
menn til samtakanna, sem vitan-
lega voru unx leið krafa um fjái’-
forræði fyi’ir Island. það má
marka það, meðal annars af eftir-
farandi vísum, sem kveðnar voi’u
til Eggerts á ferðalaginu, hvei-su
heitt var undir niðri og hversu
mikil alvara fylgdi samtökunum.
Vísui’nar munu vei’a kveðnar af
síra Birni í Laufási og hljóða svo:
Fljúgðu eins og fugl á rauðum frelsis-
gandi,
glæddu hjörtun glóðarbrandi,
gjörðu Iogann óstiilandi!
Hvar þú fer um fjöll og nes á frera-
landi
hræðist skegg þitt hver einn fjandi,
hvergi Sören fyrir standi!
Jafnt sem aldin jörð er sveipin
jörmungandi,
verði’ urn Snæland brugðið bandi,
bandið sé þinn jötunandi.
Islexidingar fóru alveg eins að
og Bandaríkjamenn, meðan þeir
voru nýlenduþegnar Englendinga.
Englendingar ætluðu að kúga þá
til að boi’ga toll af thei. Banda-
ríkjamenn gengu í bindindi með
að drekka the. þvínæst köstuðu
þeir theförmunum í sjóinn. Upp
úr því hófst frelsisstx’íð og full-
veldi Bandaríkjanna. þau eru nú
ríkasta og voldugasta land heims-
ins.
Eggert Gunnarsson kom meðal
axxnars til Reykjavíkur, til þess
að kveikja þar samtakaeldinn.
það höfðu verið heitir fundir sem
hann átti með piltum í latínuskól-
anum.
En háyfii*völdin í’eykvísku,
æðstu embættismennirnir og fylgi-
lið þeii’ra, voru vitanlega, eins og
altaf, á bandi dönsku stjórnarinn-
ar. þeir höfðu vei’ið hræddir um
sig meðan Eggert dvaldist í bæn-
um „á rauðum fi’elsisgandi“.
Eins og vant var voru íslending-
ar tvískiftir. Annar pai’tui’inn
naut náðarsólar stjórnarinnar,
fékk sína krossa og beygði sig í
lotningu.
Hinn pai’tui’inn barðist gegn
kúguninni og þá menn geymir
sagan í þakklátri minningu.
Áður en þrjú ár voru liðin fékk
ísland fjárforræði. þessi barátta
var ein máttarstoðin í þeim sigri.
p á
létu íslendingar ekki kúga sig.
III.
N ú.
Nú ei’u það ekki Danir senx eru
að reyna að kúga okkur íslend-
inga. Sú stjói'narstefna sem ríkti
í Darxmöi’ku 1851 og 1871 og kúg-
aði jafnt Dani sem íslendinga,
hefir löngu steypst af stóli.
Frjálslyndir aienn stjórna þar
landi. I þeirri kúgun, senx nú á að
beita okkur Islendinga, hafa Danir
staðið drengilega við hlið okkar.
það eru Spánverjar sem ætla
sér að kúga okkur til þess að
breyta okkar innanlandslöggj öf.
Við höfunx ákveðið það, Islend-
ingar, að berjast á móti vínböliixu
með bannlöggjöf. Með þeirri lög-
gjöf hyggjumst við að lyfta þjóð-
iixni á hærra stig mannúðar og sið-
ferðis. Ilvað sem um árangui’inn
er að segja, þá vei'ður ekki deilt
um hitt: að það er göfugt mai’k-
mið sem íslenska þjóðin hefir sett
sér með bannlöggjöfinni.
Nú heimta Spánvei’jar að við af-
íxemum bannið. þeir heimta að ís-
leixska þjóðin hætti að berjast
gegn vínbölinu nxeð því vopni sem
þjóðin hefir kosið. því að Spán-
verjar vilja selja okkur vín.
þetta er fyrsta ki’afa Spánverja.
En við megum vitanlega búast við
mörgum fleiri kröfum, bæði frá
Spánvei’jum og öðrum sterkari
þjóðum en við erum, ef við yfir-
leitt förum að hef ja þann sið að
láta aðrai’ þjóðir kúga okkur til
að breyta okkar eigin innanríkis-
löggjöf, ef við samþykkjum það
að láta erlend stjórnai’völd segja
fyrir urn það, hvernig við íslend-
ingar keppurn að meiii mannúð
og siðf^i’ði.
