Tíminn - 24.02.1923, Blaðsíða 2

8
T í M I N N
Fjármálm.
Ræða f jármálaráðherra er han,n
lagði fyrir Alþingi fjárlagafrum-
varp sitt 20. þessía mánaðar.
Framvai'p það til fjárlaga fyrir
árið 1924, sem háttvirt deild nú
tekur til meðferðar, er að mörgu
leyti svipað fjárlögum þeim, er
þingið síðast gekk frá, fjárlögun-
um fyrir yfirstandandi ár. Er það
mjög eðlilegt, þar sem bygt er
á hinum sömu tekju- og gjalda-
lögum. Fjárhagsleg afkoma lands
og landsmanna hefir að vísu
nokkuð lagfærst frá því sem var
fyrir ári síðan, en þetta kemur
ekki fram í tölunum, því jafn-
framt hefir peningagildið lagast,
þó seigt hafi gengið, þannig, að
þær krónur, sem við reiknum með
nú, eru meira virði en þær, sem
við reiknuðum með fyrir ári síðan.
Tekjurnar eru í frumvarpinu
áætlaðar 7.630.000 kr. en gjöldin
7.593.000 kr., svo það er gert ráð
fyrir hallalausum fjárlögum eða
vel það. Eins og á sér stað um
flestar áætlanir, er hér vitanlega
að mörgu leyti um spádóma að
ræða, og það því fremur, sem
fjárlögin eru samin óheppilega
löngum tíma á undan því að þau
koma til framkvæmda, og sökum
þingtímans er við samningu frum-
varpsins ekki einu sinni hægt að
hafa yfirlit yfir afkomu síðasta
árs til hliðsjónar, því það yfirlit
getur ekki legið fyrir fyr en í
janúarlok, en frumvarpið má tæp-
ast fullgera síðar en í nóvember-
mánuði næst á undan. Yfirlit
það, sem nú er fengið yfir tekjur
og gjöld árið 1922, haggar þó
í engu verulegu við áætlun frum-
varpsins. Tekjumegin getur það
verið álitamál að breyta eitthvað
einstöku liðum í 2. gr., en yfir-
leitt bendir afkoma ársins 1922
til þess, að tekjuupphæðin áætl-
aða haldi lagi eða vel það, enda
eru áætlaðar tekjur samkvæmt 3.
og 4. gr. sem helst má búast við
að bregðist verulega í ár, áætl-
aðar miklu lægri en á síðustu
fjárlögum. Eg á við tekjur af
skipum og bönkum. Um gjalda-
liðina vil eg síður fullyrða. Eklci
svo að skilja, að eg efist um
áætlunina fyrir 1924 borna saman
við 1923, en reynslan á eftir að
sýna hvernig gengur að frarm
kvæma svo stórfelda lækkun, sem
núgildandi fjárlög gera ráð fyrir.
það hefst áreiðanlega ekki nema
með daglegri yfirlegu og ýtrustu
sjálfsafneitun frá bæði dóms-,
kenslu- og atvinnumálaráðuneyt-
um. Frumvarp það, er hér liggur
fyrir, er að því leyti ábyggilegra
en fjárlögin fyrir 1923, gjalda-
Endurminning um
Hallgrím Krisfinsson.
Fráfall Hallgríms Kristinssonar
kom óvænt og skyndilega. Að vísu
hafði hann ekki verið fullkomlega
hraustur síðustu árin. En það
var ókunnugt nema þeim, sem
unnu með honum daglega. ókunn-
ugir menn þektu hann aðeins á
einn veg: Mann á besta aldri, í
einu fjörlegan og alvarlegan, sí-
staríandi að mörgum hinum erfið-
ustu félagslegu viðfangsefnum.
En við fráfall hans var alstaðar
sama viðkvæðið, að hans hefði
þjóðin síst mátt án vera. Eg hygg
það ljósa táknmynd um traust og
ástsældir Hallgríms, að merkis-
lækni einum utan Reykjavíkur,
sem þekti Iiallgrím nokkuð, en
hafði þó ekki eiginlega starfað
til muna með honum, brá svo við
þessa andlátsfregn, að heimilis-
fólk hans sagði, að það hefði ver-
ið því líkast sem þetta hefði ver-
ið fyrsta banasagan, sem honum
hefði borist um æfina. Eg hygg
það ekki ofmælt, að Hallgrímur
Kristinsson hafi verið sá maður
megin, að hér er tillit tekið til
gengismunar á lángreiðslum og
öðrum greiðslum á erlendum
gjaldeyri. það nemur á 3. hundrað
þúsund króna. Bæði eg og aðrir
mintumst á þennan gjaldlið við
meðferð fjárlaganna í fyrra.
