Tíminn - 15.07.1922, Blaðsíða 1

@>faíb£eri
0(j afijreií>sluma6ur Cimaus er
5 i g u r g, e i r § r i 6 r i f s f o n,
5omban6stjúsinu, íveyf jauíf.
^fcjteibsía
C í m a it s er t Sambanöstjúsinu.
CDpin öagíega 9— 12 f. b
Sími 496-
VI. ár.
Reykjavík 15. júlí 1922
29. blað
islensk skjöl og handrit
1 Kaupmannahöln.
I.
Á alþingi 1907 bar Iiannes þor-
steinsson ritstjóri fram svohljóð-
andi þingsályktunartillögu:
„Neðri deild alþingis ályktar að
skora á stjórnina að gera ráðstaf-
anir til þess, að skilað verði aft-
ur landinu öllum þeim skjölum og
handritum, sem fyrrum hafa ver-
ið léð Árna Magnússyni og eru
úr skjalasöfnum biskupa, kh’kna,
klaustra og annara embætta eða
stofnana hér á landi, en hefir ekki
verið skilað til þessa“.
Neðri deild samþykti tillöguna í
einú hljóði.
f flutningsræðu bar Hannes
fram rök fyrir tillögunni. Mesti
fjöldi merkra skjala og handrita
í safni Árna Magnússonar, bæri
það beinlínis með sér að Árni
hefði fengið þau að láni og hefði
ætlað að skila þeim. En hinir
dönsku menn, er ráðstöfuðu safn-
inu eftir lát Árna, innlimuðu þessi
lánuðu handrit og skjöl orðalaust,
með þeim skjölum, sem Árni hafði
eignast. Til þess höfðu þeir vit-
anlega engan rétt. Örfá skjalanna
hafi fengist aftur, en langsamlega
meginhlutinn væri enn í Kaup-
mannahöfn. — Á öðrum söfnum í
Kaupmannahöfn, t. d. ríkisskjala-
safninu, væri og fjölmargt héðan
þegar stjórnin fluttist til lands-
ins, 1904, hefði íslenska ríkis-
skjalasafnið frá 1847 verið flutt
heim. Alt sem snerti eldri stjórn
landsins væri enn geymt ytra. —
Ræðumaður lauk ræðu sinni með
þessurn orðum: „Vér viljum ekki
beita neinni ósanngirni í þessu,
en rétt vorn viljum vér hafa
óskertan". —
Eftir þing fól Hannes Ilafstein
ráðherra Jóni doktor þorkelssyni
skjalaverði að rannsaka málið. I
ársbyrjun sendi dr. Jón stjórn-
inni: „Skýrslu um skjöl og hand-
rit í safni Árna Magnússonar, sem
komin eru úr opinberum skjala-
söfnum á lslandi“. Skýrslan er
prentuð sama ár að tilhlutun
stjórnarinnar.
Skýrsla þessi er stórmerkileg
og samin með vísindalegri ná-
kvæmni. Höf. flokkar í fjóra aðal-
liðu hin opinberu íslensku skjala-
söfn, sem eiga skjöl í Árnasafni:
1. Skjalasafn Skálholtsstóls. 2.
Skjalasafn Hólastóls. 3. Skjala-
söfn kirkna. 4. Skjalasafn Bessa-
staðamanna, klaustra og veraldar-
inanna. Hann telur upp hvert em-
stakt skjal og handrit frá hvoru
safninu um sig, sem sé „í láni“ í
Árnasafni. Um langflest sannar
hann það með óyggjandi rökum.
Eftir þá upptalning verður það
fyrst fyllilega ljóst um hve stór-
kostlega dýrmæta sögufjársjóðu
er að ræða. — Hann bendir á að
„ekki virðist mjög sanngjarnt að
af hendi Árna Magnússonar safns
yrði krafist neins endurgjalds“
fyrir þau skjöl sem órækt er um
að séu geymslufé. öðru máli geti
verið „að gegna um það af opin-
berum skjölum og handritum sem
Árni hefir safnað saman hér og
hvar af refilstigum og ef til vill
þægt eitthvað fyrir“. Og því næst
bætir hann við: „Að öðru leyti
kemur það ekki hér til greina að
metast um það, hvað Árni hafi
frelsað frá glötun af skjölum og
handritum, en í hinum opinberu
skjalasöfnum hér á landi hefir
enginn gert meiri glundroða en
hann, og líklega hjá engum meira
úr þeim glatast og það voru eng-
in bjargráð við þetta land né í
þess nauðsyn gert, að hann flutti
skjalasafn Hólastóls og klaustr-
anna úr landi. þau hefðu verið til
eins fyrir því, þó að hann hefði
látið það ógert. Munurinn var sá,
að þau hefðu þá verið hér á landi
nú“. Að lokum segh’ dr. Jón að að
vísu megi vænta þess að Dönum
muni þykja nokkur söknuður að
láta af hendi, það sem fram á er
farið. „En hins er þá jafnfrarnt
að gæta hversu miklu sárara það
má vera fyrir fsland að vera —
fyrir góðsemd og greiðasemi
hinna fyrri yfirvalda hér á landi
við Árna Magnússon — án þess.
