Tíminn - 14.02.1925, Page 2

26
T 1 M I N N
BðnÉiriiM os iiniiin
í sveitunum.
L
Frá því fyrir og um aldamótin
síðustu hefir fólkið flykst úr sveit-
unum til Reylcjavíkur og annara
kaupstaða iandsins. Einkum eru
það ungu mennirnir og ungu kon-
urnar, sem flytja í burtu. þessi
straumur helst einlægt, og hefir
það í för með sér, að öll viðkom-
aii hverfur úr sveitunum, og fólk-
inu þar heldur fækkar en fjölgar.
Hjúahaldið hefir breyst og er nú
víða að hverfa úr sögunni.
Um aldamótin 1800 áttu 9/10
hlutar allra landsbúa heima í
sveitunum, en um síðustu aldamót
— 100 árum seinna — ekki nema
helmingur þeirra. Og 1920 er tala
sveitamanna eitthvað nálægt 44
þús., eða um 45% af öllum lands-
lýð. — Nú á heima í Reykjavík
rúmur V5 hluti íbúa landsins. Ef
6 stærstu kaupstaðirnir eru taldir
með Reykjavík, og þar á meðal
Vestmapnaeyjar, þá kemur í ljós,
að íbúatala þeirra samtals er nú
um 38 þúsund, eða Vs allra lands-
manna.
Mestum vandræðum veldur það
nú í sveitunm, að fá stúlkur í vetr-
arvistir. þótt þeim sé boðið hátt
kaup, hefir það ekkert að segja,
þær taka frjálsræðið og Reykja-
víkurlífið fram yfir alt. Jafnvel
ungir, ógiftir bændur eiga fult í
fangi með að ná sér í bústýru yfir
veturinn, og er það ekki efnilegt
og getur haft óþægilegar afleið-
ingar. — Ileimilisfólkið í sveit-
inni að vetrinum er nú tíðast ekki
annað, auk húsbændanna, en börn
og gamalmenni. þeir sem eiga
vaxnar dætur, helst ekki á þeim.
Allar sækja þær til Reykjavíkur
eða í aðra káupstaði. það þykir
meira í munni en að vinna heima.
— Stulkurnar gerast síðan vinnu-
konur í 1—2 ár, og síðan lausakon-
ur og fara í síld á sumrin.
það sem valdið hefir og veldur
þessu útstreymi fólksins úr sveit-
unum er einkum hinn breytti og
aukni sjávarútvegur. Menn hafa
orðið ,,á gullinu gyntir“ eða hinu
háa kaupi, sem viðgengst í kaup-
stöðurn og sjávarþorpum. Fyrst
voru það þilskipin og síðan togar-
arnir, er hafa haldið við fólks-
flutningnum að sjónum. Og að
sama skapi sem togaraútgerðin
hefir færst í aukana og magnast,
hefir og flutningur manna, einkum
til höfuðstaðarins, aukist núna
síðustu árin. Og sjaldan eða aldrei
Samvinnan og S. S.
Andstæðingar samvinnunnar
hafa nýverið sent út um landið
pésa einn sem nefnist: Samvinnan
í Bretlandi og stjómmálalegt
hlutleysi samvinnunnar. Höfund-
urinn er Sig. Sigurðsson, sem þeir
við síðustu alþingiskosningar
notuðu til framboðs í Austur-
Skaftafellssýslu, og kölluðu sam- 1
vinnumann þegar og þar, sem þeir í
héldu að það ætti við, en flokks- í
leysingja annarsstaðar.
Pésinn byrjar með miklu lofi
um Breta og félagsskap þeirra,
rem má sennilega heimfæra til
þeirra, en ástæðulítið sýnist að
aka Breta þar fram yfir allar aðr-
. r þjóðir, og efasamt er að rétt
sé, að þeir hafi staðið framar
sumum öðrum þjóðum um fyrir-
komulag á öllum atvinnurekstri,
eða frekar sniðið stakk eftir vexti
eða látið reynsluna skera úr um
hvað best hentaði; þetta munu
bæði einstaklingar og heildir
reyna eftir megni, bæði á Bret-
landi og annarsstaðar.
