Tíminn - 27.10.1928, Page 1

©falbfett
05 afgrei56luma6ur ílmarts er
Hannoeig þ 0 r s t e \ n s öó M i r,
SOmbanösíjúsinu, ReyfjaDÍf.
jZ^fgteifcsía
Clmans er í Sambanösljúsinu.
0pin imojega 9—f. i)*
Stmi
XH. 6r.
Reykjavík, 27. október 1928.
51. blað.
Samvinnusaga Islands
Avarp tii samvinnumanna
Stjórn og fulltrúaráð Sambands íslenskra samvinnufólaga
hefir ákveðið að láta safna drögum og’ heimildum um
upphaf og sögu samvinnuhreyfingarinnar á íslandi.
Hefir mér undirrituðum verið falið að leggja fyrstu drög að
verkinu. — Heimildir þessar eru vitanlega dreifðar um alt
land í gjörðabókum samvinnufélaganna, minnum manna þeirra, er
fyrir hafa beist í samvinnumálum, tekið virkan þátt í starf-
semi félaganna eða af öðrum ástæðum fylgst með þróun og
sögu hreyfingarinnar, og loks í einkabréfum, ritgerðum og skrif-
legum frásögnum, birtum eða óbirtum.
Flestir af elstu frumherjum hreyfingarinnar eru nú að
vísu fallnir í valinn, og þeir, sem eftir lifa, komnir af fót-
um fram. Brófum og ritgerðum, er kynnu að geyrna fróð-
leik um þessi efni, liggur og við glötun. Er þvi í hæsta lagi
tímabært að hefja þetta verk.
Af framan greindum ástæðum leyfi eg mér hór með að
skora fastlega á íslenska samvinnumenn, heima og erlendis,
yngri jafnt og eldri, þá er lesa ávarp þetta og gætu miðlað
einum eða öðrum fróðleik um þetta efni, að gera það nú á
komandi vetri eða svo fljótt, sem ástæður framast leyfa. — Til leið-
beiningar þeim mönnum, er sjá sór fært að verða við þess-
um tilmælum, skal eg leyfa mér að gefa eftirfarandi yfirlit
um efnisval og niðurskipun þeirra heimilda og sögulegs fróð-
leiks, sem æskt er eftir:
/
1. Itarleg frásögn um verslunarástæður, vöruverkun, búnað-
arhætti, klæðaburð, mataræði og heimilislíf íslendinga éður
og um þær mundir, er verslunarsamtök bænda hófust, eða
um og eftir miðja síðastliðna öld. Æskilegt væri, að frá-
sagnir þessar væru í ritgerðaformi, með það fyrir augum,
að þær mætti fell-a, lítt eða ekki breyttar, inn í forsögu
eða inngang að sögu samvinnunnar.
2. Frásagnir um elstu verzlunarsamtök almennings í landinu,
alt til stofnunar samvinnufélaganna.
3. Nöfn samvinnufélaga, heimilisfang og varnarþing, félags-
svæði, stofnár, lokaár þeirra, sem hætt eru störfum, for-
göngumenn, formenn, stjórnarnefndir og framkvæmda-
stjórar frá upphafi félaganna og fram á þennan dag.
4. Myndir af t'römuðum samvinnumála og þeim mönnum, er
koma við sögu félaganna samkvæmt því, sem greint er
undir tölutil 3. Séu nöfn greiniiega rituð aftan á mynd-
irnar, helst eiginhandarnöfn. Ennfremur fylgi þeim stutt
ágrip af ættartölum og helstu æfiatriði mannanna og þá
sérstaklega frásögn um þátttöku þeirra í samvinnumálum.
5. Myndir af byggingum og öðrum mannvirkjum félaganna
og fylgi saga bygginganna, þar sem tilgreint er um verð
þeirra, notkun og innri gerð.
6. Yfirlit um þróun félaganna frá upphafi þeirra og fram
á þennan dag: Fólagatal, verzlunarveltu, sjóði, fram-
kvæmdii og út.færslu starfsgreina.
