Tíminn - 25.10.1924, Blaðsíða 2

168
T 1 M I N N
Gull í jarðveginum.
Eftir Sigurð Sigurðsson
búnaðarmálastj óra.
pá talað er um búnað vorn á
liðnum öldum, er sí og æ talað um
rányrkju vora. pað verður heldur
eigi varið, að til þessa hefir bún-
aður vor mest bygst á því, að hag-
nýta sér gróður landsins, það er að
segja þann gróður, sem náttúran
hefir framleitt, án þess að andi og
hönd hafi hjálpað þar til. Gróður-
inn hefir því gengið til þurðar, en
forðabúr náttúrunnar eru eigi
tæmd þrátt fyrir það.
Fiskiveiðarnar kringum strend-
ur landsins voru fyrrum lítt not-
aðar. Nú hafa þær auðsuppsprett-
ur, með notkun fullkominna fram-
leiðslutækja, verið opnaðar, svo að
gulli er ausið úr sjónum, en tii
þess hefir þurft fé, framtakssemi
og nýtísku verkfæri. Hve varanleg'
ar þessar auðsuppsprettur eru veit
enginn, nokkrir halda að þær séu
ótæmandi, aðrir að þær muni
ganga til þurðar. Um þetta skulum
vér eigi dæma. En vér eigum önn-
ur auðæfi, sem enn eru lítt notuð.
þær auðsuppsprettur eru vart opn-
aðar enn. Eg á hér við hinn ís-
lenska jarðveg. I honum er gnægð
auðæfa, sem seint ganga til þurð-
ar, þó af sé tekið. Lykillinn að
þessum auðæfum er þekking á
ræktun landsins og framkvæmd
þeirra verka, sem gera þarf, svo
að hagnýttir verði framleiðslu-
möguleikar jarðvegsins. Vér höf-
um þessi auðæfi alt í kringum oss,
hver einasti bóndi í ríkum mæli á
sinni jörð, en þá vantar oft og tíð-
um lykilinn að þessum auðæfum
hlutaðeigendur hafa eigi fundið
hann enn. Fjárhirsla jarðvegsins
er því lokaður fjársjóður, þar til
manndáð og þekking vex.
Til þess að finna þessum orðun:
stað, viljum vér í fáum dráttum
reyna að skýra, hver auðæfi eru
fólgin í jarðvegi vorum.
Uppruni jarðvegsins er annað
tveggja: bergtegundir (steinefni)
eða jurtaleifar (lífræn sambönd).
í hvorutveggja eru fólgin frjóefni,
sem veita gróðrinum vöxt og við-
gang.
Bergtegundir þær, sem ísland ev
bygt af, eru allar myndaðar við
eldsumbrot, það er blágrýti, líparit
hraun, móhella o. fl. Að uppruna
H.
Fátt er nú óheilbrigðara í ís-
lensku þjóðlífi en viðhorf sveit-
anna við Reykjavík. Ekki skortir
úti um sveitir vandlætingu, ríg og
hörð ummæli í garð höfuðstaðar-
búa fyrir eyðslusemi þeirra, iðju-
leysi og öpun erlendra ósiða, og
þar sem bændur mega ráða, vilja
þeir heldur hafa skóinn niður af
Keykjavík. En þessir sömu bænd-
ur, sem láta dólgslega í orðum,
taka sér Reykjavík til fyrirmynd-
ar um húsagerð og heimilisskipan,
oft bvert ofan í alla skynsemi, þeir
dást oft mest að því, sem óheil-
brigðast er í Reykjavíkurlífinu,
skyndigróðanum í höndum óval
inna manna, þeir leggja fé í tog-
araútgerð og — síðast, en ekki
sist — þeir senda böm sín óþrosk-
uð og ístöðulaus til Reykjavíkur,
albúin til þess að elta hvern
hrævareld hinnar lökustu bæjar-
tísku. pví má nærri geta, að slíkt
stefnuleysi getur hvorki orðið bæ
né sveit til góðs.
