Tíminn - 14.11.1925, Page 2

196
TlMINN
Brot úr ferðasSgu
frá Svíþjóðu.
Nú skulum við halda áfram. Við
verðum að fara hratt yíir, og
megum varla líta til hægri né
vinstri. það er mest freistingin.
þegar ferðast er í huganum, að
segja frá svo mörgu, að maður
verði lengur á leiðinni en jafnvel
þó farið sé fótgangandi.
Nú höldum við upp að Siljan,
Silgissjó, stærsta vatni Dalanna
Kringum Siljan eru fegurstu
bygðirnar. þar slær hjarta Dal-
anna. Við komum í Leksand, þorp
við suðurenda vatnsins á sunnu-
degi um hámessuna. Við setjumst
úti fyrir kirkjudyrum og hlustum
á síðasta sálminn. Kirkjuturninn
er rússneskur, eins og næpa í iag-
inu. Sitt hvorum megin við veg
inn frá þorpinu til kirkjunnar
standa stór birkitré og krónurnar
taka saman í toppinn. það er
eins og háreist hvelfing í gotn-
eskri kirkju. Nú kemur kirkju-
fólkið út. það gengur hægt og
heldur höndunum krosslögðum á
sáhnabókinni. það er svo að kalla
hver maður í þjóðbúningi. Rauð-
röndóttar svuntur á svörtum pils
um, rauðir upphlutar yfir hvít
um upphlutsskyrrtum, rósóttir
höfuðklútar og og hvítir hálsklút
ar — þannig eru Leksands stúlk-
urnar búnar. Konurnar hafa hvíta
skuplu, en sorgarbúningurinn er
gul svunta. — Karlmenn eru i
dökkbláum síðfrakka, rauðbrydd-
uðum, á gulum stuttbuxum og
sokkabandaskúfarnir slást við
kálfana. Börnin eru eins og blóni
vallarins, þar sem þau trítla við
hlið móður sinnar.
Við leggjum þvínæst af stað
til Ráttvik, sem liggur við aust
urhorn vatnsins. Bæirnir standa
ekki sér eins og á íslandi. heldur í
þorpum. Hér myndu þorpin vera
kölluð kauptún. Akrar og skógar
liggja umhverfis þorpin, og er
skift á milli bændanna, þó þarmig.
að einn bóndi á kannske tuttugu
jarðarskika dreifða um íandar-
eignina. Jarðirnar hafa skifst
þannig upp fyrir erfðir og mægð-
ir. það er svo þéttbýlt, að bygðin
er sumstaðar nær samvaxin með
fram þjóðveginum. í Rettvik blas-
ir við yndislegt útsýni. Nátt-
úran er mettuð af hinum sterk-
ustu litum. Siljan er framundan
spegilslétt og glampandi í kvöld-
sólinni. Fjöllin blasa við fyrir
handan vatnið, lág og bungumynd-
uð og skógi vaxin upp á topp
Strendurnar eru báðum megir.
þaktar dökkgrænum skógum, en
gulir akrar og rauð þorp skera
sig úr. Yfir hvelfist svo himin
inn ljósblár með léttum hvítum
Smásöluverd
má ekki vera hærra á eftirtöidum tóbakstegundum, en hér segir:
Kr. 14.95 pr. 1 lbs.
— 15.25
1 —
10.95 — 1 —
20.15
1
— 13.80 — 1 —
ZE^eylsztóloa.Ik::
Pioneer Brand (í */4) frá Br. American . .
Traveller Brand x/4 ks. — sama . .
Víking N/C í V4 — sama . .
Abdulla Mixture (í V4 °g Vs) frú, Abdulla & Co.
Capstan Mixture med. V4 frá Br. American .
do. do. — Vs — sama
Capstan N/C — V4 — sama
Old English Curve J/4 — sama
Utan Reykjavíkur má verðið vera því hærra, sem nemur flutn-
ingskostnaði frá Reykjavík til sölustaðar, en þó ekki yfir 2°/0.
Iiandsverslnu íslands.
14.40
15.55
16.10
Hinar ágætu Prjónavélar frá Dresdner
Strickmaschinenfabrik fyrirliggjandi
Samband ísl. samvinnufélaga.