sem það á, en fyrir þá, sem ekki
eiga heldur geyma, að skila
geymslufénu af höndum sér“. —
Á næsta alþingi, 1909, kemur
málið aftur til umræðu. Benedikt
Sveinsson bar þá fram fyrirspurn
til ráðherra um árangur þings-
ályktunartillögunnar. Hannes Haf-
stein svaraði fyrirspurninni. Jafn-
framt því að fá samda áður-
nefnda skýrslu dr. Jóns þorkels-
sonar, hafði hann borið málið
fram við dönsku stjórnina og
ítrekað beiðni um svar. Kenslu-
málaráðherrann danski „virtist
vera málinu hlyntur“, en endan-
leg svör voru ekki komin frá for-
stöðumönnum safnanna. Endaði
H. H. ræðu sína með þessum orð-
um: „Eg get vel ímyndað mér, að
hann nýi ráðherra (íslands, Björn
Jónsson) geti fengið áskorun al-
þingis að mestu framgengt, ef
hann fer vel og lipurlega í málið“.
þær vonir hafa ekki ræst. Eng-
inn þeirra íslensku ráðherra sem
síðan hafa setið, hefir hreyft við
málinu, að því er kunnugt er. Af-
sökun er sú, að á styrjaldartíma-
bilinu datt engum í hug að flytja
dýrmæt skjöl yfir hafið.
En vitanlega stendur það óhagg-
að sem sagt var við fyrsta flutn-
ing þessa máls að „rétt vorn vilj-
um vér hafa óskertan“, þ. e. ís-
lendingar munu ekki láta málið
falla fyr en þau skjöl eru komin
heim sem að öllum rétti eiga að
vera heima.
Og’ nú hefir gefist alveg sér-
•stakt tilefni til að hreyfa málinu
á ný.
II.
Maður er nefndur H. 0. Lange.
Ilann er yfirbókavörður við kon-
ungsbókhlöðuna í Kaupmanna-
höfn.
Fyrir nokkrum vikum síðan rit-
aði Lange grein í eitt af merk-
ustu blöðum Dana: Berlingske
Tidende. Hann segir þar endur-
minningar sínar frá fyrstu dögum
heimsstyrjaldarinnar. Honum var
það ljóst að bókasafnið var í mik-
illi hættu, enda stendur svo á að
konungsbókhlaðan liggur mitt á
milli aðalstöðva herráðsins danska
og hergagnabúrsins. Honum flaug
í hug að flytja dýrmætustu hlut-
ina á einhvern öruggan stað. Til
þess að leita ráða fór hann á fund
eins háttstandandi yfirmanns í
danska hernum og urðu ummæli
þess manns á þessa leið:
„það er eklci hægt að gera neitt.
Bókhlaðan er á hinum hættuleg-
Y efnaðarkennsla.
Undii’ritaðar halda uppi vefnaðarkennslu næsta vetur. -— Byrjar
kenslan aftur um miðjan októbermánuð næstkomandi. Umsóknin send-
ist sem fyrst á Amtmannsstíg 2; fást þar allar nánari upplýsingar
urn fyrirkomulag kenslunnar.
Reykjavík 2. júlí 1922.
r
Asta Sighvatsdóttir, Sigríður Björnsdóttir,
- frá Kornsá.
asta stað, mitt á milli aðalstöðva
hersins: herráðsins og vopna-
birgðanna í hergagnabúrinu.
Óvinurinn myndi auðvitað beina
skotum sínum þangað fyrst og
fremst. Herskip, sem hefir fall-
byssur er draga langt, getur leg-
ið í Kögefirði og skotið þessi hús
í rústir. Við geturn ekki komið í
veg fyrir það. Væntanlegur óvin-
ur veit vitanlega hvar helstu
stöðvar hersins eru. Hann mun
ekki taka neitt tilit til vísinda-
legra stofnana. það er ekki hægt
að gera neitt fyrir bókhlöðuna.