Tökum fyrst sveitirnar. Tjón
þeirra liggur í augum uppi. Unga
fólkið streymir burtu, heimilin
verða fámenn, búskapur erfiður,
framfarir litlar, lífið fábreytt og
dauft fyrir þá, sem heima sitja.
Sumt unga fólkið hverfur að vísu
heim aftur, en hefir dregið mikla
peninga frá heimilunum og kemur
í staðinn með siði og kröfur, sero
eru ekki miðaðar eftir högum
em þær líkar, og allar eru þær tald-
ar að mynda góðan jarðveg og eru
f r j óef namiklar.
í bergtegundunum eru frjóefn-
in bundin. pær þurfa að molna
niynda möl, sand og leir. pá geta
efnisáhrifin auðveldlega leyst þau
í sundur, þannig, að frjóefni berg-
tegundanna komi að notum fyrir
jurtir þær, sem nú ræktum vér og
notum.
Ýms öfl vinna að þessari sundr-
un bergtegunaanna, t. d. loft, vatn
jöklar og jarðeldar.
Loftmolnunin verkar alstaðar
þar sem bergtegundir liggja berar
jafnt á láglendi sem hálendi. Hún
verkar við aðstoð vatns, hita og
kulda, þannig, að á yfirborði steina
og bergtegunda myndast skán, úi
henni þvær síðan rigningarvatnið
meira og minna árlega, af auð-
ieystustu og fínustu efnununu
petta flyst með vatninu til lægri
staða.
Jöklamir mylja bergtegundim
ar. peir eru einskonar mylna, sem
malar þær niður. Jöklarnir flytja
leirinn og sandinn niður á undir-
lendið. Undirlendi íslands eru víða
verk þessa framburðar.
Við eldgos bráðna bergtegund-
irnar stundum og hraun myndast.
Stundum sundrast bertegundirn-
ar, svo að fínt mjöl myndast —
aska, — sem berst út yfir landið.
pessi aska er stundum frjó, t. d
Kötlugosaskan síðasta, stundum
eru eiturefni í henni, t. d. í Móðu-
harðindunum.
Alt þetta, og fleira, vinnur að
því, að leysa það frjómagn, sem
felst í íslenskum bergtegundum,og
til að dreifa efnunum sem mest
hjálpar svo stormur og vatn. pó að
landið blási upp, flytjast efnin frá
einum stað á annan, en því aðeins
getur jarðvegurinn á þeim stöð-
um, sem efnin flytjast til, orðið
frjór, ef samblöndun efnanna er
hæfileg, og eðlisástand jarðvegs-
ins gott (hæfilegur raki og loft \
honum).
pegar bergtegundir eru hæfi-
lega malaðar og uppleystar,er skii-
yrði til þess, að myndast geti
jurtagróður. Sá gróður tekur nær-
ingu bæði úr jarðvegi og lofti. Ár
hvert láta jurtirnar eftir leifar 1
jarðveginum (sinu og rætur). Sé
jarðvegurinn þurlendur, rotna
jurtaleifamar fljótt og hverfa. Sé
hann raklendur, safnast þær fyr-
sveitanna og oft alveg óheilbrigð-
ar. Hin trausta heimiilsmenning
verður fágætari og fágætari. Sú
skoðun virðist breiðast út, að
sveitirnar séu hentastar fyrir sel-
stöðu frá bæjunum.1 sveitum megi
afla fjár, en í bæjunum eigi að
eyða því, þangað eigi að sækja
skemtun og mentun, eða a. m. k.
sníða sveitaheimilin sem mest eft-
ir bæjaheimilunum. Og gamlir hér-
aðshöfðingjar taka sig upp til þess
að verða utanveltubesifar í Reykja
vík síðustu ár æfi sinnar og eyða
þar síðustu reytunum.
