Tíminn - 24.02.1923, Blaðsíða 3

TlMINN
9
sjóð, þá er unnið fyrir gíg og
ver farið en heima setið. það má
skifta um stjórnir, og- það má
skifta um þing, en stefnunni verð-
ur að halda, annars snýst það
sem rétt hefir verið gert upp í
misrétti, og það á það ekki skilið.
þegai’ maður athugar „status“
landssjóðs, yfirlit yfir eign-
ir og skuldir, eins og hann er
í landsreikningnum fyrir 1921, í
lck þess árs, sést það fljótt, að
„tjáir ei við kreptan hag að búa“.
Skuldirnar eru þá 16.385.000 kr.
þar eru líka taldar ýmsar eignir
þannig, að umfram skuldir eigi
ríkið 13.718.000 kr. Eg skal ekki
rengja þá skýrslu, en maður sér
á augnabliki, að þar eru talhar
margar eignir, sem ekki eru sam-
bærilegar skuldunum, sem aldrei
verður hægt að verja til að borga
skuldir með. Vitaniir eru taldir
alt að 1 miljón kr. virði, en við
hvorki getum né viljum selja þá
til þess að borga upp í skuldir. |
Símakerfin eru talin upp undir
3 miljónir, en við hvorki getum
né viljum selja þau fyrir það, og
þau renta heldur ekki þessa upp-
hæð. Alveg sama máli er að gegna
um eignir til almennrar og naúð-
synlegrar notkunar, skólahús,
spítala og hæli, kirkjur og prests-
setur, og að mínu áliti einnig um
þjóðjarðirnar. I eignum.sem hugs-
anlegt er og forsvaranlegt að
telja upp í greiðslu á skuldum,
eigum við í hæsta lagi 6 milj.,
og eru þá eftir 10 milj. rúmar af
skuldunum, sem við að vísu meira
en eigum fyrir, en sem við ekki
eigum arðberandi eignir fyrir, er
geti rentað og afborgað skuldim-
ar. þessar 10 miljónir verður því
að borga af tekjum komandi ára,
ef þeim eru ætluð 20 ár, þá Y>
miljón á ári. Eg er ekki að gera
ráð fyrir að engin ný lán verði
tekin á þessu tímabili, en eg geri
ráð fyrir, að það verði aðeins tek-
in skynsamleg lán til arðsamra
fyrirtækja, sem þá sjálf borga
lánin, eða nauðsynlegra fyrir-
tækja, og sé þá strax gert fyrir
tekjum til rentu og afborgana.
En slík lán koma ekkert þessu
máli við. þær 10 miljónir, sem eg
mintist á, eru tapaðir peningar
og verða að borgast af árlegum
tekjum. það var það, sem eg átti
við áðan, að ekki væri allskostar
rétt að telja allar lánaafborganir
frá tekjuhalla eða með til tekju-
afgangs hvers árs. þessar afb'org-
anir eru nauðsynlegar og hagur
ríkisins er ekki í réttu horfi, nema
tekjur og gjöld standist á, þótt
þessar afborganir séu taldar með
gjöldum.
það hafa heyrst ýmsar skýring-
ar á því, hverjar orsakir liggi til
þess, að fjárhag landsins er kom-
ið sem komið er. Eg skal ekki
fara út í það, en aðeins í fáum
orðum taka fi’am það, sem lands-
reikningar síðari ára segja um
þetta. Ef maður tekur eiginlegar
(ordinærar) tekjur og gjöld fyrir
sig og ekki telur með tekjur af
lánum eða eyddum eignum og
heldur ekki gjöld sem verðmæti
hefir fengist fyrir, sýnir það sig,
að árlegar tekjur landssjóðs fyrir
stríðið, 1913 og 1914, námu ca.
2 miljónum, 1915 21/2 og 1916
3 miljónum, og gjöldin stóðust
nokkurnveginn á við þetta, og
skuldirnar voru ríflega á við eins
árs tekjur. En svo fer að fara út
um þúfur. 1917 og 1918 eru tekj-
urnar áfram ca. 3 miljónir, en
gjöldin fyrra árið rúmar 5 milj.
og síðara árið rúmar 6. þarna
fara þá rúmar 5 miljónir. 1919
eru tekjurnar loksins samræmd-
ar dýrtíðinni og standast vel á
við gjöldin með hérumbil 8 milj.
króna. En svo fer strax um þver-
bak aftur 1920 og 1921; tekjurn-
ar eru þær sömu, rúmar 8 milj.,
en gjöldin fara, sökum launalaga,
dýrtíðaruppbótar o. s. frv. rúm-
lega þrjár og tæpar 3 milj. fram
úr þeim hvort árið. þarna eru þá
komnar þær 10—11 miljón króna
skuldir, sem nú þjaka oss, og
stafa frá því, að við í hvort-
tveggja skiftið vorum tveim ár-
um of seint á ferðinni með að
samræma tekjur og gjöld. það
verðum við að láta okkur að
varnaði verða.
