Tíminn - 26.11.1921, Blaðsíða 1

1
V. ár.
Utan úr heimi
Ðanmörk.
Mesta vandamálið sem þar er á
dagskrá er atvinnuleysið og kreppa
sú, er iðnaðurinn er kominn í. Tal-
ið er að atvinnulausir menn þar í
landi séu meir en 50 þús. Ræður að
likindum hve alvarlegt slíkt ástand
er. Vegna hins lága gengis á
pýskalandi og víðar, eru fluttar
inn iðnaðarvörur þaðan til Dan-
merkur við svo lágu verði að
dönsku verksmiðjueigendurnir
þykjast ekki geta selt sínar vörur
við sama verði. Fjöldi verksmiðju-
eigenda hefir því sagt verkamönn-
um upp vinnu, sumpart lokað
verksmiðjunum alveg, sumpart
minkað framleiðsluna stórkostlega,
Af þessu stafar atvinnuleysið.
Heimta nú iðnrekendur að lagðir
verði háir tollar á innfluttar iðn-
aðarvörur, o. fl. gert, sem styðji
hinn innlenda iðnað. Stjórnin
danska viil ekki verða við þessum
kröfum; er það einkum vinstri-
manna flokkui’inn sem styður
stjórnina í þessu efni. Iiefir einn
leiðtogi vinstri manna ritað um
málið í Berlingske Tidende og deil-
ir mjög á forkólfa iðnaðarins.
Hann minnir á það, að á stríðsár-
unum sættu dönsku bændurnir sig
við það að ríkið tók af þeim vör-
urnar og galt fyrir mun lægra
verð, en bauðst á frjálsum mark-
aði. Bændurnir lögðu það þá á sig
að standa undir þjóðarbúinu og
fæða landsbúa. En undir eins og
þyngist fyrir fæti verksmiðjueig-
endanna, reki þeir verkamennina
á dyr, loki verksmiðjunum og
heimti hjálp frá ríkissjóði. Á und-
anförnum árum hafi hlutafélögin
sem eigi verksmiðjumar greitt ó-
hemjulegan gróða til hluthafanna,
sumar yfir 100% ár eftir ár. Fari
illa á því að sömu stofnanir loki
þegar móti blæs. Hefði verið rétt-
ara að safna á góðu árunum, til
vondu áranna. — Af hálfu dönsku
stjórnarinnar hefir Kragh innan-
ríkisráðherra borið fram nýtt laga-
frumvarp, sem á að miða að því að
draga úr atvinnuleysinu. Frum-
varp þetta hefir mætt hinni mestu
mótstöðu af liálfu jafnaðarmanna.
Efndu þeir til mótmælafundar og
sltrúðgöngu á'fund þingsins.. Milli
10 og 20 þús. manns tóku þátt í
skrúðgöngunni. Sendu nefnd á
fund ráðherrans og þingflokkanna.
Fór alt skipulega fram, enda lýsti
ráðherrann því yfir að hann væri
fús til að leita samvinnu og sam-
komulags.
Noregur.
Við kosningarnar norsku, 24. f.
m., var þátttaka miklu almennari
en nokkru sinni áður. Víða notuðu
meir en 80% kosningarrétt sinn.