Hinir margeftirspurðu grammófónar
„Sonora“ fyrirliggjandi
Samband ísl. samvinnufélaga.
skýjum. Náttúran er öll í þjóð-
búningi. þetta er yndislega vin-
gjarnlegt útsýni, en vantar öræfa
tign íslenskrar náttúru.
Næst er ferðinni heitið til Sol-
lerön, stórrar eyjar út í miðri
Siljan. í ferðamannahandbók
stendur, að Sollerönbændurnir séu
á eftir tímanum í búskap sínum.
þaö má vel vera. Hér rekst eg á
gamla bæi, gamla siði, gamla vel-
líðan og gamla mállýsku: fjósið
heitir: fjús, og kýmar: kyr. —
Iielmingur eyjarskeggja liggur nú
í seljum yfir sumarið við heyskap
og fjárgeymslu. Menn búa smátt.
Skógana eru hlutafélögin búin að
sölsa undan þeim. Fyrir 50 árum
seldi ríkasti bóndinn skógana und-
an jörð sinni fyrir 2000 kr., sem
rétt hrukku til, að hann kæmist
með fjölskyldu sína til Ameríku
Nú er sami skógur virtur á 2
miil. kr.
En hér tefjum við ekki tímans
vegna og höldum nú norðm til
Móra, sem er höfuð sveit Dalanna
að fornu og nýju. þegar þurfti
úr vöndu að ráða í gamla daga,
var sagt í hinum sóknunum:
við skulum bíða og heyra
hvað Mórakarlarnir segja. Móra-
karlarnir voru þektir fyrir gætm
og festu. þeir voru og kunnir fyr-
ir að vera mestu iðnaðarmenn
í Dölunum. þar blómgaðist vefn-
aður, trésmíði, járnsmíði og úr-
smíði. Móramennirnir gerðu stóru
stofuúrin handa öllu landinu. það
heíir jafnað tíðkast í Dölunum að
fólkið hefir farið um landið
þegar lítið hefir verið um atvinnu
heima lyrir og jafnvel til annara
landa til að afla sér fjár, en jafnan
hafa þeir komið heim aftur til
Dalanna með sparifé sitt.
Mestur þessar útflytjenda er
málarinn Zorn. Hann er óskilget-
inn Mórastrákur, og hét Andrés,
frá Grudd. það kom fljótt í ljós
að Grudd-Andrés var öðrum Móra-
körlum lægnari að skera út í tré
og teikna. Hann komst til Stokk-
hólms,þaðan til Parísar og London
og á fáum árum var Zorn orðinn
heimsfrægur fyrir málverk sín,
einkum mannamyndir. Hann tók
sér fyrir hendur að mála miljóna-
eigcndur og aðalsmenn Evrópu og
Ameríku hversu ljótir sem þeir
voru, ef hann fékk fé fyrir það.
Hann varð brátt vellauðugur,
og fór þó eins að ráði sínu
og aðrir Mórakarlar: fór heim
og settist að í fæðingarhéraði sínu.
í Móra gerði Zorn sér bæ í forn-
norrænum stíl. þangað safnaði
hann að sér öllu því sem sveit-
in átti fegurst. Honum leið
best í gamla þjóðbúningnum og
réri öllum árum að því að Móra-
iðnaður legðist ekki niður. Hann
hvatti kvenfólkið til að vefa eftir
gömlum fyrirmyndum og bænd-
urna ti! að taka fiðluna ofan af
hillunni.þarna bjó Zorn svo í Móra
eins og konungur og málaði helst
ekki annað en landslag og menn-
ingu Dalanna. Með því keypti
hann sér margfalda syndakvittun
fyrir þau ár, sem hann þjónaði
auðskrílnum í Ameríku.
Eitt af því sem vekur athygli
í Móra er stytta sem Zorn hefir
gert af Gustav Vasa og reist á
þeim stað, sem Gustav hélt töluna
forðum fyrir Mórakörlunum.
Gustav er í Dalabúningi, síð-
frakkinn er hneptur upp í háls.
Hann heldur á húfu og vetlingum
í annari hendinni, en grípur út í
loftið með hinni eins og eftir
hálmstrái. Lokkarnir, kliptir á
Dalakarlavísu flögra fyrir vindm-
um. Hann talar til Mórakarl-
anna, hann hefir- sært þá til að
fylgja sér, hann hefir grátbeðið
þá, en á því augabragi, sem mynd-
in er af, verður honum það ljóst,
að hann talar fyrir daufum eyrum.