7. Yfirtit um skipulagsþróun fólaganna: Eintök af lögum
félaganna eða samþyktum, eldri og yngri, rituð eða prent-
uð, ásamt yfirliti um verðsálagningaraðferðir, ábyrgðar-
skipulag (samábyrgð innan deilda), stjórn félaga, deilda-
skipun, breytingar þær er orðið hafa í þessum efnum
ðg tildrög breytinganna.
8. Gjörðabækur félaga, sem liðin eru undir lok. Útskriftir
úr gjörðabókum fólaganna um þau atriði, er máli skifta
fyrir þróun þeirra og sögu og þá tilgreindir merkir dag-
ar og ártöl.
9. Árbækur félaga og ársrit og það, er kann að hafa verið
ritað um sögu þeirra. Ritgerðir, birtar í skfifuðum fé-
lagsblöðum, sveitarblöðum eða öðrum málgögnum. Einka-
bréf, heil eða brot, sem á einn eða annan hátt fjalla um
þessi mál.
10. Allur hugsanlegur fróðleikur um þetta efni, sem hér kann
að vera ógetið og þá eigi síst það, hvar og hjá hvaða
mönnum unt muni vera að fá skýrslur, frásagnir, gjörða-
bækur og annan fróðleik um elstu félög, — ennfremur
vísbendingar um hvar í blöðum og ritum í bókasöfnum
landsins muni vera að finna ritgerðir eða ákveðinn fróð-
leik um efnið.
Þar sem gert er ráð fyrir, að heimildir þær, er kunna
að safnast með þessum hætti, verði notaðar og lagðar til
grundvallar, er rituð verður „Samvínnusaga íslands“, skiftir
vitanlega mestu og er reyndar alls um varðandi, að frásögn
öll verði í samræmi við sögulegar staðreyndir. Skortur á
fullri vissu um einstök atriði má að vísu eigi valda því, að
eigi sé frá þeim greint. En brýnt skal það fyrir mönnum,
að taka það jafnan fram, ef vafi leikur á um sögulega vissu
og jafnframt að vísa til annara heimilda eða heimildarmanna
til san^anburðar, ef þeirra er kostur.. Og þótt svör einstakra
manna kunni að verða aðeins um fátt eitt af því, sem hér
er drepið á, má það engum hamla að greina það, er hann
veit. Verða jafnvel einstakir fróðleiksmolar kærkomnir og
geta orðið harla mikilsverðir.
Þess er fastlega vænst, að vinir samvinnunnar, gamlir
menn og ungir, sem kynnu að geta aðstoðað í þessu efni,
gerist fúslega sjálfboðaliðar í því verki, sem á að geta orðið
upphaf þess, að rituð verði, af víðtækri þekkingu, saga merk-
ustu. fólagsmálahreyfingar, sem uppi hefir verið í landinu.
Skal eg svo að lokum leyfa mér, fyrir hönd Sambands
íslenskra samvinnufélaga, að ítreka. framangreind tilmæli og
áskorun með þeirri skýrgreiningu, sem nú hefir verið gefin
og vænti góðs árangurs.
Virðingarfylst
Jónas Þorbergsson
ritstjóri
Sinii 8219. Pósthólf 961 Reykjavik.
Blaðið Dag’ur á Akurayri, tímaritið Samvinnan, blaðið Lög-
rétta og blöð Islendinga vestan hafs eru vinsamlega beðin að birta
ávarp þetta. J. Þ.
Utan úr heimi.
Forsetakosning Bandai'íkjanna.
Innan skamms ganga Banda-
ríkjamenn til forsetakosninga.