1 En það er fleira, sem má lesa
út úr reikningum þessara ára, og
nú sný eg mér að ástandi lands
og þjóðar yfirleitt, og í þvi er
hagur landssjóðs ekki nema lítill
þáttur, þó harla þýðingarmik-
ill sé. Grundvöllurinn til hags-
okkar nú er lagður á sti’íðsár-
unum, fyrst hægt, en svo með
sívaxandi hraða. Landsreikning-
arnir, sem eg nefndi, bera það
með sér, hvernig dýrtíðin geysaði
yfir landið, taumlítið. Af dýrtíð-
argróðanum, sem ríkin annars
tóku drjúgan skerf af, og stund-
um þvi nær allan, og vörðu til
viðhalds þeim hluta mannfélags-
ins, er fyrir mestum hallanum
varð, fékk landssjóður ekki nema
líið og of seint, hafði því ekki fé
aflögum til verulegra ráðstafana
móti dýrleikanum og varð að
lána fé til þess að standast þá
verðlagshækkun, er beint á hon-
um lenti. Dýrtíðin keyrði fram
úr öllu; fjölfróðir menn hafa hald-
ið því fram, að Reykjavík um
það leyti væri dýrasti staðurinn
á hnettinum. Féð, sem ekki var
hirt hjá stríðsgróðamönnunum,
laut hinu forna lögmáli: „illur
fengur illa forgengur“.
þegar svo hrapið kom, tekjur
minkuðu og eignir féllu í verði,
en framleiðslukostnaður og skuld-
ir héldu fullri hæð, steyptust at-
vinnurekendur auðvitað um koll.
Með blað og blýant í hendi kon-
stateruðu bestu höfuð þjóðarinn-
ar, að fiskveiðar og kvikfjárrækt
borgaði sig ekki á Islandi. Nú
sjá sem betur fer bæði þeir og
aðrir, að þetta var of alment til
orða tekið. Blessaður þorskurinn
og sauðkindin var saklaus í þessu,
það var bara svona máti að reka
atvinnu upp á, sem ekki borgaði
sig. En við stöndum eftir með
tvær hendur tómar, og það því
minna sem við erum skuldugir.
Við erum líkt staddir og Isra-
elsbörn í eyðimörkinni forðum.
Við höfum dansað kringum gull-
kálfinn, erum að súpa seyðið af
honum og verðum nú að fara að
draga okkur yfir eyðimörkina í
áttina til hins fyrirheitna lands.
Og við verðum að finna leiðina
sjálfir. það er engin von á ský-
stólpa eða eldstólpa til að vísa
okkur veg, enda gerist þess ekki -
þörf, því við höfum næga vís-
bendingu í því, sem bæði við
sjálfir og aðrar þjóðir hafa gert
með góðum árangri, þegar líkt
stóð á. Eftir fyrri styrjöldina
miklu á fyrstu árum 19. aldarinn-
ar, og eftir hrun þjóðbankans
danska, þegar við stórtöpuðum
og alt fór í kaldakol, eftir því
sem farið gat á þeim tímum, ,var
þetta unnið upp aftur á nokkr-
um árum með atorku, iðju og
sparsemi, við lærðum aftur að
búa að okkar eigin framleiðslu
frekar en áður, við lærðum að
hjálpa okkur sjálfir. Sú kynslóð,
sem ólst upp í þessum heilsusama
skóla, var grundvöllurinn að öll-
um þeim framförum, sem við tók-
um fram um síðustu aldamót.
Líkt stóð á um sama leyti bæði
hjá Dönum og Norðmönnum,
nema því meira áberandi sem þeir
voru komnir lengra á veg, og með
líkri aðferð komust lengra í fram-
förum. Alveg sama dæmið er til
hjá Svíum, og það líkara okkur,
sem það er eldra, nefnilega eftir
ófarirnar um 1720. Og ef vel er
að gætt, sjáum við hvemig allar
þjóðir, sem eiga sér viðreisnar
von, nú feta þessa erfiðu braut,
og atvinnuleysið, sem helst haml-
ar öðrum þjóðum, á sér ekki stað
hér í sambærilegri mynd. At-
vinnuleysið hjá iðnaðarþjóðunum
stafar af því, að þættir, sem þær
ekki ráða yfir í atvinnurekstrin-
um, ei-lendir þættir, hafa bilað
eða horfið úr sögunni. Okkar at-
vinnuleysi, að svo miklu leyti sem
það kemur fyrir, á sér aðeins or-
sök í handvömm og skipulagsleysi
innanlands.