þetta er ekki í fyrsta skifti sem
við mætum minning Gustavs Vasa
í Dölunum; alt frá því niður við
Dalaelfuna hafa minningamar
um hann elt okkur á rönd-
um: þama þreskti hann komið,
þarna var honum gefið utan undir,
þarna var hann svikinn, þarna ók
haun á ísnum yfir vatnið. —
Maður er orðinn hundleiður á
þessum eilífa Gustav Vasa! það
vaknar hjá manni grunur um
að Dalakarlarnir noti G. V. til að
beina athygli ferðamanna frá sér;
noti hann sem þrumuleiðara gegn
ferðamannstraumnum. En svo er
ekki. Dalamennirnir hafa reist
minnismerkin fyrir sjálfa sig,
stoltir af hlutdeild sinni í frelsis-
stiíði þjóðarinnar. Hér hefir heigi-
saga Svíþjóðar gerst. Staðurinn
sem þú stendur á er heilög jörð.
þegar Kristján 2., Danakonung-
ur, lét hálshöggva 80 höfðingja á
einum degi í Stokkhólmi komst
ungur aðalsmaður undan. Hann
fór huldu höfði upp til Dalanna og
eggjaði Dalakarlana til uppreistar.
Síðast talaði hann hér á þessum
hól sem styttan nú stendur á í
Móra. En Mórakarlarnir vildu
ekki fylgja honum, hann gaf upp
alla von og lagði af stað til Nor-
egs. Tveimur dögum síðar sendu
Mórakarlarnir bestu skíðamenn
sína eftir honum, hann gerðist for-
ingi þeirra og eftir eitt ár hélt
hann innreið sína í Stokkhólm.
þá kom til valda Vasaættin sem
verið hefir mikilhæfust konungs-
ætt á Norðurlöndum. I 300 ár sit-
ur ættin að völdum, og saga henn-
ar iíkist mest helgisögu eða hetju-
kvæði. Gustav Vasa, Eiríkur 14„
Karl 9., Gustav Adolf, Kristín,
Karl 10., Karl 11. og Karl 12.
það skiftast á harðlyndir kon-
ungar og geðveikir, fastlyndir og
dutlungafullir, blíðlyndir og þráir,
sigurvegarar og sigraðir sigurveg-
arar, — en ættin hafði það sam-
eiginlegt að hún var ógæfusöm.
Hetjusögur enda jafnan illa. þeir
sem ekki féllu fyrir byssukúlu
eða hnífstungu, létu líf sitt í fang-
elsi eða drógust upp af þunglyndi
dutlungafullra gáfna. það er hið
mikla stolt Mórakarlanna og Dala-
bænda yfirleitt, að hafa stutt
Vasaættina til valda. Á. Á.
---o----
Dánarfreg’n.
Aðfaranótt þriðjudags síðastl.
andaðist á heimili sínu á Hróf-
bergi við Steingrímsfjörð bænda-
öldungurinn Magnús Magnússon
Hann var fæddur á þiðriksvöll-
um árið 1841, sonur Magnúsar
bónda þar, Magnússonar bónda
á Hrófá, Jónssonar bónda á
Laugalandi á Langadalsströnd
Jónssonar, en Margrjet móðir
Magnúsar á Hrófá var Gunnlaugs-
dóttir og voru fimm feður og
tvær mæður milli hennar og Jóns
biskups Arasonar.
Lengstaf sína löngu æfi bjó
Magnús við Steingrímsfjörð, síð-
ast mjög lengi á Ilrófbergi og í
40 ár var hann hreppstjóri Hróf
bergshrepps og gegndi þar mörg-
um öðrum trúnaðarstörfum.