Spurningin sem fyrir liggur er
ákaflega einföld:
Eigum við að láta kúga okkur,
eða:
Eigum við ekki að láta kúga
okkur.
Við höfum fyi’st og fremst
fengið þi'iggja mánaða frest. Á
aðalfiskisvæðunum hafa gefist
svo ágætir þurkar á fiskinn, að
hann íxxun von bi'áðar verða orð-
inn nálega allur hæfur til útflutn-
ings. Verð býðst þolanlegt.
þriggja mánaða frestinn getum
við notað til að flytja út megixið
af framleiðslu þessa ái’S.
þetta þýðir það, að fresturinn
sem við höfum er í raun og veru
alt að því ársfrestur, þ. e. þang-
að til aðalframleiðsla næsta árs
keixxur á markaðinn.
þessi frestur er okkur óumræði-
lega dýi’mætur, um að losna við
óþægindin sem við kynnum að
hafa af því í bili að neita því að
láta Spánverja kúga okkur.
það nxætti bæta þá ófyrirgefan-
legu vanrækslu að enginn Islend-
ingur hefir talað okkar máli á
Spáni.
það mætti bæta þá ófyrirgefan-
legu vani’ækslu að hafa látið ógert
að leita styi’ks hjá almenningi og
stjói’num hinna bestu ríkja heims-
ins og hjá alþjóðabandalaginu og
Bandai’íkjunum, baixnlandinu, sér-
staklega. því að það eru til stei'k
öfl í heiminum senx ekki þola það
að smáþjóð sé kúguð í mannúðar-
og siðferðismáli.
það mætti stofna til enn ti'ygg-
ari samvinnu við Dani og Norð-
menn. I stað hins að leiða yfir
höfuð íslenski'a bæixda þann voða
sem stendur af háum saltkjöts-
tolli í Noregi.
það mætti bæta fiskvei’slunina
til stórra nxuna. En að fróðra
manna dómi hefir einn aðalútflytj-
andinn orðið þessu landi miklu
dýrari en Spánartollurinn.
Og óteljandi möguleikar standa
opnir unx nýja mai’kaði fyrir
hinn íslenska saltfisk — hina
bestu vöru þeiri'ar tegundar sem
framleidd er í heiminum.
Spánvei’jar hafa á undanföi'num
árum grætt stórfé á því'að flytja
íslenska fiskiixn frá Spáni til Suð-
ur-Ameríku, til Noi’ðui’-Afríku, og
til annara Mið j ai’ðarhaf sland-
anna. Hvað segja meixn um þá
íxxilliliði? Vitanlega stendur leiðin
opin að láta þann mikla gróða
fremur lenda í vasa íslenskra sjó-
manna og útgerðarmanna.
Á Grikklandi og Balkanskaga
yfirleitt, í landi Tékkó-Slafa og
Suður-Slafa, í Norður-Afríku og
Suður-Ameríku, í Rússlandi og
Eysti’asaltslöndunum, bíða mai’k-
aðai’nir eftir hinni ágætu vöni, ís-
lenska saltfiskinum.
það er háski fyrir útgei’ðina ís-
lensku að vera alt of mikið háð
spánska mai’kaðinum.
Hér reynir á dug fiskframleið-
endanna. Með félagsskap sínum
ættu þeir nú að „smíða svei’ð úr
hlekkjunum“. Og e f hér væri í
landi sæmileg landsstjórn, þá
naætti mikið gagn gera.
Og stjórnin á Spáni, senx ætlar
sér að kúga okkur, hún er milli
steins og sleggju.
Annarsvegar eru neytendurnir
á Spáni, bæði æðri og lægri, sem
ekki munu taka því nxeð þögn og
þolinmæði að svo ágæt og þörf
fæðutegund sé tolluð óhæfilega.
Ef við liinsvegar neitum því að
láta kúga okkur og notunx frest-
inn út í ystu æsar okkur í hag, þá
hlýtur spánska stjórnin að láta
undan.
það er alvarlegt mál fyrir Spán-
verja fæi’um við bui’t með fiskinn
okkar á nýja og beti’i markaði.
Frestirnir sem þeir gefa hvern af
öði’um sýna hve þeir eru hikandi.
Spui-ningin einfalda liggur fyr-
ir:
Eigum við að láta kúga okkur,
eða:
Eigum við ekki að láta kúga
okkur.