Umfram alt verðum við að vita
það, að okkur dugar ekki að hugsa
um að hlaupast undan baggan-
um, sem við höfum bundið okkur.
Við megum ekki hugsa okkur eitt-
hvert allsherjar töframeðal, eitt-
hvert þjóðráð, sem á ódýran máta
og með klókindum geti losað okk-
ur við baggann. Slíkt þjóðráð er
alveg áreiðanlega ekki til; það er
ekki til og það væri alveg óheil-
brigt og á móti allri hugmynd
um réttlæti hlutanna, ef við gæt-
um hegðað okkur eins og við höf-
um gert, og losnað við afleiðing-
arnar á nokkurn annan hátt en
að vinna þær af okkur. því er al-
veg eins varið með þjóðir og ein-
staka menn, sem hafa lent í
braski, skuldavafsi og reiðileysi.
Annar tekur sig til með tápi og
vinnur sig upp aftur, hinn gríp-
ur eitthvert ,,þjóðráð“, skrifar
falskan víxil eða eitthvað þvílíkt.
Okkur er alveg óhætt að leggja
út á hina erfiðu braut í fullu
trausti þess, að hún liggur til
l'ramtíðarlandsins okkar. Við eig-
um atvinnuvegi, arðvænni og
tryggari en flestar aðrar þjóðir,
og það má bæta við þá því nær
ótakmarkað, vinnandi menn okk-
ar til lands og sjávar standa ekki
öðrum að baki að dugnaði og at-
orku, en á sumum sviðum að
verklegri þekkingu. það -eru tölu-
verðir ágallar á því, hversu af-
urðir okkar komast á markað,
sem eðlilegt er, því fram að þessu
hafa útlendingar séð um það, við
höfum ekki' fylgt þeim lengra en
að skipshlið, en þetta á fyrir sér
að lagfærast. Innflutning höfum
við lengur stundað, og fer hann
betur úr hendi.
Eg held, að við séum mjög
skamt komnir í, eða öllu heldur
alveg vanti efnalega mentun. 3.
flokks vörur renna í okkur eins
og nýmjólk fyrir 1. flokks verð.
Kaupvilji okkar á útlent skran
virðist ekki öðrum takmörkum
bundinn en kaupgetunni, og tæp-
lega það. þó að starfsemi og
framleiðsla sé aðalati’iðið, má
heldur ekki vanrækja að geyma
fengins fjár.
Von mína um efnalega viðreisn
þjóðarinnar hefi eg alveg bygt á
henni sjálfri, og eg hefi alveg
hlaupið yfir öll vanaleg svigur-
mæli um þing og stjórn sem leið-
toga þjóðarinnar. þesskonar orða-
tiltæki eru orðin úrelt og alveg
röng. þing, sem byggist á almenn-
um kosningum og stjórn, sem
byggist á þingræði, eni hvorug
svo til komin, eða til þess gerð,
að vera leiðtogar. þvert á móti
er það almenn reynsla í öllum
löndum, að þau fylgja straumn-
um sem best þau geta. það er alt
önnur og að mínu viti bæði virðu-
legri og nytsamari staða, sem
Hjartans þakkir fyrir allar hlýj-
ar kveðjur frá vinurn og kunn-
iugjum heima, á silfurbrúðkaups-
degi okkar í dag 10. febrúar.
Augusta og Ditlev Tliomseu.