En Reykjavík, er henni akkur í
þessu? Nei. Henni væri betra að
njóta meiri sanngirni og minni að-
dáunar, fá færra fólk úr sveitun-
um og betur þroskað. Bæjarmenn-
ingunni stafar hætta af fólki, sem
er auðnæmast á lökustu siðina
skemtanafíkn, eyðslusemi, óvand-
að mál og eirðarleysi, sem lætur
sinn síðasta skilding fyrir bíó.
hlutaveltur og kaffigildi, en sætt-
ir sig við að búa í örgustu kjall-
araholum og eiga ekki eina einustu
bók. Hér er á síðustu árum að
myndast flokkur öreigalýðs, sem
stendur á lægra menningarstig'
en nokkrir fátæklingar í sveit geta
gert, og þetta er svo nýtt fyrir-
brigði, að mér er nær að halda, að
flest þetta fólk muni vera flutt til
Reykjavíkur á tveim síðustu ára-
tugum. petta fólk — og fólkið, sem
hverfur aftur heim til sín rótar-
slitið og veiklað á líkama og sál —
er venjulega talið píslarvottar
bæjarmenningarinnar. En það e?
ekki nema hálfur sannleikur. pað
ir frá ári til árs. Á votlendi mynd-
ast mólög og mýrar, sem oft eru
meira og minna blandaðar með
steinefnum.
Mýrarnar eru sagðar að þekja
yfir 10,000 km.2 — 1 miljón ha
stórt svæði. Ef það væri ræktað
gæfi það fóður handa einni miljón
nautgripa. Tölur þessar eru þj
ágiskun, því hve mikið af landi
voru eru mýrar, veit enginn, fyr
en lokið er nákvæmum mælingurr.
af öllu landinu. Herforingj aráðið
danska er búið með Suður-, Vestur-
og hálft Norðurland, helming
Norðurlands og Austurland vant
ar því.
í mýrunum hafa safnast jurta-
leifar á umliðnum öldum, þær
geymast þar því nær óbreyttar, á
meðan votlendið helst við. í þess-
um jurtaleifum er mikið frjóefni,
sem jurtirnar aftur geta hagnýtt
ef það breytist í það ásigkomulag
sem þeim er hagfelt. Hér er eink-
um um að ræða hið dýrmæta
köfnunarefni, sem keypt er dýrum
dómum í Noregs- og Chile-salt-
pétri ,og sem er verðmætast allra
áburðarefna. í þurefni mýranna
er oft 1 til 2% af þessu efni. í mýr
unum er því hægt að segja að sé
gull, það gull hefir safnast saman
á umliðnum öldum og heldur áfram
að myndast þann dag í dag. Rán-
yrkjan hefir eigi náð til þessara
er fyrst og fremst píslarvottar
sinnar eigin heimsku, nýjunga-
girni og ístöðuleysis, það er písl-
arvottar sveitamenningarinnar
eins og hún er að verða: skorts
sveitafólksins á virðingu fyrir sér
og því lífi, sem því er eðlilegast.
pað sem sveitirnar skortir nú
allramest, er lífsskoðun. Sú lífs-
skoðun verður að nokkru leyti að
vera trú, trú á gildi andlegs þroska
og manndygða, að nokkru leyti ást:
ást á þjóðemi, menningu og landi.
En ekki sísti þátturinn verður að
vera skynsamlegar og beinharðar
ályktanir af sögu vorri og aðstæð-
um, þjóðháttum og landsháttum.
pað er íslensk lifsskoðun ein, sem
hér getur átt við: eftir hverjum
leiðum liggur sókn þessarar þjóð-
ar og einstaklinga hennar til sem
mestrar fullkomnunar.
Rangar hugsjónir, auðvirðilegar
hugsjónir, eru ekkert annað en
skortur á lífsskoðun, sem á það
nafn skilið. Hún er mælikvarðinn,
sem kennir mönnum að greina
sönn gæði frá ímynduðum, gott frá
iílu. Nú eru menn svo áttaviltir,
jafnvel í fjármálum, að þeir meta
atvinnu einatt eftir því, hversu
mikið fé gengur gegnum greipar
þeirra á ári, en hugsa ekki um,
hvað þeim verður við hendur fast
í árslok. En þegar svo er um sjálf
fjármálin, þá er ekki furða, þótt
mönnum skeiki í matinu, þegar
þeir eiga að vega þau gæði, sem
fylgja góðu heimilislífi í sveit
skepnueign, bókalestri og auðugra
sálarlífi — móti háu mánaðar-
kaupi, lifrarhlut og fjörugum fé
Alfa^
Laval
skilvindur
reynast best
Fantanir annast kaupfé-
lög út um land, og
auðæfa.
