Tíminn - 11.07.1925, Blaðsíða 3

TlMINN
125
HAVNEMÖLLEN
KAUPMANNAH0FN
mælir með sínu alviðurkenda r ú g m j öli og' hveiti.
Meiri vörugæði ófáanleg.
S-I. S. slciftlr eixxg-öxrg'UL -v±<3 okkixr.
Seljum og mörgum öðrum íslenskum verslunum.
þeir hirða eigi um bragfræði og
brjóta bág við hana. Kæmi þeim
þó betur að kunna að . dæma um
lýtin, áður en þeir birta kveðskap
inn. Sjálfs er höndin hollust, seg-
ir máltækið. þá eru og sumir,
sem ætla, að andinn njóti sín bet-
ur, þar sem engum reglum ei
fylgt. Náttúran mótmælir þessu.
Hún sýnir, að andinn nýtur sín
að sama skapi betur, sem fylgt
er fyllra samræmi og fjölbreytt-
ara. Háleit og fögur hugsun, sem
er birt í reglulausum orðaröðum,
er sem gáfumaður í örkumla lík-
ama. Hann getur ekki notið sín.
Nr. 4.
þetta „númer“ hljóðar svo:
„Öllum er kunnugt, að í hverri
setningu hljóta að vera bæði ein-
liðir og tvíliðir og hugsanleg eru
ótal sambönd þessara liða. Allar
kenningar höf. um hendingai
(bls. 155—202) eru því að mínu
áliti alveg gagnslausar, því
að nákvæmlega sömu liðir og
liðasambönd eru í öðrum málum
og hlýtur svo að vera, úr því að
orð málsins eru mynduð af ein-
iiðum, tvíliðum og þríliðum“.
Dr. A. j. segir hér, að kenning-
ar mínai’ um hendingar, séu að
hans áliti alveg gagnslausar. Og
hann færir ástæðu fyrir því áliti.
Ilún er þessi: að nákvæmlega
sömu liðir og liðasambönd sé í
öðrum málum. Undarleg hugsun
er þetta. Eftir þessu ætti oss,
sem mælum á íslenska tungu, að
vera gagnslaust að eiga brag-
fræði. Samskonar liðir og liða-
sambönd, sem eru í íslenskum
ljóðum, er að finna í erlendum
kveðskap. Og hvað ætli oss gagni
málfræðin. Finna má í erlendum
tungum: ekki aðeins þessa liði,
sem öll orð eru ger úr, heldur og
samskonar orðflokka, svipaðar
beygingar og ótal fleira, sem ís-
lenska hefií til að bera. Sama er
að segja um hljóðfræði. Hún ætti
eftir þessu lítið erindi hingað,
þar sem samskonar hljóð er að
finna í erlendum málum, „og
hlýtur svo að vera, úr því að orð
málsinS eru“ gerð úr hljóðum.
Margt er það til í ritum ann-
ara þjóða, sem vér girnumst að
fá þýtt eða sagt á vora tungu.Dr.
Alexander hefir ritað bækur.
Gerum ráð fyrir því, að forn orð
og fornar beygingar, sem A. J.
sýnir oss í ritum sínum, væri að
finna í erlendum bókum, — og
nákvæmlega eins. Eigi er eg að
bregða doktornum um það, að
hann skorti frumleik, en þetta
Eftir þessu virðist mentunar-
ástand Álftnesinga ekki hafa ver-
ið sérlega gott um þessar mund-
ir. Aðeins fjórði hver maður læs
í hinni þéttbygðu sveit í kringum
amtmannssetrið.
Hvalsnes, Kirkjuvogur og
Njarðvík: 377 sálir. 95 læsir, 282
ólæsir. Presturinn fullur hroka og
sjálfbirgingsskapar, og sagður
gæti komið úr kafinu. Eru þá rit
hans gagnslaus? Hann mun eftir
þessu að dæma, líta svo á, að
lítið gagn muni vera að þeim,
þótt aðrir geri það ekki. Verður
vitleysan magnaðri en þetta?
Nr. 5.
„Númer“ 5 er þessi fullyrðing:
„í kaflanum um stuðlaföll er
margt vel sagt, en flest eða alt
er kunnugt áður“.