snúa við og reyna að halda upp á
við aftur, enda verðum við að
klífa til þess þrítugan hamarinn
að komast upp aftur og út á víð-
an völl, þar sem hægt verði að
taka til við nauðsynlegustu og
vandgeymdustu framkvæmdir. —
þessari stefnu verðum við að
halda og hún er afmörkuð fyrir
yfirstandandi ár og fyrir hið
næsta með frv. því, er nú liggur
fyrir. Hlutverk þingsins í þessu
efni er tiltölulega auðvelt, það
tekur að minsta kosti enda, það
er aðallega að láta ekki fá sig
út úr stefnunni. I framkvæmdinni
hvílir þetta mest á fjármálaráð-
herra. Hann verður, hver sem
hann er og hverjum flokki sem
hann fylgir, daglega að hafa
þessa stefnu fyrir augum, hann
verður að spara bæði krónuna og
eyrinn, og þó stöðugt að gera
greinarmun á því, sem verulegt
er og ekki, því sem til hagsmuna
horfir og því sem má bíða. Og
hann má umfram alt ekki fara að
hugsa um að vinna sér til frægð-
ar, með því að fara að leggja fé
í einhver, kannske í sjálfu sér
glæsileg og góð fyrirtæki, ef þau
ekki eru samrýmanleg réttri
stefnu í fjárhagsmálinu. Hann
verður frá fyrsta degi að gera
sér það ljóst, að hann aflar séi
ekki vinsælda með starfi sínu,
hann verður að ganga að því með
opin augun, að hann, ef hann
gætir skyldu sinnar, vinnur sér
hvorki til frægðar né langlífis,
svo eg víki dálítið við orðum
- Magnúsar konungs. Hann verður
að eiga þá réttu þjónslund,
þjónslundina gagnvart réttu mál-
efni og hann má engum öðrum
herrum þjóna. Enginn skilji
orð mín svo, að eg sé
að kvarta fyrir mitt leyti yfir
aðbúðinni, þvert á móti mega
menn hér eiga það, að þeir láta
vel að stjóm þegar þeir sjá hvað
fara gerir, mér hefir veitt auð-
velt að koma mönnum í skiln-
ing um hvert stefndi og það var
oft auðveldast með þá, sem bág-
ast voru staddir. Einstöku menn,
sem fullhagvanir voru á þessum
slóðum býst eg við að hafi hugg-
að sig við það, að „all skammæ
mun skúr sjá“, en það er ein-
mitt það, sem hún má ekki verða.
Ef við ekki höldum stefnunni,
með allri skynsemd náttúrlega,
þangað til við erum komnir úr
kútnum, ef nú eða næsta ár er
tekið til aftur að rapla lands-
fénu. Erfitt var að verjast því,
að þetta -gerði félögin háð lánar-
drotni, viðvíkjandi vöraverslun-
inni. I öðru lagi var líf og lán
félaganna með innkaup og sölu
nær því eingöngu komið undir per-
sónulegum eiginleikum stórkaup-
mannsins í Newcastle, en ekki
undir skipulagi sjálfra félaganna.
Skipulagið var einskonar lýðveld-
isgrunnur, með einveldistumi.
Forgöngumenn þingeysku félag-
anna fundu vel þessa ágalla. En
lánsstofnanir vora þeim sama
sem lokaðar, bæði utan lands og
innan, og þá vantaði leiðtoga sem
gætu gert hugsun þein-a að veru-
leika. 1902 stofnuðu þingeyingar
Sambandið, bæði til að vera
fræðslusamband, og til að annast
sameiginleg verslunarskifti. þeim
fór eins og Móse, við ferðalokin.
þeir sáu inn yfir hið fyriheitna
land, en höfðu ekki aðstöðu til að
komast þangað. Einar í Nesi hafði
1891 í stuttum bréfkafla til eins
af vinum sínum lýst framtíðar-
skipulaginu eins og það átti að
vera að hans dómi: Kaupfélag við
hverja höfn, félögin öll í sam-
bandi. pau áttu að hafa erind-
reka erlendis, í Englandi, Ham-
borg og á Norðurlöndum. pau áttu
að hafa skip í förum milli landa,
og gefa út blað um samvinnumál,
sem Einar vildi að kæmist inn á
hvert einasta heimili, eins og
Kirkjublaðið.
pað varð lífsverk Hallgríms
Kristinsson að gera þennan draum
að veruleika. En honum fór eins
og hinum mikla landfundamanni,
sem ætlaði að finna sjóleið til Ind-
lands, en fann í þess stað mikla
alfu.
Hallgrímur tók við litlu, því
nær útkulnuðu pöntunarfélagi í
Eyjafirði, sem hafði um 8000 kr.
í veltu, og skilaði því eftir 10 ár
þannig, að það var stærsta versl-
un á landinu. Hann flutti fyrstur
hingað til lands hið enska versl-
unarform kaupfélaganna, að selja
með dagsverði á staðnum og borga
svo tekjuafgang um áramót. Hann
braut hina gömlu reglu, að blanda
saman innkaupum og veltufé. Lán-
aði veltufé í banka, eftir því sem
þurfti, og keypti og seldi vörur
þar sem best voru kaup.