Lykillinn að þessum auðæfum er
að vísu kunnur, og hefir verið það
meira en heila öld. Aðrar þjóðir
hafa notað hann, vér höfum horft
á, en lítið aðhafst.
Köfnunarefni það, sem felst í
jurtaleifum mýranna, er þannig
bundið, að engar jurtir geta hag-
nýtt sér það, á meðan mýrarnai
eru votar, á meðan safnast það
fyrir ár frá ári og öld eftir öld. En
séu mýramai' ræstar, svo loft geti
verkað á jarðveginn, þá leysast hin
torleystu köfnunarefnissambönd
og breytast í það ásigkomulag, sem
jurtunum er hagfeldast. í 1 fets
þykku jarðlagi felst forði köfnun-
arefnis, sem nægir þroskamiklum
jurtagróðri í tugi ára.
pess vegna: pér bændur, sem
eigið mýrar við túnið ykkar, eða
annarsstaðar í landareigninni
ræsið þær. Með því grafið þér hið
fólgna gull úr jörðu. pað kemur
smátt og smátt til ykkar og eftir-
komendanna. Að ræsa er jafn þýð-
ingarmikið, hvort sem um túnrækt
er að ræða eða áveituengjar. Tún
þurfa að vísu meiri framræslu.
Um þetta vitið þið vel eða getið
fengið upplýsingar hjá ráðunaut-
um og búfræðingum, eða lesið um
það í „Frumatriðum jarðyrkju“
eftir Metúsalem Stefánsson.
Fátt er meira vanrækt á þessu
lagsskap.
par sem sveitamenning vor er
traustust, unir fólkið best heima
bjá sér. I Mývatnssveit fæst fólk-
ið ekki til þess að fara burt. pað
vill heldur margbýli á hverri jörð.
par hefir það komið heldur illa nið
ur, á hrjóstuga sveit, og samt
kemst alt vel af. Mývetningar
finna ný og ný úrræði, eins og
áveituna (með því að hækka
vatnsborðið) og silungaklakið. Á
Suðurlandi myndi slík trygð við
torfuna geta skapað aukna rækt
un í stórum stíl og ný menningar
skilyrði á allan hátt.
Ef Héraðsskóli Suðurlands verð
Ur það, sem hann ætti að verða og
gæti verið (og nokkru nánar verð-
ur vikið að í næsta kafla), væn
með því skapaður nýr höfuðstaður
fyrir undirlendið, sem taka mætti
til fyrirmyndar. Suðurland hefir
áður átt slíka staði, Haukadal,
Skálholt og Odda — „hinn æðsta
höfuðstað í Odda“, eins og einn
sagnaritari vor kemst að orði. Frá
skólanum ætti að breiðast út djarf-
ur og sjálfstæður skilningur á tak-
marki sveitalífsins, skyldum unga
fólksins við sveitirnar og menn-
ingu þeirra, kröfum þess til lífsins
og greiningu „hins eina nauðsyn-
lega“ frá hégóma og tískutildri. 1
„höfuðstaðnum" ætti að mega sjá
fyrirmyndir að heimilisbrag og hí-
býlaprýði, sem við ætti í sveit, og
þar gæti myndast sveitasiðir, auð-
vitað upp úr þeim, sem nú eru best
ir, sem yrði metnir til jafns við
siði bæjanna.
Undir eins og sveitirnar hafa
landi en framræslan. Tún eru víða
svo rök, að áburður notast eigi.
Votlendis þýfi er sléttað, en jarð-
vegurinn verður framvegis jafn-
votlendur fyrir það. Slíka fásinnu
er víða að sjá. Áveitur eru gerðar
vatninu veitt á, en ekkert séð fyr-
ir framræslu. Verkfræðingar segja
fyrir þessum störfum, og leggja
blessun sína yfir þau, en grasið
gleymir að spretta, því það þarf
önnur skilyrði. pað heimtar að fá
tilreidda fæðu úr forðabúrum
náttúrunnar.