Hrófberg bætti hann stórkostlega
að húsum, girðingum og túnút-
græðslu og sat það jafnan við
mestu rausn, enda liggur jörðin í
miðri þjóðbraut. — Kvæntur vai
hann Guðrúnu Guðmundsdóttur
bónda á þiðriksvöllum, Jónssonai
bónda á Felli Jónssonar og er hún
látin fyrir nokkrum árum. Eru
fimm börn þeirra á lífi: Ingi-
mundur bóndi í Bæ í Króksíirði,
Ingibjörg, kona Magnúsar bónda
Jónssonar í Feigsdal í Arnarfirði
Gunnlaugur bóndi á Ósi við Stein-
grímsfjörð, Ragnheiður ekkja síra
Hans Jónssonar á Stað í Stein-
grímsfirði, býr nú á Hrófbergi, og
Stemunn kona Finnboga Guð-
mundssonar í Bolungavík.
Magnús heitinn var framúr
skarandi atorku- og dugnaðar-
maður að hverju sem hann gekk,
fastur fyrir og þéttur í lund. Bar
hann aldur sinn með afbx'igðum
vel, en heyrnardepra varð honum
til ama síðari árin. Til hins síð-
asta bjó hann á nokkrum parti
Hrófbergs, móti dóttur sinni
Fróðleiksmaður var hann og
skáldmæltur vel. Mega Stein-
grímsfirðingar þar sjá á bak ein-
um sínum mætasta manni.
---o----
Látinn er á Eyrarbakka, Ólafur
Teitsson hafnsögumaður, 86 ára
að aldri.
Tveír turnar.
Halldór Steíánsson alþm sagöi í
vor sem leið á fundi að Egilsstöðum
að bændur á Héraði gætu ekki verið
ihaldsmenn. Hann benti á hin mörgu
óleystu verkefni. Hann sannaði, að
meðan bygðina vantaði vegi, síma,
fé til ræktunar og bygginga, sam
göngur með ströndum fram, og heppi-
leg skip til að flytja vaminginn til
útianda, þá gætu bændur ekki lagst
rólegir á kodda kyrstöðunnar. þeir
yrðu að vera framsóknarmenn
Fyrir skömmu hafa hér í blaðinu
veiið leidd rök að þvi að allar stétt
ir -xema bændur til sveita og við sjó,
hafa stéttarsamtök, er verða síðan að
undirstöðu í landsmálastai’finu
Verkamenn í bæjunum halda saman
bæði um kaupkröfur og í landsrnál
um. Hin svokallaða yfirstétt í bæj
unum heldur saman á öðru leyti. það
cj íhaldsflokkurinn. Hann er þrí
skiftur. í einn stað er fylking stór-
útgerðarrmanna. i annan stað eru
kaupmenn landsins. i þriðja hópnum
er meginþorri af starfsmönnum lands
ins i kauptúnunum og nokkuð at
þeim sem í bygðunum búa. þeir sem
út úr brjótast fylkingu þessari eru
að vísu mikill minni hluti. En það
eru aftur á móti ýmsir helstu hæfi
leikamenn stéttanna. þeim hefir þótt
of þröngt um sig í þeim stakki, sem
kvrstæð stéttarpólitik skar þeim.
-\llar þessar þrjár meginstyttur
íhaldsstefnunnar eiga sammerkt um
eitt. Kyrstöðuna eða íhaldið. í brjósti
þessara manna er engin kend eins
steik eins og værðarþráin. Útgerðar
maðurinn er ánægður ef hann græði:
á þorskinum. Kaupmaðurinn, ef milli
liðshagnaðurinn er nógu mikill. Hinn
þröngsýni eigingjarni verkamaðui
landssjóðs, spyr um dýrtíðaruppbót-
ina. íhaldseinstaklingarnir vilja ró
og frið ti! að njóta þeirra persónu
þæginda er þeir hafa trygt sér. Eng
ir draumórar um almenna hagsæld
raska ró þeirra. þó að aðra menn
vanti síma, vegi, skip, veltufé, holl
húsakynni, skóla, bækur, sjúkrahús
og læknishjálp, þá raskar það ekki
kyrstöðugileði íhaldsmenskunnar
Nú verður varla komist hjá því
fyrir bændur að spyrja einnar spurn
ingar: Geta þeir lifað lífi sínu án
samtaka, eitthvað sviplíkt og aðrar
stéttir? Svarið er einfalt. það er
óhugsandi að bygðin og bygðamenn-
ingin ein geti staðist, ef sveitafólkið
er sundrað og samtakalaust, en allar
aðrar stéttir háðar föstu skipulagi
Ef stéttarsamtök eru meir eða minna
gölluð, þá er óvandari eftirleikur.