Gaman væri að vita, hverir
hafa ritað um stuðlaföll, eins og
gert er í „Hrynjandi ísl. tungu“.
Eg hefi litið svo til, að engir hafi
bætt við það, er dr. Schweitzer
sagði um stuðlanir. það var lít-
ið, eins og sýnt er í ritinu. Verst
var þó, að það var okkur til mink
unar, að útlendur maður segði
oss, Islendingunum, sem því nær
allir erum skáld.eða því sem næst,
hvernig vér ættum að stuðla bög-
urnar okkar. En þetta, sem dr.
Schweitzer sagði, vai fátt eitt og
af fremur litlum skilningi á eðli
stuðlafalla, — eins og vænta
mátti, þar sem útlendur maður
átti hlut að máli. Væri ekki dr.
A. J. annað eins valmenni og
hann er, þá segði eg, að hann
kastaði þessum ummælum fram,
til þess að níða niður ritið.
Nr. 6.
Hann segir:
„Dæmi ‘þau, er höf. velur um
stuðla í óbundnu máli, eru flest
rétt, en kreddur hans leiða hann
einnig hér út í öfgar og hann
nefnir stuðla, sem höfundarnir
hafa ekki haft hugmynd um
sjálfir“.
Furða er að nokkur maður,
sem hefir vit á rannsóknum, láti
slíka markleysu fjúka á prent.
Hvað varðar þann sem rannsak-
ar vísu, um það, hvort skáldið
sem orkti hana, hafi þekt stiklur
frá stuðlum? Margur maður tal-
ar svo, að hálfar vísur verða hér
og hvar í ræðu hans, án þess að
að hann taki eftir því sjálfur. En
vísnaslitrin eru þarna og verða
rannsökuð. Sá sem rannsakar
stuðlanir, verður að geta þeirra,
þar sem þær eru. Hitt nær ekki
nokkurri átt, að hann fari að
spyrja hvern höfund, hvort hann
hafi tekið eftir því, er hann
sjálfur sagði.Eftirtekt manna er
misjöfn, og lítil þar sem lítil er
þekking. Og menn hafa ekki þekt
eina stuðlan frá annari, að kalla
má, fyrr en nú.
pað sem dr. Alexander segir
um öfuga tvíliði, er hann nefnir
miðja 18. öld, en þá var farið að
nota sálma, í staðinn fyrir dans-
söngvana fornu. þá er og merki-
legt að sjá hve Kjósverjar bera
langt af öðrum í sýslunni í lestr-
arkunnáttu. þeir voru hinir einu,
sem lifðu aðeins af landbúnaði
og skiftu minna um bústaði og
vistir, ,en fólk í sjávarhéruðunum.
Hér verður staðar numið, því
,,mjúkliði“, ér ekki annað en
gömul kenning, sem dr. Finnur
barði niður, af því hann heyrir
kveðnaskilin í málinu, en þau
heyra ekki sumir fljótmæltir
menn og eru því-að fitja upp á
þessu öðru hvoru, og breyta þá
um nöfn á tvíliðunum, svo að
minna beri á öfuguggahættinum.
Vera má að eg riti um þetta
seinna og í öðru sambandi.
Nr. 7.
„Númer“ 7 hljóðar þannig:
„Hrynjandi annara mála hefir
verið allmjög rannsökuð af ýms-
um fræðimönnum eins og Sievers
og Saran á þýskalandi, Alnæs í
Noregi, Jespersen í Danmörku,
svo aðeins örfá nöfn séu nefnd og
er leitt til þess að vita, að jafn
gáfaður maður og höf.er og glögg
skygn á margt um málfar vort
(um það ber bókin vitni) hafi
ekki hirt um að kynnast erlend-
um fræðiritum, áður en hann
samdi bók sína. Myndi hann þá
hafa komist hjá mörgum villu-
kenningum og hagað rannsókn-
um sínum á annan hátt“.
Hér er tvennu til að svara.
Fyrst er það, að fræði þessi, ei
eg nefni hrynjandi íslenskrar
tungu, er ekki að finna á erlend-
um málum. Vera má, að dr. A. J.
trúi þessu ekki. Líkurnar verða
þó nokkurar, þegar dr. Mogh há-
skólakennari segir í bréfi til mín,
að hér sé komin fram alveg ný
grein í málvísindum. Er hann
því á sama máli og Jó-
hannes L. L. prestur Jó-
hannsson og dr. Páll E. Ólason.