Starfshættir Hallgi-íms í Kaup-
félagi Eyfirðinga lýstu vel skap-
ferli hans. Hann gerði ekkert til
að ýta undir menn að koma í fé-
lagið, og tók ekki nærri alla sem
vildu koma. Ef hann hafði grun
um að menn sem vora líklegir til
vanskila, vildu ganga í félagið,
tók hann þvert fyrir bæn þeirra.
par sem hættan var minni, veitti
hann mönnum leyfið með ábyrgð
skilríkra manna. þessi varfærni
hefði ekki átt við þar sem versl-
unarhættir era eins og víðast hvar
í næstu löndum, að hver maður
greiðir um leið það sem hann
kaupir. par eiga kaupfélögin að
vera opin hverjum sem þar vill
versla, og ekki er líklegur til að
vilja spilla fyrir félaginu. En þar
sem staðhættir gera óhjákvæmi-
legt, að mönnum sé lánað mikinn
hluta ársins, er slík varasemi vit-
urlegt uppeldisráð. Til að tryggja
skuldalúkningu um áramót, fann
Hallgrímur upp nýtt fyrirkomu-
lag, hinn svonefnda skuldtrygg-
ingarsjóð. Fyrir hverja krónu sem
félagsmaður skuldaði um áramót,
varð kaupstjórinn að leggja fram
nokkra tryg’gingu í sjóðinn. petta
hafði æskileg áhrif. Eins og geng-
ur hefðu verið til þeir félags-
menn, sem gátu sætt sig við að
skulda félaginu, en klufu þrítug-
an hamarinn til að standa í skil-
um, heldur en að kaupstjórinn
yrði sektaður þeirra vegna.
Síðar, þegar Hallgrímur var orð-
inn forstjóri Sambandsins, fylgdi
hann nákvæmlega sömu reglu.
Hann bað menn hvergi að stofna
kaupfélög. Enn síður að hann
bæði þau að koma í Sambadið.
Menn gætu spurt: Hversvegna
gengu þá nálega allir bændur í
Eyjafirði í Kaupfélag Eyfirðinga?
Hversvegna gengu nálega öll
kaupfélög á landinu í Sambandið,
meðan hann hafði forustu þess?
því er fljótsvarað. Af því að Hall-
grímur var mikill leiðtogi. Af því
hann stýrði fyrirtækjum sínum ör-
ugglega til sigurs. þessvegna safn-
aðist úrvalið af starfandi mönn-
um í nálega öllum sveitum lands-
ins undir merki Sambandsins.
það er einkennilegt, að jafnan
eru til margir menn, sem era
haldnir af óstjórnlega sterkri
löngun til að hafa mannafon’áð
og virðingarstöður, en er sífelt
synjað um uppfylling óska sinna.
Yfir höfði þeirra hanga gullin
aldini mannvirðinganna, aðeins
örlítið hærra en þeir ná til með
gómunum. Líf þeirra er samfeld
hungurþraut. Aftur era aðrir sem
ekki þrá völdin, en fá þau samt,
sem eiga alla æfi í vök að verj-
ast með að bægja burtu tilboð-
> um um forastu, sem þeir ekki
geta sint. Einn af þessum sjald-
gæfu mönnum hér á landi var
Hallgrímur Kristinsson. Hann
vildi vera bóndi á lítilli jörð í
Eyjafirði. En hann varð að vera
kaupstjóra Eyfirðinga á Akur-
eyri. Hann vildi halda áfram að
vinna fyrir Eyfirðinga. En kröf-
ur samvinnumanna í landinu báru
hann út yfir hafið, til að vera
sameiginlegur trúnaðarmaður
þeirra, og á fáum missirum verð-
ur Sambandið stærsta verslunar-
fyrirtæki landsins, undir stjórn
hans. Honum stóð margsinnis til
boða að vera þingfulltrúi héraðs
síns, bankastjóri, ráðherra 0. m.
fl. af því tæi. Einu mannvirðing-
armerki sem mér er ekki kunn-
ugt um að honum hafi verið boð-
in, voru orður og titlar. það sýn-
ir góða greind hjá þeim, sem fara
með þá hluti, að þeir vita, hverj-
um þarf ekki að lyfta með þeim
hégóma.
Búskapur Hallgríms í Reykhús-
um í Eyjafirði átti rót sína að
rekja til tveggja þátti í eðli hans.
Hann elskaði sveitina, landið, eins
og það er hrjóstugt en fagurt.
Hann vildi umbreyta moldinni
sem verið hafði ói*æktuð, og gera
hana að gróðurlendi. Og Reykhús
V