Höf. prentar upp stefnskrá
Rochdalefrumherjanna og heldur
sig víst hafa fundið eitthvað nýtt,
sem hér á landi væri allsendis
óþekt áður, en hið rétta er að
stefnuskrá íslensku samvinnufé-
laganna má heita eins, og hafa
menn því áður haft færi á að
hefir aðstreymi manna úr öllum
áttum hingað til Reykjavíkur ver-
ið meira en núna eftir áramótin,
og stendur það í sambandi við
hina stórfeldu aukningu togaraút-
vegsins.
En svo er það vitanlega ýmis-
legt fleira, er togar í fólkið eða or-
sakar flutning þess úr sveitunum.
Einstökú menn vantar jarðnæði
og flytja sig af þeim ástæðum
burtu. Aðrir þykjast ekki hafa
efni á að byrja búskap í sveit og
fara þeirra hluta vegna að sjón-
um. Og loks eru þeir, er sækjast
eftir meira frjálsræði, en þeir áttu
við að búa heima, samfara því að
geta notið betur skemtananna í
kaupstöðunum.
Meðan menn eru ungir, þykir
þeim gott að geta leikið lausum
hala, og láta þá reka á reiðanum.
Sumir af þessum mönnum, sem
einhver dugnaður er í, vinna oft
vel með köflum, en hvíla sig svo
þess á milli og njóta lífsins í ríku-
legum mæli.
Ástandið í sveitunum, bæði hér
austanfjalls og víðar, er þá þann-
ig, að æskulýðurinn hverfur burtu
að haustinu, ýmist alfarið, eða þá
um skeið. það er því fáment og
tómlegt á mörgum sveitaheimilum
: skammdeginu. Mannfæðin rekur
unga fólkið burtu. Af fámenninu
leiðir, að heimilisástæðurnar eru
víða erfiðar. Konan með barn á
hverjum fingri verður ein að
sinna öllum innanbæjarverkum,
elda matinn, þjóna allri fjölskyld-
unni, mjólka kýrnar, jafnvel
sækja vatnið í bæinn, þar sem ekki
er vatnsleiðsla, o. s. frv. Bóndinn
hefir nóg að gera að hirða um
skepnurnar og inna af hendi önn-
ur aðkallandi „utandyra" störf.
II.
Eitt er alleftirtektavert um
þetta mál, flutning manna úr
sveitunum, og það er þetta:
Fyrir 10—20 árum og langt aft-
ur í tímann, hafa einstakar sveitir
á landinu jafnan haft nóg manna-
ráð og hafa jafnvel enn, þrátt fyr-
ir alt. Fólkið hefir unað þar hag
sínum og ekki viljað fara burtu.
Nefna má sem dæmi um þetta
Eyjafjöllin, Fljótshlíð, Mývatns-
sveit, jafnvel Reykjadal í Suður-
þingeyjarsýslu, Svarfaðardal,
Kjósina, Síðuna o. s. frv. Að vísu
hefir nú þetta breyst nokkuð síð-
ustu árin um Fljótshlíðina og
Eyjafjöllin. Vestmannaeyjar valda
þeim straumhvörfum. þær toga í
fólkið til sín úr þessum sveitum.
Hvað er það nú, sem einkent
Smásöluverd
má ekki vera hærra á eftirtöldum tóbakstegundum, en hér segir:
Rjóltóbak (frá Br. Braun)..............Kr. 21.50 pr. 1 kg.
do. (frá C. W. Obel)......— 19.80 — 1 —
Munntóbak, (Mellem) allar tegundir . . . . — 23.10 — 1 —
do. (Smal) — — .... — 26.40 — 1 —
Mix Reyktóbak frá Ph. U. Strengberg — 14.95 — 1 —
Birds Eye — — Chr. Augustinus . — 14.95 — 1 —
Moss Rose — — sama . — 16.10 — 1 —
Golden Shag — — Kreyns & Co. . — 15.25 — 1 —
Utan Reykjavíkur má verðið vera því hærra, sem nemur flutn-
ingskostnaði frá Reykjavík til sölustaðar, en þó ekki yfir 2°/0.