Koma þar aðeins tveir til greina,
þeir Alfred E. Smith ríkisstjóri í
New York ríki og Herbert Hoover
ráðherra. Báðir þessir menn eru
taldir mikilhæfir og líklegri til
skörungsskapar en þeir Harding
og Coolidge, sem báðir hafa þótt
litlir skörungar á forsetastóli. A1
Smith er alinn upp í fátækra-
hverfi New York borgar, fór hann
á mis við háskólamentun, en gat
sér eigi að síður mikið álit fyrir
gáfur, dugnað og stjómvisku. Er
hann talinn langfremstur af ríkis-
stjórum Bandaríkjanna. — Her-
bert Hoover er áður heimskunn-
ur af brytastarfi sínu, er hann
stóð fyrir matvælaskömtun og
liknarstarfsemi Bandaríkjanna í
Belgíu og á Rússlandi á hallæris-
árunum um og eftir styrjöldina.
Flokkaskipun í Bandaríkjunum
hvílir á fornum grunni. Skipulags-
baráttan, sem nú geysai’ hvai'-
vetna í lýðfrjálsum löndum Ev-
í’ópu, hefir enn ekki náð sér niðn
í Bandaríkjunum. Auðvaldið þar
í landi er svo rammaukið, að sam-
tök verkamanna eru nafnið eitt og
samvinna í verslun og framleiðslu-
háttum á afarerfitt uppdráttar,
Meginflokkarnir í Bandaríkjun-
um eru tveir: Sérveldismenn
(Democrats) og Samveldismenn
(Republicans) og eiga rót sína að
rekja til þeirra tíma, er nokkur
hluti ríkjanna vildi brjóta af sér
fjötur ríkisheildarinnar. Aðal-
stefna sérveldismanna er mikil
umráð almennings og einstakra
ríkja yfir sínum málum, víðtækur
kosningaréttur lágir tollar 0g hóf-
leg meðferð almenningsfjár. Aðaí-
stefna Samveldismanna er þá vit-
anlega gagnstæð: Sterk ríkisheild
og vítt valdsvið allherjarstjómar.
háir tollmúrar 0. s. frv.
Af þessu sést að flokkaskifting-
unni ráða engar þróunarstefnur í
skipulagsmálum, heldur aðeins
fastheldni beggja flokka við
ákveðin form í stjórnskipulags- og
skattamálum. Af höfuðstefnum
flokkanna verður því ekki ráðið
að það hafi meginþýðingu hvor
flokkurinn verður hlutskarpari.
Árangurinn af kosningunum verð-
ur fremur bundinn við þá menn,
sem hljóta kosningu á hverjum
tíma.
Eftir því, sem komið hefir fram
í stefnuskrárræðum þeirra manna,
sem nú koma til greina, er að vísu
nokkur stefnumunur þeirra. Hoo-
ver er talinn vera mikill aðdáandi
vélamenningar og fésýslukerfis
Ameríkumanna. Smith kveðst
ekki vera viss um að ekki megi
um það bæta. Hoover hefir verið
tómlátur um ásælni Bandaríkja-
stjórnar í garð Mið-Ameríkuríkj-
anna. Smith tekur ákveðna stefnu
gegn þeirri ásælni á hendur öðr-
um þjóðum. Hoover telur sig
bannmann, en bendir þó ekki á
nein róttæk ráð, til þess að
hnekkja hinum víðtæku félögum
bruggara og leynisala. Smith vill
breytingu á áfengislöggjöfinni í
þá átt, sem tíðkast í Kanada.
Hoover er mótmælandi, Smith ka-
tólskrar trúar. Alt þetta og margt
fleira kemur til greina, er þjóðin
gengur að kjörborðunum. Samt
sem áðui’ verður ekki sagt, að
þjóðir heimsins hafi ástæðu til að
gera sér miklar vonir til eða frá
í sambandi við kosninguna. Með
afstöðu forsetaefnanna er hvergi
mörkuð skýr stefna gagnvart sár-
ustu vandamálum mannanna
hvorki þar í landi né annarsstað-
ar. Þó mun mega telja að Hoover
sé þeirra íhaldssamari og blind-
aðri af þjóðmálaspillingu Banda-
ríkjamanna og líklegastur til þess
að feta í fótspor Coolidge, sem
hefir haldið verndarhendi yfir því
hörmungarástandi, en að Smith sé
fremur umbótagjarn og líklegri til
haming’jusamlegra afskifta í
vandamálum allra þjóða.