Hann var því miður jafn óum-
flýjanlegur hvort sem hann stóð
á fjárlögunum eða ekki, og því
um það leyti ekkert aðalatriði að
fá hann tölulega fram á fjárhags-
áætluninni. En gengistap hefði
þá varla verið hægt að áætla
minna en hátt á 4. hundrað þús-
und krónur og hallinn á núgild-
andi fjárlögum yrði þá áætlaður
um 1/2 miljón kr.
I þessu sambandi skal eg minn-
ast á dálitla nýbreytni sem menn
sjálfsagt hafa tekið eftir í þessu
frumvarpi, nefnilega að skulda-
listinn er fluttur aftur í athuga-
semdirnar, en lánin 1 7. gr. bara
flokkuð í erlend og innlend lán.
Um ástæður fyrir þessu vísa eg
til þess, sem tekið er fram í at-
hugasemdunum við frumvai-pið.
Eg hygg það handhægra og ljós-
ara að flokka lánin þannig 0g
óþarfi að vera að síprenta skulda-
listann upp frá einni umræðu til
annarar. Skuldirnar verða því
miður samar við sig hvort sem
gert er.
Svo sem kunnugt er lágu ekki
fjáraukalög fyrir þinginu í fyrra.
Nú liggja fyrir fjáraukalög fyrir
3 ár, 1920, 1921 og 1922. Mér
þykir það nóg, þó ekki sé bætt
við því fjórða, 1923, enda liggja
ekki sem stendur ástæður fyrir í
þá átt; ef slíkt skyldi koma í ljós
meðan þing stendur, sem eg vona
að ekki verði miklar upphæðir,
er ef til vill hægt að telja þær
á fjárlögum 1922, eða þá á fjár-
lögunum 1924, og má þá ef nauð-
syn krefur greiða slík gjöld á
yfirstandandi ári gegn væntan-
legri endurgreiðslu þegar fjárlög
1924 eru gengin í gildi. Hér er
aðeins að ræða um fyrirkomulags-
atriði í þetta sinn, en ekki um
að taka þá stefnu upp, að hafa
aldrei fjáraukalög fyrir yfirstand-
andi ár.
þá sný eg mér að fjárhags-
ástandi ríkisins, eins og það er
nú, og skal eg þá fyrst leyfa
mér að gefa eftirfarandi bráða-
birgðaskýrslu um tekjur og gjöld
1922. Yfirlitið er gert á vanalegan
hátt, meðal annars bygt á sím-
skeytum frá gjaldheimtumönnum.
það geta enn bæst við upphæðir,
sem snerta 1922, en varla svo
stórum muni og ekki meira en
gerst hefir með samskonar yfirlit.
Tekjur (áætlun sett í svigum) :
Fasteignaskattur (210.000) 213.-
300; tekju- og eignaskattur (700.-
000) 1.516.500; aukatekjur (150.-
hér á landi, sem flestir Islending-
ar hefðu viljað gráta úr helju.
Giidi hvers afreksmanns er
bundið við tvennskonar ýfirburði:
Varanleg verk og glæsilega per-
sónueiginleika. þetta fer ekki alt-
af saman. Til eru menn, sem hafa
marga glæsilega eiginleika, og
verða að litlu liði þjóð sinni, eða
jafnvel til skaða, af því á ein-
hverjum stað er þverbrestur í
skapgerð mannsins. Sömuleiðis eru
til menn með einkennilegum sér-
gáfum, sem koma miklu til leið-
ar á vissu sviði, án þess að æfi-
saga þeirra sé aðdáunarefni. En
gildi Hallgríms var bundið jöfn-
um höndum við persónulega yfir-
burði og mikil verk. 1 augum
þeirra, sem þektu hann úr fjar-
sýn, voru verk hans aðalatriðið.
En í hugum þeirra sem þektu
hann best, er enginn efi á því, að
hæfileikar hans höfðu enn ekki
notið sín til fulls.
Eg kem fyrst að þeirri hlið-
inni, sem best er kunn, verkum
Hallgríms Kristinssonar. þar mun
lengst minst áhrifa hans á við-
skiftalíf þjóðarinnar. í hérumbil
7 aldir hefir íslenska þjóðin að
miklu leyti verið undirlægja er-
lendra þjóða í. verslunarefnum.