þá skal og geta þess, að dr. Sig-
urður Nordal, ,sem var í ráðum
með mér, taldi mér ekkert gagn
í því, að lesa það, sem á erlend-
um málum er kallað „Rhythmic“.
Annað var það og það reið
baggamuninn, að mér var það
metnaðarmál, að sýna, hvernig
vér íslendingar og jafnvel þeir,
er eigi hafa gengið í skóla, hugsa
kosti ekki nema þá í einstaka hér-
uðum. Hitt væri aftur á móti ekki
ólíklegt, að virðing manna fyrir
prestsembættinu hafi verið í
rýrnun, og prestum hafi fundist
nauðsyn á að gera ráðstafanir til
þess að rétta við völd sín og virð-
ingu og eftir hugsunarhætti
þeirra tíma, lá nærri, að grípa til
lagaboða og lögreglutilskipunar.
og rita um tungu sína, án þess
að liggja sem andleg sníkjudýr á
erlendum höfundum. Eigi hefði
eg kunnað við, að bókin stæði á
blístri af hugsunum og tilvitnun-
um, sem tekin hefði verið úr er-
lendum ritum. Eg fæ og ekki séð,
að íslenskur sannleikur um ís-
lenska tungu sé miklu verri en
erlendur sannleikur, sem sagður
er um mál vort. Alt er undir því
komið, að það sem sagt er, sé
satt og rétt. Og það ætla eg, að
grundvallaratriðin, sem ritið er
reist á, sé rétt. En um smáatriði
verður lengi deilt, til dæmis
hvort sérstök orð, sem eru
þriggja samstafa, eigi að heita
þríliðir, er þau standa sér eða í
hendingalokum, eða heiti fremur
tvíliður og. einliður. Slíkt raskar
engu nema heiti á nokkurum
hendingum. Hér er um þjóðlega
fræði að ræða, er orðið hefir til
í landinu sjálfu. Hún er því inn-
lend eða íslensk vísindagrein,
sem á að vaxa og' dafna og^bera
ávöxt í bókmentum vorum.
Bændum og jarðræktarmönn-
um hefir stundum verið legið á
hálsi fyrir það, að hingað eru
flútt inn jarðepli. Menn segja, að
landið sé svo vel af guði gert,
að eigi ætti að þarfnast þess inn-
flutnings. þeir telja hann mink-
un búmensku vorri.
þjóðin er svo vel af guði ger,
að ekki færi betur á því, að gera
íslenskt málfar að innflutnings-
vöru. Slíkt bæri vitni um svo
mikið þrekleysi, undirlægjuskap
og andlegan vesaldóm, að það
ætti að varða við lög, að hreyfa
slíku á prenti. Höfum vér ekki
málið lifandi, á vörum vorum og
vörum allrar þjóðarinnar? Og
höfum vér ekki Háskóla, þar sem
menn starfa með hugsandi heil-
um? Eða getum vér ekki hugsað
sjálfir? Erum vér allir „grammo-
fónar“ eða páfagaukar, andlegar
tunnur, sem í er helt erlendum
fróðleik um orðin, sem mæður
leikanum. I Hólastifti voru að-
eins unglingar yfirheyrðir, og það
má telja víst, að frammi fyrir
Ilarboe og Jóni þorkelssyn-i, hefir
orðið lítið úr svörum margra
sveitabarna, svo sjálfsagt hafa
þau miklu fleiri verdð læs,
en talin eru. Ennfremur verð-
ur að gæta þess, að á þessum
dögum var það algengt, að
drykkfeldur. Taldi æskulýðinn illa
að sér. Kvaðst vera byrjaður á
húsvitjunum. í söfnuði hans er
haldin gleði einu sinnj á ári eins
og í Vík.
Staður í Grindavík: 145 sálir.
29 læsir, 116 ólæsir. Prestlaust.
Mosfell og Gufunes. Prestur
hvorki kostgæfinn né reglusam-
ur, játaði að söfnuðurinn væri fá-
fróður. Lagði mesta áherslu á að
fá auknar tekjur sínar.