1 einu tilliti enn hefir framræsl-
an stórfelda þýðingu. Alt votlendi
er kalt, það hefir áhrif á loftslag-
ið, það verður kalt og saggasamt.
Ef alt mýrlendi á landinu væri
ræst fram, myndi loftslagið hlýna
um eina til tvær gráður, eða svo
hefir reynslan sýnt annarsstaðar.
Af framanskráðu er ljóst,
að þrátt fyrir alla rányrkju,
sem vér höfum rekið í 1000 ár, þá
hefir íslenskur jarðvegur þó auðg-
ast, og auðgast þann dag í dag sí
og æ af auðleystum frjósefnum.
Loftmolnunin vinnur sitt kyr-
láta starf, að leysa bergtegundirn-
ar sundur á yfirborðinu. Jöklarnir
mala þær, og jökulárnar flytja
mjölið til lægri staða. Við eldgos
sundrast bergtegundirnar, eld-
fjallaaskan berst út yfir landið.
Árlega rotna niður jurtaleifar í
mýrunum. par safnast saman
forði moldmyndandi efna ásamt
köfnunarefni. Af þeim frjóefna-
forða, sem hér er myndaður, má
ausa í margar aldir, ef hirt er um
framræslu.
Jarðvegurinn er bestur og frjó-
efnaríkastur sé hann sambland af
steinefnum og jurtaleifum. pá hef
ir hann í sér fólgin öll þau frjó-
efni, er jurtirnar þarfnast. Mýrar
vorar eru víða þannig blandaðar.
Steinefnin hafa borist út yfir þær
þannig, að vatn hefir flutt þáu.
eða þau hafa fokið með vindi og
borist út sem eldfjallaaska.
Mýrarnar eru því ágætar til
ræktunar. Ef þær eru ræstar, má
búa þar til varanleg og frjósöm
tún.
1 framanskráðu höfum vér vilj -
að gera það Ijóst, að í jarðvegi vor-
um finnast feikn auðæfa. par er
nær ótæmandi uppspretta af jurta-
frjóefnum. pessi frjóefni þarf
jarðyrkjumaðurinn að hagnýta
þannig, að þau verði notfærð og
áttað sig og fengið hæfilega virð
ingu fyrir lífi sínu, menningu og
hlutverki, og unga fólkinu verður
innrætt sú ábyrgðartilfinning,
sem þeim skilningi fylgir, eru sköp
uð skilyrði fyrir frjósamari sam-
vinnu við Reykjavík. pá mun það
sveitafólk, er til bæjarins kemur, í
lengri eða skemmri dvöl, flytja
þangað andlega og siðferðilege
heilbrigði, og ekki aðeins líkam-
lega. Og þá mun það bæði sem
gestir í bænum og líka heima hjá
sér, muna að vinsa úr áhrifum
bæjarins það, sem gildi hefir, og
hafna hinu. Pað er einmitt einn
vottur um sljóskygni þjóðarinnar,
að hún sér Reykjavík venjulega
alla í einni Ijósmóðu frá nafninu
,,höfuðstaður“. En af Reykjavík
er ekki nema lítið brot, sem ber
það nafn með réttu. Og þó að það
brot sé ekki eins fullkomið og
æskilegt væri, þá býr það þó yfir
miklp af kröftum og verðmætum,
sem ávinningur er að kynnast. En
mikill hluti bæjarins er kauptún
og fiskiver, sem að vonum stendui
ekki framar í íslenskri menningu
en t. d. Isafjörður eða Siglufjörð
ur. 1 þeim hluta lendir flest að
komuf ólkið og við hann eru miðað
ir flestir dómarnir um „höfuðstað
inn“. Öllu er slengt saman. Eu
hlutverk sveitanna gagnvart
Reykjavík er einmitt að efla hinn
sanna höfuðstað, svo að hann
haldi hlut sínum gagnvart kaup-
túninu og fiskiverinu og verði
fylkingarbrjóst í framsókn þjóð-
arinnar. Sigurður Nordal.
----o-----