000) 324.200; erfðafjárskattur
(20.000) 36.400; vitagjald (140.-
000) 180.000; leyfisbréfagjald
(10.000) 14.600; útflutningsgjald
(600.000) 793.400; áfengistollur
(250.000) 367.100; tóbakstollur
(600.000) 305.700; kaffi- og syk-
urtollur (800.000) 878.400; vöru-
tollur (1.200.000) 1.315.900; ann-
að aðflutningsgjald (60.000) 118.-
900; gjald af konfekt- og brjóst-
sykurgerð (10.000) 26.000; stimp-
ilgjald (500.000) 353.600; lesta-
gjald (40.000) 34.600; pósttekjur
(300.000) 392.100; símatekjur
(1.000.000) 1.102.200. — Samtals
(6.590.000) 7.972.900.
Tekjur af fasteignum (40.050)
45.000; tekjur af bönkum (250.-
000) 70.258; tekjur af ræktunar-
sjóði (20.000) 24.289; vextir af
bankavaxtabréfum (41.000) 36.-
085; útdregið banlcavaxtabréf
(15.000) 45.800; arður í Eim-
skipafél. (6.000) 0.000; vextir
(5.000) 10.000; tóbakseiknasala
og greiðsla frá Landsversl. (390.-
000) 755.000; óvissar tekjur m. fl.
(22.400) 139.400. Hagsmunatrygg-
ing Strelings 350.000; ýmsar inn-
borganir 723.000. — Áætlaðar
tekjur alls 7.379.450, en urðu
10.171.732.
Gjöld (áætlun sett í svigum):
Greiðslur af lánum ríkissjóðs
(1.529.400) 1.760.000; til konungs
(60.000) 60.000; Alþingiskostnað-
ur (276.000) 204.800; gjöld sam-
kv. 10. gr. fjárl. (305.400) 334.-
400; gjöld samkv. 11. gr. fjárl.
(734.400) 830.400; til læknisskip-
unar og heilbrigðismála (826.000)
774.900; póstmál (480.600) 458.-
600; vegabætur (437.900) 436.-
600; strandferðir m. fl. (300.000)
252.800; sími (1.018.600) 1.054.-
400; vitamál (267.600) 239.300;
andlega stéttin (402.500) 437.-
100; kenslumál (1.270.200) 1.163.-
800; vísindi, bókmentir og listir
(281.000) 252.600; verkleg fyrir-
tæki (745.800) 623.600; skyndi-
lán og lögboðnar fyrirframgreiðsl-
ur (4.000) 36.600; eftirlaun og
styrktarfé (230.400) 201.400;
óviss útgjöld (100.000) 188.300;
áætl. gjöld samt. 9.369.800, en
urðu 9.309.600; gjöld skv. lögum
fjáraukalögum 0. s. frv. 686.100,
eða alls kr. 9.997.700.
Auk þess, sem hér er talið,
hefir aðallega á 24. gr. verið
borguð rúm 1 miljón til ýmsra
framlaga samkv. lögum, einkan-
lega hluta, sem innlenda lánið
sæla, 3 miljóna, átti að fara til,
eins og eg strax skal minnast á.
1 byrjun síðasta þings fór fyr-
irrennari minn með réttu ýmsum
óloflegum orðum um fjárlögin
fyrir 1922, taldi útlitið mjög
ískyggilegt og bjóst við að minsta
kosti einnarmiljónarhallaá árinu
Arðurinn af striti fólksins til
lands og sjávar hefir runnið úr
landi, venjulega til sárfárra
manna. Að dómi hinna bestu sagn-
fræðinga hefir ,,verslunarólagið“
á íslandi verið höfuðmeinsemd
þjóðlífsins, síðan þjóðveldinu
lauk, þungbærara en eldur, hafís,
drepsóttir og kúgun kirkju og
konungsvalds.
Eftir 1600 og fram á æskuár
þeirra manna, sem nú eru aldr-
aðir, réði illa ment, drambsöm og
eigingjörn gróðamannastétt úr
öðru landi yfir fjármálum flest-
allra heimila á landinu. Höfuð-
skáld íslendinga lýsti fyrir miðja
19. öld tilfinningum þjóðarinnar
gagnvart þessari erlendu ránfugla-
stétt:
„Klækin er kaupmannslund,
kæta hana andvörp föðurleysingj-
anna“.
Frá því seint á 18. öld hefir
mikið af orku þróttmestu manna
í landinu eyðst í baráttunni við
að gera verslun landsins frjálsa
og réttláta. þar eru þrjú afreks-
verk mest unnin, þrír áfangar á
leiðinni. Og hver af þessum þrem
sigi'um hefir unnist fyrir for-
göngu glæsilegs brautryðjanda.
Fyrsta þrautin var að brjóta nið-
fyrir utan allan óvissan en vænt-
anlegan tekjumissi og gjaldauka.