Manntal vantar úr Mosfells-
prestakalli,, en alls er talið séu í
sýslunni 3068 sálir. 863, læsir,
2205 ólæsir, 9 höfuðkirkjur og 7
annexíur, 8 prestar og tveir kap-
ellánar. Yfirleitt er mentunar-
ástandið mjög slæmt. Ekki meir
en þriðjungur fullorðinna kann
að lesa. Prestar allir atkvæða-
litlir og allir, nema einn kapellán,
taldir drykkfeldir. Merkileg er
upplýsing Harboes um gleðina í
Reykjavík og á Hvalsnesi. Má sjá
af því, að Vikivakar hafa haldist
við á Suðurnesjum fram yfir
lengra ná skjöl Harboes ekki. Um
Vesturland vitum vér ekki neitt,
því miður. En eftir því sem sjá
má af húsvitjunarbókum presta,
um og eftir aldamótin 1800, þá
hefir mentunarástandið þar, síst
verið betra, en í öðrum lands-
fjórðungum.
þegar þessar skýrslur eru at-
hugaðar, er ekki laust við að
þungur dómur verði feldur um
starf prestanna. það er bersýni-
legt, að margir þeirra hafa verið
harla fáfróðir og lítið getað kent
söfnuðum sínum. Drykkjuskapur
þeirra hefir verið stórkostlegur,
en á þeim tímum var yfirleitt
drukkið mikið af öllum stéttum,
og þótti ekki til þess takandi, þótt
höfðingjar væru dauðadruknir á
mannfundum, svo í þeim efnum
verður að dæma prestana vægt.
Fjöldamargir prestar kvarta um
agaleysi, og óska eftir lögreglu-
tilskipun. Ekki verður þó séð að
íslendingar hafi verið venju frem-
ur ólæsir á þeim tímum, að minsta
Víða óska prestar eftir stofnun
barnaskóla, og má það teljast
merkilegt hve rík hugsunin um
þörf og nytsemd skólanna hefir
verið orðin á þessum tímum.
það má því teljast nokkurnveg-
inn víst, að prestarnir hafa staðið
heldur laklega í stöðu sinni, sem
barnafræðarar. Enda hefir hin
lútherska prestastétt lengi framan
af verið harðla lítið mentuð, þó
auðvitað væru einstaka hálærðir
prestar innanum.
Verulegir lærifeður alþýðunn-
ar verða prestarnir fyrst eftir
miðja 18. öld. þegar árangurinn
af umbótum þeim, sem gerðar
voru eftir sendiför Harboes, fór
að koma í ljós.
þá kemur spumingin: Hversu
mikið má treysta skýrslum Har-
boes? það er spurning, sem erf-
itt er að svara. Sjálfsagt eru þær
ekki nákvæmar, og lýsa ekki á-
standinu alveg eins og það var,
en með hæfilegri gagnrýni má
sennilega komast nálægt sann-
tvítugir menn byrjuðu á að læra
að lesa. þegai' þetta er borið
saman við skýrslurnar um yfir-
heyrslurnar, virðist svo sem tals-
vert meir en helmingur manna í
Hólabiskupsdæmi hafi kunnað að
lesa 1742—4.
I Skálholtsstipti er öðru máli að
gegna. þar höfum vér ekkert til
að byggja á, annað en sannsögli
prestanna. það var áður tekið
fi'am, að vér skyldum ætla að þeir
segðu satt frá, en þó mun mega
ætla, að sumir hafi verið ærið
svartsýnir, en aðrir kanske um
of bjartsýnir. En hvernig svo,
sem þetta er reiknað, þá verður
ekki hjá því komist, að niðurstað
an verður sú,að meir en helmingur
fólks í þeim hluta Skálholtsbisk-
upsdæmis, sem skýrslurnar ná
yfir, hefir ekki kunnað að lesa,
árin 1744—45.
það er líka full ástæða til þess
að fólk í Hólabiskupsdæmi væri
betur að sér. Prentverkið hafði
lengst af verið á Hólum, og hið
vorar kendu oss? Höfum vér
ekki nógar fyrirmyndir, sem
vér getum lært af og þurfum vér
að kría út fáeina fróðleiksmola
meðal erlendra manna um vort
eigið mál?