það væri alveg tilgangslaust að
flytja eitthvað af því dýrmætasta
undir gömlu hvelfingarnar frá
dögum Kristjáns IV. og bera að
sandsekki. Skipabyssur nútímans
skjóta í gegn um það alt. það er
ékkert hægt að gera. þeir staðir
eru ekki til í bænum sem talist
geta öruggir fyrir nútíma stór-
skotahríð, nema á sumum her-
stöðvunum. Bókhlaðan getur alls
ekki notið góðs af þeim“.
Svo mörg voru þau orð. Bóka-
vörðurinn átti ekki annars úrkosta
en að setja safnið „á Guð og gadd-
inn“, þ. e. það var algerlega und-
ir hendingu komið hvort safnið
bjargaðist. Ef Danmörk hefði lent
í stríðinu mátti telja það alveg
víst að safnið yrði gereyðilagt. —
Síðar í greininni kemur bóka-
vörðurinn að því að þessi sama
hætta vofi enn yfir og sé nú orð-
in enn meiri vegna hinna miklu
framfara lofthernaðarins.
III.
Ilin mörgu og merku skjöl og
handrit sem við íslendingar eig-
um „í láni“ á söfnunum í Kaup-
mannahöfn eru í þessari sömu
hættu. Ríkisskjalasafnið danska
er alveg við hliðina á konungs-
bókhlöðunni. Á þeim stöðum tveim
er geymt mikið af þessum skjöl-
um. Árna Magnússonar safnið er
að vísu geymt í háskólabókhlöð-
unni, sem er dálítinn spöl í burtu
frá hinu allra hættulegasta
svæði. En það hlyti samt að verða
í mikilli hættu statt, ef Danir
lentu í ófriði.
það má því með engú móti
frestast lengur að landsstjórnin
íslenska hefji mál þetta á ný þar
sem Hannes Hafstein hætti.
Auk þess sem hér er um ský-
lausan rétt okkar að ræða að fá
skjölin heim, verðiu- það að telj-
ast beinlínis hættulegt að eiga
þau geymd í Kaupmannahöfn.
Óbætanlegt er tjónið sem við bið-
um af skjalabrunanum í Kaup-
1 mannahöfn fyrir tæpum 200 ár-
um. Til þess eru vítin að varast
þau.
þessu rnáli á landsstjórnin ís-
lenska að fylgja fast til sigurs.
Frá útlöndum.
Saga Alþingis. Finnur Jónsson
prófessor hefir ritað glögga og
fróðlega yfirlitssögu Alþingis,
Dansk-íslenska félagið gefur út
Morð hafa verið óvenjutíð í
Danmörku undanfarið, sum alveg
óvenjulega hryllileg.
— 1 marsmánuði lá enn þriðji
hluti franska verslunarflotans að-
gerðarlaus í höfnum.
— Seint í maí kom upp eldur
í einu stærsta sjúkrahúsinu í Róm.
Eldurinn magnaðist svo skjótt að
ekki varð ráðið við að bjarga
sjúklingunum. Fóru sumir þeirra
sjálfir á kreik, viltust í reyknum
og köfnuðu. Um 40 sjúklingar
voru á sérstakri hæð, sem hrundi
ofan á 20 sjúklinga sem voru á
næstu hæð neðar. Sjúkrahúsið var
um 900 ára gamalt.
— Englendingarnir sem ætluðu
að komast upp á hæsta fjall
heimsins, Everest, hafa orðið að
hætta við. /
— Einn af helstu leiðtogum
Bolchewicka, Joffe, flutti ræðu í
Moskva rétt eftir Genúafundinn
um árangur fundarins. Segir hann
meðal annars að fyrirsjáanlegt sé
að dagar þjóðbandalagsins séu
taldir og þess muni ekki langt að
bíða að upp úr slitni með Banda-
mönnum. Rússar muni enga
verslunarsamninga gera nema þeir
hafi af þeim mikil þægindi.
— Samningar standa yfir milli
Rússa og Japana um austurhluta
Síberíu. Bera Japanar meðal ann-
ars , fram þessar kröfur: Ilin
forna herskipahöfn Rússa við
Kyrrahaf, Vladivostock,á að verða
fríhöfn. það á að afnema bannið
gegn því að Japanar megi vinna
í námum Síberíu og að japönsk
skip megi sigla um fljótin í
Síberíu. það á að rífa allar víg-
girðingar í Vladiostock og her-
skip Rússa í Kyrrahafi.
— þjóðverjar búast við óvenju-
miklum ferðamannastraum í
sumar. Er talið að a. m. k. 300
þús. ferðamenn komi þangað frá
Ameríku næstu mánuðina.
— Hneikslismál kom upp á
Finnlandi í vor í sambandi við
stúdentaprófin. það komst upp að
nokkrir menn höfðu stolið verk-
efnunum við skriflega prófið og
höfðu selt afrit af þeim nálega
helmingi stúdentanna sem voru
að taka prófið. Afrit af þýska
stílnum var t. d. selt fyrir 6000
.finsk mörk.