Kosningalögunum hafði og verið
mikið breytt. Kosið í stórum kjör-
dæmum, í stað einmenningskjör-
dæma víðast áður og hlutfallskosn-
ingar. Vinstri manna flokkurinn
beið enn mikinn ósigur. Fyrir fá-
um árum hafði sá flokkur einn
yfirgnæfandi meiri hluta í þing-
inu. það sem einkum olli nú ósigri
flokksins var það, að bændafélagið
Landmandsforbundet, kom fram
sem sérstakur pólitiskur flokkur
og tók einkum atkvæði frá vinstri-
mönnum. En megin hluti þessa
bændaflokks eru gamlir vinstri-
menn. pingmenn eru alls 150. Er
taliS víst að a. m. k. 85 muni fylgja
því að ekki verði látið undan ki’öf-
um Spánverja. — Á stríðsárunum
varð sú stefna rík á Norðurlönd-
um, að öll þrjú ríkin stæðu sem
fastast saman út á við. Var stofn-
að til ýmislegrar samvinnu og sam-
eiginlegir fundir tíðir af hálfu
konunga og ráðherra landanna. Á
síðustu tíð hefir aftur dregið úr
samvinnunni. Eru það ehxkum
Norðmenn sem vilja slíta samvinn-
unni. Telja að hlutur sinn hafi ver-
ið fyrir borð borinn. Og deilan sem
síðast er risin, milli Noregs og
Danmerkur um Grænland, mun
enn verða til þess að spilla sam-
vinnu.
Résturnar í Reykjavílc.
I.
Fyrir á að giska fjórum vikum
síðan kom Ólafur Friðriksson rit-
stjóri úr Rússlandsför. Hann hafði
með sér ungan svein, sem hann
hafði tekið að sér. Nokkru eftir að
pilturinn var kominn hingað fór
Ólafur með hann til augnlæknis.
Lýsti augnlæknirinn yfir því, að
lokinni rannsókn, að pilturinn
hefði augnsjúkdóm, sem nefndur
er „trachoma“.
Sjúkdómur þessi er algengur í
austurhluta Norðurálfunnar og
veldur þar miklu tjóni. 1 öðrum
löndum álfunnar og þar sem hrein-
læti er gott, er hann viðráðanleg-
ur og sjúklingar ekki einangi-aðir.
En hér á íslandi hefir sjukdómur-
inn ekki þekst fyr. Sjúkdómur-
inn er smitandi, þó ekki bráðsmit-
andi.
Augnlæknirinn og landlæknir
lögðu nú til að piltinum yrði vísað
úr landi. Fór þá Ólafur til stjórn-
arinnar og beiddist þess að*piltin-
um yrði lagður lífeyrir, 1200 kr. á
ári í þrjú ár. Stjórnin vildi ekki
ganga að því en bauð piltinum
1000 kr. styrk úr ríkissjóði og að
gangast auk þess fyrir einhverj-
um samskotum. Að þeim kostum
vildi Ólafur ekki ganga.
Landsstjórnin úrskurðaði nú að
pilturinn skyldi fara utan með
Botníu, sem átti að leggja af stað
á föstudaginn í síðastliðinni viku.
Var lögregluliðinu falið að sjá um
framkvæmd á því.
Upp úr hádegi á föstudaginn
kemur lögreglan á heimili Ólafs til
þess að sækja piltinn. Voru þar þá
fyrir nokkrir kúnningjar Ólafs
Friðrikssonar og margt áhorfenda.
Fanst pilturinn ekki í fyrstu, en
er hann fanst, tók lögreglan hann
með sér út. Hófust þá áflog og
talsverðar ryskingar milli lög-
regluliðsins og ýmissa manna er
þar voru staddir. Urðu þau leiks-
lok, að pilturinn var tekinn af lög-
reglunni og fór hánn aftur inn í
húsið.
Eftir þessa atburði var farið að
þæfa málið og leita um sættir.
Komu þá fram þau boð frá lands-
stjórninni að nú skyldi hún ganga
að boðum þeim, sem Ólafur gerði
í fyrstu, um styrk til piltsins, færi
hann utan. En Ólafur hafnaði nú
öllum sættum og vildi ekki annað
heyra en að pilturinn væri kyr.
Er það skemst af að segja að
lögreglan gerði ekki aðra alvarlega
tilraun til að koma fram vilja sín-
um, en hvarf heim við svo búið.
Botnía fór, en pilturinn ekki.
Eins og vænta mátti varð af
þessu mikill gnýr í bænum. og fer
nú þrem sögum fram samhliða.