Iiandsverslnn íslands.
þessu eina
ínnlenda félagí
þegar þér sjóvátryggið.
542.
PósthéSf 417 og 574.
Símnefni: Insurance.
hefir þessar sveitir öðrum frem-
ur, eða þær sveitir yfir höfuð, þar
sem menn hafa unað sér og ekki
viljað fara burtu?
það er tíðast einhver náttúni-
fegurð, þéttbýli og fleira fólk en
alment gerist í sveitum. þannig er
þessu varið um þær sveitir, er eg
nefndi, og sama er að segja um
ýms önnur bygðarlög, er hafa
svipaða sögu að segja. — Náttúru-
fegurðin laðar fólkið að sér, og
þéttbýlið hefir það vanalega í för
með sér, að hægra er að koma
saman og stofna til móts eða
funda, til að ræða áhugamál sín
og — skemta sér. Og þetta er í
eðli sínu skiljanlegt og mannlegt.
„Huggun er manni mönnum að“.
Strjálbýlið, mannfæðin og ein-
angrunin eiga verulegan þátt í því,
hvað fólkið virðist una sér illa í
sveitinni, og sækja þangað sem
mannfjöldinn er meiri. þetta á sér
stað um allan fjöldann af lausalýð
þessa lands, unglingana, sem eru
að alast upp, og búandi menn, sem
eru að kikna undir hjúahaldinu
eða hjúaleysinu.
Tveir góðir og gildir bændur
haí'a sagt mér, að þeir hyltust til
að hafa íleira fólk yfir veturinn
en þeir í raun og veru þyrftu, til
að sinna heimilisstörfunum, í
j;eim tilgangi að reyna að tryggja
með því hjúahaldið. Og eg veit
ekki betur en að þetta hafi hepn-
ast þeim. þeir lögðu vitanlega
áherslu á það, að fólkið væri ungt
og helst jafnt af hvoru, piltum og
stúlkum. — það er að vísu dýrt að
hafa fleira fólk en þörf krefur, en
þeim fanst það borga sig.
Reynslan að undanförnu er
þessa: Fjölbygðustu sveitirnar
og þar sem hægast er um sam-
göngur og samfundi, þar kunni
fólk best við sig. Svipað var og að
segja um mannmörgu heimilin, og
er enda enn. Að öðru jöfnu gátu
þau valið um fólk, og hjúin toldu
þar betur en annarsstaðar. þar
var vanalega meira um gleðskap
en á fámennu bæjunum, og meira
um „frísprok".
III.
Straumur fólksins úr sveitunum
kynna sér hana til hlítar í sam-
þyktum félaganna. Eitt atriði er
þó vert að minnast á, og það er,
að eftir þessum Rochdale-reglum
skuli lán hvorki veitt né tekin.
Væri fróðlegt að heyra frá höf.,
livort hann álítur að það fyrir-
komulag hafi átt við hér á landi
til sveita, og hvaða ráð hann sjái
til þess að efnalaust félag eða ein-
stakiingar geti byrjað verslun án
lánsfjár í einhverjum stíl. Að skoð
un almennings mundu samvinnu-
félögin hér á landi hafa átt litlum
framförum að fagna ef ófrávikj-
anlegt atriði hefði verið og væri,
að alt rekstraríé væri fengið með
beinum framlögum félagsmann-
anna.
Tölur sem S. S. birtir um Roch-
dalefélagið, sýna — ef þær eru
rétt eftir hafðar — að varasjóður
þess nemur aðeins rúmlega hálfu
sterlingspundi á félagsmann,
mundi það hér á landi vera talinn
lítill varasjóður, sem ekki nemur
meiru.
Verslunarmagn á félagsmann
virðist mjög lágt, eða rúm 20 pund
sterling á félagsmann. „Hlutafé“,
sem hann kallar, nálgast að vera
jafnhátt ársviðskiftunum. Segir
S. S. „að verslun bygð á slíkum
grundvelli sé hin traustasta“, og
einnig bætir hann við, „að tak-
markaða ábyrgðin sé algerlega
ráðandi innan bresku samvinnufé-
laganna“.