— Rússar eru stórreiðir Frökk-
um fyrir framkomuna á Genúa-
fundinum. Eftir fundinn efndu
Rússar til kröftugra mótmæla í
Petrograd. Vaxmynd var búin til
af Barthou, aðalfulltrúa Frakka í
Genúa. Bálköstur var reistur og
á honum brend myndin af
Barthou.
— Kolanám Norðmanna á
Spitzbergen er að aukast. Er áætl-
að að Norðmenn eigi þar kol sem
nemi um 600 smálestum á hvert
mannsbarn í Noregi. Sem stend
ur fá Norðmenn um 15% af þeim
kolum, sem þeir þurfa frá Spitz-
bergen.
— Kolaframleiðslan á Englandi
er orðin nálega jafnmikil og hún
var fyrir stríðið. Mjög mikið af
kolunum er flutt til þýskalands.
— Mikill viðbúnaður er af
hálfu beggja flokka fyrir þjóðar-
atkvæðagreiðsluna um aðflutn-
ingsbann í Svíþjóð. Hafa and-
banningar dreift um landið ótal
lygasögum um finska bannið, en
finsku bannmennirnir svara með
því að koma hópum saman til Sví-
þjóðar til þess að flytja sannar
fréttir og taka beinan þátt í und-
irbúningnum.
— þjóðverjar eru byrjaðir að
gefa út geysimikið rit um forsögu
styrjaldarinnar miklu. Á að
pretna þar öll skjöl þýska ríkis-
ins sem málið snerta frá 1871 til
l.-júlí 1914.
— Hugmyndinni um sameining
Austurríkis og þýskalands, vex
stöðugt fylgi. Fyrir rúmum mán-
uði síðan dvaldist stór söng-
mannahópur frá Vínarborg í
Berlín. Söngmönnunum var tekið
með geysimiklum fagnaðarlátUm
og voru þeim haldnar margar
veislur. Ýmsir hinna helstu stjórn-
málamanna þýskalands, af öllum
flokkum fluttu þar ræður um sam-
eining ríkjanna.
— Eldur kom upp nýlega í
sprengiefnasmiðju skamt frá Vín-
arborg. Ui’ðu sprengingarnar svo
miklar, að allar gluggarúður
spungu í þriggja kílómetra fjar-
lægð. Um 250 menn og konur
særðust eða mistu lífið.
— Enska stórblaðið ,,Times“
telur að Genúaráðstefnan hafi
orðið gersamlega árangurslaus.
Viðleitni Lloyd George að brúa
gjána milli Rússa og annara Norð-
urálfuþjóða geti ekki borið árang-
ur — engin brú sé yfirleitt hugs-
anleg þeirra í milli eins og stend-
ur. Tjónið af ráðstefnunni sé það
að samkomulagið hafi mjög
spilst milli Englendinga og
Frakka, 'en það sé undirstaðan
undir friði í Norðurálfunni.
— Ráðstjórnin rússneska hefir
látið gera upptæka fjölmarga
kirkjugripi. Hefir út af því risið
deila milli stjórnarinnar og
margra ýfirmanna kirkjunnar.
Margir af biskupunum hafa ver-
ið dregnir fyrir lög og dóm fyrir
að hafa veitt mótspýrnu.
Á víð og dreif.
Túnrækt við Rvík.
þúfnabaninn hefir aukið túnin við
Rvík alveg stórkostlega. í Fossvogi,
Vatnsmýrinni, í dalnum inn frá
Laugunum eru nú stærðarflæmi af
landi að verða livanngræn. Hafa ver-
ið brotin í fyrrasumar og sáð í höfr-
um og grasfræi. Á Vifilsstöðum ,e,r
þorleifur ráðsmaður að láta vélina
tæta sundur Vetrarmýrina, norðan við
hælið, gagnslausan óræktarflóa, sem
nú verður eitt liið stærsta tún á ís-
landi. Á Kleppi lætur þórður læknir
Sveinsson brjóta mýrlendi, alt að
40 dagsláttur, alt úr óræktarlandi.
Nokkuð af því er nú komið í fulla
rækt. Fyr en varir verða mýrarlönd-
in kring um bæinn orðin að sam-
feldu ræktarlandi. En til þess þurfti
vélavinnu.
Leikhús í Reykjavík.
það er minlcun og skaði fyrir land-
ið, að hér skuli ekki vera til leikhús.
Hér er allmargt efnilegra leikenda,
en þeir liafa haft hinn versta hús-