Sérstaklega var ekkert gert fyi'ir
fyrirsjáanlegu gengistapi. Miðað
við þáverandi ástand, held eg
að þessi lýsing hafi í öllu verulegu
verið nærri réttu, en e ns og
yfirlitið ber með sér, hefir betur
ræst úr þessu en áhorfðist. Við
höfum komist klaklítið yfir árið,
ef afborgun á lánum er talin
frá eiginlegum gjöldum eins og
vant er að gera; þó eklci sé
allskostar rétt, þá er um veru-
legan tekjuafgang að ræða. Auk
þess, sem talið er í yfirlitinu,
hefir allstórum upphæðum verið
varið til framkvæmda, sem inn-
lenda láninu, 3 milj., átti að verða
til, en það er löngu uppétið, sem
kunnugt er. Síðastliðið ár hefir
því orðið bæði að renta það og
afborga, og auk þess leggja fram
fé til þess, sem lánið átti að
fara í. Bæði sökum þessa og sök-
um tekjueftirstöðva, einkum af
tekjuskatti, voru töluverðar skuld-
ii í viðslciftaliðum ríkissjóðs um
áramótin. þær verður hægt að
greiða, en það er ógemingur að
halda því áfram af árlegum tekj-
um að verja fé til framkvæmda.
sem áttu að gerast fyrir löngu
brúkað lánsfé. þó ekki væri
annað, þá er það reikningslega
alveg skakt. Annaðhvort verður
að veita nýtt lán til framkvæmda
samkvæmt brúalögum, vitalögum,
ef þau koma, áveitulögum, síma-
lögum o. s. frv., eða þá að gera
fyrir þessum gjöldum á árlegum
fjárlögum.
Viðvílcjandi hinum einstöku
liðum á reikningsyfirlitinu fyrir
1922, skal eg taka það fram,
að af tekjuliðunum í 2. gr. eru
það aðeins tveir, sem hafa brugð-
ist verulega, og er hvorugt eig-
inlega sorgarefni. það er nefni-
lega tóbakstollurinn, sem ekki
nemur nema 305.400 kr. móts við
tæp 400.000 kr. 1921 og áætlaður
600.000 kr. Ríkissjóður hefir
þama orðið af tekjum, en þess-
konar tekjumissi má hann vel
við una, því landið í heild hefir
þama auðsjáanlega losnað við
stóra útborgun til útlanda fyrir
tóbak. Stimpilgjaldið nýja hefir
lílca alveg brugðist; af því höfð-
ust ekki nema 353.600 kr. móts
við áætlaða i/2 milj. Líklega er hér
aðeins um skakka áætlun að ræða,
en ef nokkurt breytt ástand ligg-
ur til grundvallar fyrir þessu,
þá er það minna „brask“ og er
þá bættur skaðinn.
Hinir aðrir tekjuliðir í 2. gr.
hafa að meira og minna leyti
farið fram úr áætlun og fram
yfir tekjurnar 1921, vel flestir,
að svo miklu leyti sem þeir eru
sambærilegir sökum breyttra laga-
ur þá hugsun, að danska ríkið
ætti að reka alla verslun á ís-
landi, eða selja á leigu gæðing^
um sínum. þennan fjötur braut
Skúli fógeti. Næsta skrefið var
stigið um miðja 19. öld, að brjóta
niður þá skipun að það væru að-
eins þegnar Danakonungs, (en í
framkvæmd var það sama og
danskir kaupmenn), sem versla
mættu á íslandi. Sá sigur er
tengdur við nafn Jóns Sigurðs-
sonar, En hinn þriðji sigur er
unninn á tveim fyrstu tugum
tuttugustu aldarinnar, undir for-
ustu Hallgríms Kristinssonar. pá
sýnir íslenska þjóðin í verki að
hún getur ekki einungis rekið sína
verslun sjálf, heldur einnig á þann
hátt, að hver einstaklingur njóti
til fulls ávaxtanna af erfiði sínu,
fái sannvirði fyx-ir vönir sínar og
aðfluttan varning með því verði,
sem á hverjum tíma er á heims-
markaðinum. Skúli fógeti og Jón
Sigurðsson bjuggu þannig í hag-
inn, að verslunin gat orðið inn-
lend. En þrátt fyi'ir þá miklu
framför gat arðurinn af fram-
leiðslunni samt lent í höndum fá-
mennrar efnamannastéttar. En
með fullkomnum nýtísku félags-
skap bæði um smásölu og heild-
ákvæða. Tekjuskatturinn er langt
fram úr áætlun, en þar er sá
ljóður á, að eftirstöðvarnar enx
miklar. Einn gleðilegasti tekju-
liðui’inn er útflutningsgjaldið,
ekki svo að skilja að þeir pen-
ingar séu betri en aðrir, þvert
á móti, en upphæðin 793.400 kr.
borin saman við ca. 600.000 kr.