S. S. virðist halda mjög fram
ágæti þessa fyrirkomulags, og er !
auðvitað rétt að hafa það þar sem !
það á við, en annaðhvort hefir höf.
skift um skoðun, eða breytt gagn-
stætt skoðun sinni, þegar hann í
árslok 1919 átti þátt í undirbún-
ingi og stofnun Kaupfél. Austur-
Skaftfellinga, því þar fylgdi hann
fram ótakmarkaðri ábyrgð í sam-
ræmi við þáverandi samþyktir
Kaupfél. Eyfirðinga. Ekki er held-
ur vitanlegt, að hann þá hafi lagt
aherslu á framlagt veltufé, því
kunnugt er, að alt og sumt sem fé-
lagsmenn áttu að greiða, var inn-
gangseyrir tuttugu krónur á
mann. Frá 150 félagsmönnum
hefðu á þann hátt fengist 3 þús.
krónur og mundi það hafa hrokk-
ið skamt til að byrgja íbúa félags-
svæðisins að vistum til ársins, auk
ýmissa fasteignakaupa o. fl. Jafn-
vel í höndum hans sjálfs, sem hann
virðist telja að hafi besta þekk-
ingu á „hvernig reka eigi sam-
vinnufélag“, mundi þessi upphæð
hafa náð nokkuð skamt.
Bæði takmörkuðu ábyrgðinni og
framlögðu veltufé hefir S. S. alveg
gleymt um þær mundir, en þau at-
riði heita nú hinn „traustasti
grundvöllur“. þessi „gleymska“ er
því einkennilegri, þegar þess er
gætt, að höf. var þá búinn að
„mentast“ í Bretlandi, og væri
sérstök ástæða til að hann skýrði
opinberlega frá, hvers vegna hann
lét sitt hérað fara á mis við bless-
un hinnar takmörkuðu ábyrgðar,
þar sem honum hefði að sjálf-
sögðu verið í lófa lagið að ráða því
atriði, og hvers vegna hann ein-
mitt hélt þá fram samábyrgðar-
grundvellinum frá Kaupfél. Ey-
firðinga. Hafi samábyrgðin verið
góð 1919, er hún naumast óhaf-
andi nú eftir 5 ár, eða ef svo væri
að áliti höf., ætti hann að sýna
fram á hvað valdið hafi þeirri
breytingu.
þá kemur kafli, sem er aðallega
tölur og óvíst hversu ábyggilegar
þær eru, því víða í pésanum eru
ártöl röng; á höf. vísast örðugt
með prófarkalestur eða hættir til
misritunar, þannig talar hann um
verslunarmagn skosku heildsöl-
unnar 1787 í stað 1887 og kveður
sig hafa verið í Askov 1816 og
1817 og að íræðslulögin hafi geng-
ið í gildi í Bretlandi 1570!!
Eftirtektaverð fyrir samkepnis-
menn eru orð sem pésinn tilfærir
eítir Heinrich Kaufmann, þessi,
að „fyrirkomulag (sic.) einstakl-
ingsins" og „kapítalisminrí*
stjórni nú heiminum og valdi
stríðum".
Höf. talar um, að breskir sam-
vinnumenn eigi mikinn blaðakost
og að „fræðslumálin hafi verið eitt
af aðalmálum samvinnumanna frá
fyrstu tímum samvinnunnar“.
þessum tveim atriðum, að eiga
til bæjanna og kaupstaðanna á sér
stað meira og minna í flestum eða
nálega öllum menningarlöndum
heimsins. Sveitirnar tæmast en
bæirnar fyllast af fólki. Svona er
það um öll Norðurlönd, á Eng-
landi, í Ameríku og víðar. þetta
er alda sem gengur yfir heiminn,
og enginn veit hvenær hún muní
brotna. Bestu menn þjóðanna
standa svo að segja ráðþrota gagn-
vart þessu ölduróti. það eru fleiri
en við, hér á hala veraldar, sem fá
að kenna á þessu öfugstreymi.