Ýmsir ungir menn í bænum,
einkum verslunarmenn og íþrótta-
Reykjavík, 26. nóvember 1921
menn, stofnuðu sjálfboðalið, í því
skyni að aðstoða lögregluna. Varð
það brátt fjölmennur flokkur. Var
flokkurinn æfður og honum skip-
að í .liðsveitir. Flokkurinn neitaði
að starfa unair forystu lögreglu-
stjóra. Ilvarf því landsstjórnin að
því ráði að skipa sérstakan lög-
reglustjóra. Varð fyrir því lcjöri
Jóhann Jónsson skipstjóri á björg-
unarskipinu þór.
Ólafur Friðriksson hafði hias-
vegar vörð á heimili sínu. Óvíst er
hve þeir menn voru margir í
fyrstu.
I þriðja lagi tók fulltrúaráð
verkalýðsfélaganna að sér að
reyna að miðla málum. Af hálfu
þess áttu kjörnir menn tal bæði við
landsstjórnina og Ólaf Friðriksson.
Hefir verið greinilega sagt frá
þeim miðlunartillögum. Lands-
stjórnin gekk að miðlunartillögun-
um, en Ólafur Friðriksson hafnaði
þeim skilyrðislaust. Ilann vildi
enga miðlun á öðrum grundvelli
en þeim að pilturinn yrði kyr. Á
þriðjudagskvöldið samþykti full-
trúaráð félaganna, með öllum at-
kvæðum gegn atkvæði Ólafs Frið-
rikssonar, eftirfarandi yfirlýsingu:
„Sambandsstjórn Alþýðusam-
bands íslands lýsir því yfir, að
hún telur brottvísunarmál rúss-
neska drengsins eihkamál Ólafs
Friðrikssonar, en eigi flokksmál“.
þessi yfirlýsing mun hafa borist
í hendur landsstjómarinnar á mið-
vikudagsmorguninn.
En á miðvikudaginn var ráðin að-
förin að Ólafi, um að ná piltinum
og að handtaka þá menn sem
fremst höfðu staðið í því, að veita
lögreglunni viðnám.
I sjálfboðaliðssveitinni voru nú
400—500 menn. Stjórnin hafði
leigt Iðnaðarmannahúsið sem aðal-
stöðvar liðsins. Góðtemplarahúsið
var og haft til taks ef á þyrfti að
halda. Verðir voru settir aðfara-
nótt miðvikudagsins, víða um bæ,
um stj órnarráðiö, Islandsbanka,
bústað forsætisráðherra og víðar.
Umferð var bönnuð á einstaka
stað.
Upp úr hádegi á miðvikudaginn
var síðan greitt til atlögu. Tveir
f jölmennir flokkar gengu sín hvoru
megin að heimili Ólafs Friðriks-
sonar. Nokkrir af liðsmönnunum
voru vopnaðir með byssum og aðr-
ir með bareflum. Húsið var lokað.
Ilinn nýi lögreglustjóri krafðist
inngöngu og bað þá er væru inni
fyrir að hugsa sig um áður en þeir
veittu viðnám. Var því ekki svarað.
Lét hann þá brjóta upp húsið og
var gengið inn. En fyrirstaða var
sem engin inni. Menn þeir er þar
voru fyrir voru teknir höndum og
fluttir í hegningarhúsið. Rússneski
pilturinn var fluttur á franska
spítalann, og fór kona Ólafs Frið-
rikssonar með honum. í húsinu
voru alls handteknir 22 menn. Síð-
ar um daginn voru 6 menn hand-
teknir í viðbót. Af þessum 28
mönnum voru 9 látnir lausir fljót-
lega. Flestir veru menn þessir
mjög ungir.
Eins og nærri má geta var mikill
mannfjöldi staddur við atlöguna
og seinna um daginn í kring um
hegningarhúsið. En það var full-
komin kyrð og alvara sem ríkti
hjá fólkinu. Hvergi varð vart við
hinn minsta óróa.