-----a----
Fimm
stjórnmálafundir.
A Akranesíuádinuni vai' kom-
iö rækiiegar inn á landhelgisvai’n-
irnar en á öðrum íundum, og
þykir ekki óiíklegt að fundar-
mönnum verði nokkurt gagn að
þeim urniæöum þegar þeir eftir
á 1 Kyiö og næði hugleiða það vei-
íeröarmál. Dr. Björn Þóröaison
vék l'yrstur aó þeim málum, lýsti
nauösyn þess aö iandheigin yrði
íærö íjær iandi og benti á hverj-
ar leiðir yrði aó fara í þeim efn-
um, úrsht málsins mundu
liggja 1 liöndum alþjóðabanda-
iagsíns. Ln þótt eigi tækist aö
breikka landhelgina, þá mundu
hkindi til að takast mætti að fríða
viss svæöi sem nú eru óíriðuð.
Halöi hann átt tal við hinn
heimsíræga fiskifræðing Johs.
bnurir, og hafði hann taiið ís-
ienduigunr ráðlegast að neyta að-
sioóar vísindamanna þegar þeir
rær u meö þessi mál fyrír alþjóða-
dóm tii úrslita. Mun Akurnesing-
um þykja, sem meiri von sé að
því aö hlýta hér ráðleggingum
dr. Björns Þórðarsonar, held-
ur en aö láta sig dreyma um
aö nokkurt gagn hljótist af lítt
hugsuöum tillögum sem Pétur
Ottesen á sínum tíma fékk sam-
þyktar, tiilögum sem Ihaldsstjórn-
in, átrtúnaðargoð Péturs, hafði
síðan að engu. Haraldur Guð-
mundsson alþingismaður vildi að
íslenskir tögai’aútgerðai'menn
mynduðu samtök um að banna
skipstjórum sínum að veiða i
landheigi, og síðan yrðu samtök
um það að íslensku botnvörpung-
arnir kærðu erlenda botnvöip-
unga þegar þeir freistuðu að
veiða í landhelgi. Ennfremur
taldi hann að það mundi hafa góð
áhrif á íslenska landhelgismál-
staðinn þegar til úrslita kæmi um
útfærslu landhelginnar, ef ís-
lensku togaraeigendurnir kæmu
sér saman um það að friða Faxa-
flóa fyrir sínum skipum, þótt
ekki væru á þessu stigi hægt að
loka honum fyrir erlendum skip-
um. Jónas Jónsson ráðherra sýndi
fram á að svona færu Englend-
ingar að. Þeir lokuðu Murry-fló-
anum fyrir eigin skipum,það væri
einskonar Faxaflói hjá þeim. Af
þessu mætti hljótast hið mesta
gagn í nútíð fyrir vélbáta- 0g
smábátaútgerðina, í framtíð fyrir
þjóðina og sjávarútveginn í heild
sinni. Ólafur Thors neitaði að
standa með þessum málum.
„Stéttatilfinning“ skipstjóra og
sjómanna útilokaði að hægt væri
að vonast eftir kærum frá íslensku
skipunum á hendur erlendu veiði -
þjófunum. Á samtök útgerðar-
manna um að láta ekki veiða i
landhelgi, mintist hann ekki, en
ekki þykir ólíklegt, að Ólafur viti
þar líka af einhverri „stéttartil-
finningu“ sem sé góðri úrlausn
málsins til fyrirstöðu! Þá sýndi
J. J. fram á það hvernig spilin
lægju í þessu máli. Sjálfir Ihalds-
þingmennirnir Ágúst Flygenring,
Halldór Steinsen og Pétur Otte-
sen, til þess nú að nefna ekki
hlutdræg vitni gegn meginkjarna
Ihaldsflokksins, stórútgerðar-
mönnunum, hefðu lýst því á
þingi hve stórkostleg væru brögð-
in að veiðiþjófnaði íslensku skip-
anna í landhelgi. Og að það væru
íslensku skipin sem lokkuðu er-
lendu skipin til landhelgisveiða.