Hlutfallið milli mannfjöldans í
borgum og bæjum annarsvegar, í
bessum löndum, og í sveitunum
hinsvegar, er mjög svipuð og aér.
I Noregi t. d. stunduðu búnað og
akuryrkju árið 1801 88% af öllum
landslýð, en 100 árum síðar 43%.
Helmingur íbúanna og meira til
eiga heima í bæjunum og kaup-
stöðunum. það er svipað og hér.
En þó fjölgar fólkinu, en fjölgun-
in lendir svo að segja öll í bæjun-
um.
Ýmsra ráða er verið að leita er-
lendis til að ráða bót á þessari
meinsemd, ef unt væri. En það
gengur seint og erfiðlega að kippa
þessu í liðinn. Býlunum er verið að
fjölga bæði í Danmörku, Noregi,
Svíþjóð og víðar. Til stofnunar
býlunum eru veitt hagkvæm lán
úr ríkissjóði eða öðrum sjóðum.
Lánin eru veitt til langs tíma, og
með lágum vöxtum og vægri af-
borgun. Og þetta hefir stutt að
því, að margir hafa fengið sér býli
og sest að á þeim. En úr verka-
fólksskorti bænda hefir þetta ekki
bætt svo neinu nemi. — Grasbýlis-
bændurnir hafa lagt alla áhersl-
una á það, að landið væri svo stórt,
að þeir gætu lifað á því, þegar það
væri komið í rækt, með fjölskyldu
sína. Og þetta er í sjálfu sér eðli-
leg Qg réttmæt krafa. En býla-
fjölgunin leiðir það af sér, að land-
ið ræktast fyr en ella.
Reynt hefir verið að fá fólk frá
útlöndum til að bæta úr verka-
fólksskortinum, en gefist misjafn-
lega. í Danmörku eru nú nálægt
15 þús. erlends verkalýðs. Er hann
frá Póllandi, Kína, Armeníu o. s.
frv. Fólk þetta kvað vera fákunn-
andi og latt.
Unglinga-„klúbbar“ eru eitt af
því, sem reynt er til að halda
unglingunum kyrrum í sveitinni.
þeim hefir verið komið á fót í
Ameríku og það er verið að und-
irbúa þá í Danmörku, Svíþjóð og
víðar. Tilgangur þessara „klúbba“
er að hafa strax áhrif á ungling-
ana og innræta þeim ást og virð-
þátt í blaðaútgáfu og styðja sam-
vinnufræðslu í landinu, hafa sam-
kepnismenn hér á landi barist á
móti af mikilli heift og ofstopa;
þeir leggja nú væntanlega niður
þau vopn, þegar hinn nýi pésa-
gerðarmaður þeirra og hið skæra!
ljós í samvinnumálunum hefir
bent þeim á að þetta sé þannig.
Leiðinlegt er fyrir S. S. að segja
á bls. 18, að Danir hafi enga sam-
vinnuskóla, og bera mætan útlend-
an mann fyrir því, en ósanna
þetta svo sjálfur á næstu blað-
síðu.
þá talar höf. um, að breskir
samvinnumenn telji nauðsynlegt
pólitiskt hlutleysi innan samvinn-
unnar, og spyr: „Hverjir skyldu
hafa meiri reynslu fyrir sér í
þessu stórmáli en þeir?“ Áður hef-
ir hann verið að reyna að sýna
fram á, að samvinnan hafi altaf
verið ópólitisk í Bretlandi, og væri
ástæða til að spyrja hann aftur,
hvort Bretar séu líklegir til að
hafa reynslu um það, sem þeir
hafa ekki reynt, því hann er
margbúinn að segja áð samvinnu-
menn þar í landi láti pólitík af-
skiftalausa.
það er ekki vel skiljanlegt,
hvernig höf. getur búist við
reynslu um eitthvert mál frá
mönnum, sem ekki hafa reynt
neitt um það atriði, eða heldur höf.
t. d. að maður, sem frá æsku hef-
ir verið sjómaður, geti verið