Sterkan vörð hélt sjálfboðaliðið
víða um bæinn síðari hluta dags-
ins og um nóttina. Kvikmyndahús-
in voru lokuð og engir fundir háð-
ir. Vörður var enn haldinn á
fimtudaginn og aðfaranótt föstu-
dags. Á föstudagsmorgun var birt
tilkynning frá hinum nýja lög-
í’eglustjóra að nú væri „úr gildi
numin skipun sú, sem borgarar
bæjarins hafa fengið um að
aðstoða lögreglu Reykjavíkur".
Jafnframt væri búið að loka
„bráðabirgðaskrifstofunni“ í Iðn-
aðarmannahúsinu.
Svo er málum komið þegar
þetta er skrifað.
II.
það sem mönnum um land alt
mun verða mesta undrunarefnið í
fyrstu er það, að svo mikið mál
skuli hafa getað hafist af svo litlu.
það sem í milli ber í upphafi er
ekki „princip" atriði. þá er viður-
kent af báðum að pilturinn verði
að fara. Ágreiningurinn er þá
ekki um annað en það, hve mikið
fé ríkissjóður eigi að leggja með
piltinum. þar eð svo mjótt var í
milli virtist vera hægt að brúa. En
út af þessum litla ágreining
sprettur ofbeldi gegn lögreglu bæj-
arins og þvínæst það, að nokkur
hundruð menn ganga í liðssveit,
nýr lögreglustjóri er skipaður o. s.
frv.
Framkoma Ólafs Friðrikssonar
er óverjandi. þegar læknavöld
landsins hafa lagt það til að reynt
sé að firra landið smitandi sjúk-
dómi, stjórn landsins hefir felt úr-
skurð um það að flytja skuli úr
landi þann aðkomumann sem sjúk-
dóminn hefir og lögreglan kemur
til að framkvæma það, þá má það
ekki líðast, að efla til mótspymu.
þjóðfélagið íslenska grundvallast
á þeirri meginreglu að yfirvöldin
fái að gera skyldu sína. Mál þetta
var að öllu leyti þannig vaxið að
það var nauðsyn að lögreglan
kæmi fram vilja sínum.
Framkoma stjórnarinnar er að
einu leyti mjög hæpin. E f t i r það
að búið var að veita lögreglunni
fulla mótstöðu og taka af henni
drenginn, komu boð stjómarinnar
um að ganga n ú að fyrri kröfum
Ólafs. Eins og máli var þá komið,
var ekki nóg að það tækist að pilt-
urinn færi af landi burt. þáð
þurfti a u k þ e s s a. m. k. að
koma alveg skýlaus viðurkenning
á því að brot hafði verið framið
gegn lögreglu landsins. Að þessu
hnigu þau fáu orð, sem féllu um
málið í síðasta blaði Tímans. Og
á þeim grundvelli munu hinar síð-
ari sáttaumleitanir hafa verið
gerðar.
Óhætt er að fullyrða, að slíkir
atburðir sem þessir hefðu hvergi
getað borið við á íslandi annars-
staðar en í Reykjavík. það er nú
öllum ljóst orðið að það er mikil
nauðsyn á að hafa öfluga lögreglu
hér í bænum, sem nýtur bæði virð-
ingar og trausts bæjarbúa. það er
ljóst nú að lögreglan var ekki
nógu öflug og einbeitt. það er
mjög alvarlegt atriði að það tókst
í bili að veita lögreglunni fult við-
nám. það er mjög leitt afspurnar
að það var ekki fyr en á fimta
degi að framkvæmdur var vilji
hinna íslensku valdhafa. það er
nauðsyn að búa svo um hnútana
,að slíkt komi ekki fyrir aftur. Og
það á að gera með nægilega öflugu
opinberu lögregluliði.
Allir gætnir menn munu sjá
hitt — ekki síst meginþorri íbúa
íslands utan Reykjavíkur — að
það getur verið mjög hættuleg
braut að hverfa að því ráði að
safna liði meðal borgaranna, að
gera ráð fyrir þeim möguleika að
jafnvel þurfi að kveða upp og æfa
48. blað
vopnaða liðsveit meðal borgar-
anna.