1921, þegar frá er dreginn end-
urgi'eiddur síldai'tollur í ár, en
sem réttilega á heima á 1921,
bendir á, að útfluttar vönir okkar
síðastliðið ár hafi numið að minsta
lcosti 10 milj. meii'a en 1921.
Sama máli er að gegna um kaffi-
og sykurtollinn, sem hefir farið
verulega fram úr bæði næsta ári
á undan og áætlun. Hann er
góður mælikvarði á afkomu al-
mennings og bendir til þess, að
hún hafi þrátt fyrir alla örðug-
leika verið töluvert skárri síð-
astliðið ár en undanfai-andi.
Tekjur af bönkum í 4. gr. eru
einar 70.000 kr., þar af ágóða-
hluti af Landsbankanum ca. 34,-
000 kr., hitt seðlagjald, og er þetta
langt fyrir neðan 175.000 kr., sem
tekjunxar voru 1921 og 250.000
kr., sem áætlað var. þetta er að
vísu sorglegt, en ekki sorglegt nú,
því hér er verið að afplána
gamlar syndir, töpin 1919 og
1920, auk þess sem Landsbankinn
hefir afskrifað tap sitt á enska
láninu. þessi töp voru vágestir
miklir á sínum tíma og aðalundir-
rót okkar meina, en það eitt
út af fyrir sig að þau séu gei'ð -
upp og-þá tekin eins og þau ei’U,
er skref í áttina til heilbrigðai’a
ástands og því fremur gleði- en
sorgarefni.
Gjaldamegin hafði, eins og eg
gat um, í 7. gr., ekki verið gert
neitt fyrir gengismun, enda fer
sú gi’ein í’úm 200 þús. kr. fram úr
áætlun.Annars er í flestum gjalda-
gi’einum minna greitt en áætlað.
pað er aðallega í 11. gr„ sem um-
framgi’eiðsla er, nefnilega til auk-
innar landhelgisgæslu 70.000 kr„
og til gjalda samkvæmt 77. og
78. gr. fátækralaganna 127.000 kr.
9. gr„ alþingiskostnaður, er
rúm 71.000 kr. undir áætlun, það
getur stjórain ekki talið sér til
heiðurs, hann á þingið í fyrra
óskiftan. Að öðra leyti má nefna
12. gr„ sem er rúmum 50 þús. kr.
undir áætlun, 13. gr. ca. 75.000
ki’. þar eru símagjöld þó ca. 35
þús. kr. yfir áætlun. 14. gr. og
16. gi’. með 72.000 kr. og 122.000
kr. undir áætlun.
í stuttu máli er þá afkoma
landssjóðs þetta ár sú, að olckur
hefir tekist að halda við eða vel
það, okkur hefir tekist að stansa
á þeirri óðfluga ferð niður í glöt-
un fjárhagsleg ósjálfstæðis,og við
lxöfum fengið svigi’úm til þess að
sölu, bæði um innkaup erlendis
og sölu til útlanda, er framleið-
endum og neytendum trygt sann-
vii’ðið. Hitt skiftir minna máli,
að það ei’u ekki allir Islendingar
sem að svo vöxnu máli kæi’a sig
um sannvirðisverslun. Hitt er að-
alatriðið, að mjög mikill hluti
þjóðarinnar er búinn að slíta af
sér þá verslunarfj ötra, sem mest
hafa þjáð þjóðstofninn allar síð-
ustu sjö aldirnar.
Tuttugu og fimm árum áður en
Hallgrímur Ki’istinsson ’ mynd-
breytti kaupfélagi Eyfirðinga,
höfðu þingeyingar stofnað hið
fyrsta kaupfélag, sem lífvænt hef-
ir orðið hér á landi. það varð
fyrirmynd margi’a pöntunaifélaga
víðsvegar um land. Flest af þess-
um félögum skiftu við danskan
stórkaupmann í Englandi, sem
keypti vörur handa þeim, seldi ís-
lenskar vörur, en lánaði jafnframt
allmikið af höfuðstólnum. það var
lán pöntunai’félaganna að maður
þessi var drengskaparanaður, sem
fór vel með sitt mikla vald. En
ágallarnir á þessu skipulagi vonx
tveir. þar var blandað saman
verslun og bankastarfsemi. Sá
sem keypti vaminginn, var líka
lánardrottinn um mikið af veltu-