Dr. A. J. nefnir fjóra útlenda
menn, sem eg hefði átt að læra
af íslenska hrynjandi. En hon-
um gleymdist að geta þess, hvort
þeir myndu tala íslensku betur
en eg og skrifa hana skárr. Eg
vil nefna átta menn af handa-
hófi, sem geta kennt okkur báð-
um að skrifa betra mál en þessir
erlendu ágætismenn. Menn þess-
ir eru: Páll Eggert Ólason, Sig-
urður Nordal, Jakob Kristinsson,
Bjarni Jónsson frá Vogi, Magnús
Ilelgason, sr. Guðmundur ritstj.
Guðmundsson og Benedikt
Sveinsson. þess ber að gæta, að
íslensk hrynjandi er annað og
fegra en ringjamálfar það, sem
kalla mætti erlenda talandi.
Lágmarkið.
íslensk tunga er stödd í hættu
Blöðin eru, sum að minnsta
kosti, hálffull af „fljótaskrift“
og auglýsingamáli: Málblendings-
áhrif og óþarft orðarusl, útlent
og bjagað flæðir yfir landið.
Málkendin sljófgast smámsaman,
ef ekki er að gert. Há-
skóli vor, merkisberi íslenskrar
menningar, á að standa á verði
og gera alt hvað unt er, til þess
að hamla upp á móti spillingu í
málfari. þjóðin verður betur
mennt og að sama skapi greind-
ari og gleggri í hugsun, sem hún
lærir að tala fegurra mál. Og
talmál hennar verður því að eins
fagurt, að ritmál sé vandað og
þó einkum á ritum þeim, sem
vert er að lesa oftar en einu
sinni. þarf því að kenna mönnum
reglur, það er að segja þeim
mönnum, sem geta lært, kunna
að lesa og vilja skilja. Bókin,
„Hrynjandi íslenskrar tungu“, er
þáttur í þeim reglum. Er eg Há-
skóla vorum þakklátur fyrir það,
bve vel hann tók riti þessu og
styrkti útgáfu þess. En hann
hefði ekki gert það, ef Heim-
spekideildin, sem las handritið,
hefði ekki lesið bókina betur né
skilið hana skárr en dr. A. J. —
Nú er mikið talað um hámark og
lágmark á ýmsum hlutum. þjóð-
in gerir lágmarkskröfur á hend-
ur þeim fræðimönnum, er hún
launar. þær eru þessar: þeir
verða að gera sér far um, að
tala af viti, þegar um vísindi er
að ræða.
mikla mentunarstarf Guðbrands
þorlákssonar hefir borið bestan
ávöxt í þeim héruðum, sem næst
lágu biskupssetrinu.
það voru heldur ekki margar
prentaðar bækur, sem fólkið hafði
til að lesa á þessum dögum. því-
nær eingöngu g'uðsorðabækur.
Lestrarfýsn þeirra er læsir voru,
hefir sjálfsagt verið mikil, eins
og vænta má um Íslendinga, og
þeir hafa hagnýtt sér vel þær
bækur, sem fyrir hendi voru.
Vídalínspostilla er gefin fimm
sinnum út á árunum 1718—1743,
og Passíusálmarnir komu í 12. út-
gáfu 1745. Margar aðrar guðs-
orðabækur voru komnar í tveim-
ur eða fleiri útgáfum. þetta er
mikið þegar þess er gætt hve fá-
ir kunnu að lesa, en þessar bæk-
ur fóru inn á flest heimili, því
víðast hefir einhver verið læs á
bænum. Sjálfsag't hefir það verið
alsiða á þessum tímum, að lesið
væri hátt á kvöldin í baðstofun-
um. Kvöldlestramir hafa án efa
haft mikið menningargildi fyrir
þjóðina. Varðveitt bókmenta-
smekkinn og bóklega menningu,
en það er ekki víst, að þeir hafi
að sama skapi aukið lestrarkunn-
áttuna. þó húsbóndinn læsi hátt
á kvöldin, er ekki víst að vinnu-
fólkið hafi farið að læra að lesa.
-----------------o-----