Bændurnir hafa dregið lengur en all
ir nábúar þeirra að koma skipulagi
á félagsmálavinnu sína.
Á einu sviði hefir fólkið í bygðun
um komið á skipulagi. það er í versl-
unarmálunum. Elstu kaupfélögin eru
nú um 40 ára. Sambandið getur bráð-
um haldið 25 ára afmæli sitt. \
þessum tíma, síðan um 1880 hefir
úrvalinu af bændum landsins tekist
að mynda varanlegar sjálfseignar
verslanir almennings við svo að
segja hverja höfn og koma síðan á
samtökum milli þeirra nálega allra
um sameiginleg innkaup og sölu.
Árangurinn hefir verið stórkostlegur.
Fyrstu kaupfélögin bættu vöruverðið
um 25—30%. það var sama og að
afla fólkinu alt að þriðjungi hærri
tekjur, eða þriðjungi betri fjárhags
leg lífsskilyrði. Smátt og smátt knúðu
kaupfélögin keppinauta sína, kaup
mennina, til að sætta sig við mikið
minni millilðságóða. Niðurstaðan er
því sú í öllum löndum að kaupfé
lögiu halda kaupmönnunum i skefj
um. Tryggja félagsmönnum sann
virði, en bæta verslun þeirra sem
vilja heldur skifta við kaupmennina,
af því þeir eru of eigingjarnir og
óræktaðir hið innra, að þeir þola eng
in félagsbönd, .eða að starfa með öðr
um til sameiginlegra hagsbóta.
það stórvirki, sem liggur eftir sam
vinnuna hér á íslandi, er það, að
hún hefir gert verslunina heilbrigða.
Trygt félagsmönnum góðar vörur með
sannvirði, og að þvi er snertir inn
lendu vörurnar, vanið framleiðendur
á að vanda þær, og hafa óbeit á að
svíkja varning í viðskiftavini sína
í fljótu bragði virðist árangurinn
af starfi kaupfélaganna vera ein
göngu fjárhagslegs eðlis. það er hægl
að benda á muninn á fjárhag yfir
leitt, byggingum, fatnaði, fæði o. s
frv. þar sem kaupfélag hefir starfað
lengi, ef borið er saman við héröð
þar sem kaupmannaverslanir haf x
ieikið lausum hala frá ómuna tíð
Fjárhagsávinningurinn er mikill og
afleiðingar hans ná langt. þó að
kaupfélögin hefðu ekkert annað gert
en að leysa þetta hlutverk, að gera
verslunina heilbrigða, að tryggja
sannvirðið í skiftum manna á milli,
þá væri gildi þeirra ómetanlegt.
En kaupfélögin hafa gert meira.
þar sem samvinnufélag hefir starf
að um alllanga stund, undir leiðsögn
hæfra manna, þá breytir það hugs-
unarhætti manna, ræktar hugann
Eitt sinn kom ameriskur auðmaður
til Oxford. Hann dáðist að grasblett
unum sem hafa verið slegnir svo að
segja vikulega í mörg hundruð ár, og
að hinum yndislegu „heilögu björk
um“ er Matthías talar um, sem hefir
verið gætt, sumra hverra, eins og
sjáaldurs augna síðan fyrir daga
Hallgrims Péturssonar. Auðmaðurinn
spurði garðræktarmann í Oxford hvað
mikið myndi kosta að gera jafn-
fagran garð í Ameríku. „Til þess
þarf fimm aldir" svaraði jarðyrkju
maðurinn. Ef svo er um tré og gras-
bletti að umhyggjusöm ræktun
breyti og göfgi útlit þeirra, hvað
myndi þá vera um mannssálina?
þar sem ekkert þekkist nemi
kaupmenska eru allir meir og
minna kaupmenn — og ekki í góð
um skilningi. þar vilja allir versla
og allir leika hver á annan, og græða
iiver á öðrum. Drengirnir hafa blind
andi hnífakaup í von um gróða
Ungu mennimir kaupa ær og geml
inga á vorin, oft af þeim, sem salja
á þeim tíma út úr neyð, í von um
að féð hækki í verði yfir sumarið.
Hrossaprangið þekkja allir, og það
manngildi er því fylgir. Kaunfélögin
slá köldu vatni á þennan eld brasks