það væri ekki hættulegt út um
sveitir landsins. það væri yfirleitt
ekki hættulegt neinsstaðar annars-
staðar á Islandi en í Reykjavík.
En í Reykjavík er hættulegt að
hverfa að því ráði. Hér hafa mynd-
ast í bænum svo harðandstæðir
flokkar, að ekki verður fyrir það
synjað, að tilefni geti gefist til al-
varlegs áreksturs. það er eitthvert
æðsta starf hinnar íslensku lands-
stjómar að koma í veg fyrir að
þau tilefni geti gefist í höfuðstaðn-
um sem leiði til alvarlegra tíðinda
fyrir þjóðina í heild sinni.
þar sem ástæðurnar eru þannig,
er mikil hætta á því, ef gripið er
til þess ráðs að kveða saman lið
boi’garaima, að annarhvor þessara
andstæðu flokka finni ástæðu til
að álíta — ef til vill að ástæðu-
lausu, eða ástæðulitlu — að safn-
aðinum sé beint gegn sér, og grípi
þá til þess óyndisúrræðis að hefja
safnað á móti. Fara þeir nærri um,
sem einhverntíma hafa kynst
þeim hita, sem gosið getur upp í
bæjum, að undir slíkum kringum-
stæðum lætur þorri manna meir
stjórnast af tilfinningum sínum
og lausafregnum, en skynsemi og
rólegri íhugun.
Út af liðssveit þeirri sem stofn-
uð var hér í bænum, mátti greini-
lega heyra ummæli í þá átt, af
hálfu blaðs Alþýðuflokksins, dag-
inn eftir áð atlagan var gerð og
flokksstjórnin hafði tekið við
blaðinu, að flokkui’inn teldi liðs-
safnaðinum beint gegn sér og var
haft við orð að gera þá hið sama
á móti, ef flokkurinn yrði ekki
lagður niður.
Landsstjórn Islands verður að
eiga það víst að eiga í Reykjavík
nægilega einbeitta og öfluga opin-
bera lögreglu. það er nauðsyn að
til sé í landinu nægilega öflugur
pólitiskur flokkur sem geti skipað
landsstjórn sem geti gengið í
milli hinna harðandstæðu flokka
bæjarins.
Tortíming landsins blasir við ef
upp rísa í Reykjavík tveir andstæð-
ir vopnaðir flokkar. Við fáum þá
íslendingar sama ástandið og var
milli stórvelda Norðurálfunnar
fyrir heimsstyrjöldina. Vopnaður
friður er ekkert annað en undir-
búningur styrjaldar. það að vopn-
in væru til og andstæðir flokkar
sem bæru þau, væri um leið vissa
fyrir því að vopnin verða notuð —
þegar sá neisti kemur sem kveik-
ir í sprengiefninu.
það hefir einu sinni gengið
Sturlungaöld yfir þetta land. það
er sama fólkið sem býr í landinu
og bjó þá. þessir síðustu atburðir
sýna að til eru í höfuðstaðnum
þeir neistar sem hugsanlegt er að
vei’ði að miklu báli, ef ógæfa og
mistök mega ráða.
Hvernig á að stjórna þessu
fólki ?
það á ekki að stjórna því með
hervaldi. það er vissasti vegurinn
til glötunar. þó ekki væri annað þá
risi landið alls ekki undir því fjár-
hagslega. það á ekki að gefa hin-
um andstæðu flokkum höfuðstað-
arins tækifæri eða leyfi til að
vopnast.
Allur þorri landsbúa — allur
þorri Reykjavíkurbúa meir að
segja — stendur á milli þessara
mestu andstæða. Sá hópur á að
skipa landsstjórn sem stjóruai’
landinu með réttlæti, sanngirni og
festu.
----o----