Aðstaðan er alveg hliðstæð því
sem var fyrir sjötíu ái’um og fyi’ir
fimmtíu árum.
Kúgunartilraunin var gerð þá
við fi’elsi þjóðai’innar. öldungis
eins -nú. það er frelsi og sjálfs-
ákvörðunarréttur þjóðarinnar sem
er í veði og það í mannúðar og
siðfei’ðismáli.
Að vísu hafa ekki verið seiid
hingað spönsk hei’skip, eins og ný-
lega voru send til Mai’okkó. En þó
reynir ekki síður nú, en fyi’ir sjö-
33. blað
tíu og fyi'ir fimmtíu árum, á
manndóm og kjai’k og fi’elsisást
hinnar íslensku þjóðar.
Og íslendingar eru tvískiftir nú,
alveg eins og áður.
Háyfii-völdin og undix’lægjui’nar
frá 1851 og 1871 eiga enn sína arf-
taka.
það er sjálft málgagn hinnar ís-
lensku stjói’nar, Morgunblaðið,
sein er talsmaður þessaia aiftaka
háyfii’valdanna sem eltu Tiampe
greifa á þjóðfundinum.
Morgunblaðið vildi skilyrðis-
laust og þegar í stað beygja sig í
auðmýkt fyrir kúgun Spánvex’ja.
Og enn elur það á því sama,
blað eftir blað, þótt frestur sé
fenginn, þótt ótal möguleikar blasi
við til sóknar og varnar, þótt frelsi
og sjálfsákvörðunarréttur þjóðai'-
innar liggi við, þótt á hinu leytinu
blasi við stói’hættulegur tollur fyi'-
ir landbúnaðinn, þótt í veði sé há-
leitt siðferðis og nxarmúðarmál —
að það sé sjálfsagt að verða við
ki’öfu Spánverja, að beygja sig
þegar í stað í auðmýkt.
Vitanlega klingir það enn hjá
Morgunblaðinu, eins og hjá háyfir-
völdunum 1851, að með þessu sé
verið „að efla hið sanna gagn
fóstui’j arðai'innar". En í birtunni
frá 1851 og 1871, fá þau orð ein-
kennilegan blæ.
En æi’ið umhugsunai’efni er
framkoma blaðsins sem stjórnar-
blaðs.
það er æðsta skylda stjónxarinn-
ar að vera á verði gegn ei'lendum
kúgunartilraunum. En undir eins
og slík tilraun er gerð, meðfi’am
vegna athafna og úrræðaleysis
landsstjói’nai’innar — undii’eins
leggur blað stjórnarinnar sig
flatt undir vönd kúgarans.
Fyrir drengilegan stuðning
Dana og aðrar ki’ingumstæður
fékst fresturinn engu að síður. —
það sýnir best hversu þau ei’U
rnikils nxetin orð stjói’nax’blaðsins.
En þess er sama gerðin engu að
síður.
Fi-amkoma Morgunblaðsins i
þessu kúgunarmáli fær hinn sama
dónx og fiamkoma háyfii’valdanna
reykvísku á þjóðfundinum.
Launin vei’ða vafalaust hin
sömu og háyfii’völdin fengu eftirá
eftir þjóðfundinn, lofsamleg um-
mæli fyrir trú og hollustu og
glampandi krossar — í þessu til-
liti spánskir krossai', en ekki
danskir.
En dómur sögunnar er sá að há-
yfirvöldin í’eykvísku hafa löngum
verið á öndverðum meið við mik-
inn meii’i hluta þjóðarinnar.
Á þjóðfundinum var það svo.
Árið 1871 var það svo.
það verður- skorið úr því bráð-
um hvernig nú fer, sjötíu og fimm-
tíu árum síðar, hvort það verða
nú stórlaxarnir við Morgunblaðið
sem laða þjóðina til að láta kúg-
ast undir spánska okið.
Ái’ið 1851 létu íslendingar ekki
kúgast.
Árið 1871 létu íslendingar ekki
kúgast.
Við ei’urn flest barnabörn
þeirra manna sem þá létu ekki
kúgast.
-----o----
Látinn er á Gi’und í Svínadal í
Húnavatnssýslu þorsteinn bóndi
þorsteinsson, bi’óðir síra Jóhanns
í Stafholti og mágur þórðar lækn-
is á Kleppi, nxikill merkisbóndi.
Var hann hátt á áttræðisaldri.
Inflúensan varð banamein hans.