Tíminn - 01.12.1928, Side 1

©jalbferi
o_9 afgrci&sluma&ur Címans er
Xannpeig þ o r s I e i n s bó 11 i r,
Sambanösijúsinu, Seyfjorlf.
2^.fgreibsía
Cimans er í Sambanbsljúsinu.
(Ðpin öaglega 9—\2 f. I]*
Sími <$90.
Xn. ár.
Reykjavík, 1. desember 1928.
57. blað.
Tín ára fullveldi
Þennan dag fyrir 10 árum síð-
an var endir bundinn á lang-
stæða deilu um réttarstöðu Is-
lendinga gagnvart öðrum þjóðum.
Upptök baráttunnar má rekja
heila öld aftur í tímann. Áður
en hin pólitiska barátta hófst,
hafði mikið og gott viðreisnar-
starf verið unnið og jarðvegur
undirbúinn, fyrir sjálfsforræði
þjóðarinnar. Um miðja 18. öld
gerðist Skúli Magnússon forvígis-
maður verslunarfrelsis og nýrra
atvinnuhátta. Um sama leyti hóf
Eggert Ólafsson að kveða í þjóð-
ina kjai’k og trú á landið. Með
Baldvin Einarssyni og Fjölnis-
mönnum hefjast kröfumar um
stjómarfarsleg-t sjálfstæði. Alt
frá þeirra dögum er baráttan ó-
slitin fram til 1918. Eigi verður
annað sagt, en að íslendingar
hafi þar átt mörgum liðgengum
mönnum á að skipa, þó að mest-
ur standi ljóminn af Jóni Sig-
urðssyni, þeim manni, er hæst
ber allra Islendinga á síðari öld-
um.
Nú í dag, á 10 áxa afmæli full-
veldisins íslenska, væri freistandi
að nefna nöfn sem flestra þeirra
manna, er þungann báru af heill-
ar aldar átaki. Þó mun hér frá
því horfið. Sum þeirra nafna em
svo kunn hverjum íslendingi, að
óþarft ætti að vera að minna á
þau. önnur eru of ung til þess að
hljóta sársaukalausa viðurkenn-
ingu alþjóðar. En æskulýður
vorra tíma, sem hefir útsýn á-
horfandans' yfir hin gömlu deilu-
mál, á í dag tækifæri til að minn-
ast með þakklæti og viðkvæmum
hug þeirra manna gervallra, er
fremstir stóðu og aldrei viku.
II.
Barátta íslendinga fyrir sjálfs-
forræði var eklti hörð í saman-
burði við frelsisbaráttu margra
annara þjóða. Hún kostaði engin
mannvíg, enga byltingu. En hún
var löng, mjög löng. Hún var
nógu löng og ekki of hörð til
þess að þjóðinni ynnist tími til
að safna kröftum. Þjóðin óx með
baráttunni. Hún varð sterkari
og forsjálli. Hún kom úr stríð-
inu þróttmeiri en hún fór. Frels-
isstríð Islendinga var ekki ófrjó
styrjöld. Það lagði ekkert í auðn.
íslendingar komu „heilir hildi
frá“.
III.
Örlög réðu því, að fyrstu dagar
hins nýja íslenska fullveldis voru
daprir dagar. Ægileg drepsótt
hafði þá fyrir skömmu herjað
höfuðstað þessa lands. Var og
lítið um mannfagnað, ei sól rann
upp yfir hið unga ríki. En
spanska veikin mannskæða var
þar ekki eina orsökin. Atkvæða-
greiðslan um sambandslögin
sýndu berlega, að áhugi þjóðar-
innar var daufur. Þátttakan var
furðulítil. Vonin um fullveldið
vakti enga þjóðarhrifningu.
Meðvitundin um að eiga þetta
fullveldi, hefir heldur aldrei vakið
slíka hrifningu — aldrei þau tíu
ár, sem enn eru af æfi þess.
IV.
Hvað veldur? Hversvegna er 1.
desember ekki stórhátíð í lífi
þjóðarinnar? 1 fljótu bragði
verður manni skýringa vant.
Þegar Norðmenn ákváðu að
skilja við Svía 1905, náði sjálf-
stæðishrifningin þeim tökum á
þjóðinni, sem aldrei gleymast.
Það var eins og birti yfir land-
inu af einberum fögnúði. Svo að
segja hvert mannsbarn greiddi
atkvæði. Og sama sagan endur-
tekur sig í fleiri löndum. Tékko-
Slovakía hlaut sjálfstæði sitt
sama ár og við. Eftir margra
alda kúgun reis tékkneska þjóðin
skyndilega til sjálfsforræðis, í
lok stríðsins. Nú í haust efndi
hún til glæsilegra hátíðahalda í
minningu 10 ára fullveldis.
V.
Tómlæti Islendinga á rætur sín-
ar í hinni löngu baráttu. Þjóðin
vann marga sigra en smáa, Hún
var orðin sigrunum vön. Hún var
þreytt eftir aldar langar stymp-
ingar, sem aldrei leiddu til úr-
slita, svo þreytt, að hún tók ekki
eftir úrslitunum, þegar þau loks-
ins komu. Síðasta átakið varekki
meira en mörg önnur á undan.
Þess vegna er það þjóðinni held-
ur ekki hugstætt öðrum fremur.
Því er nú hugur hennar annar
nú en fyrrum, er hún skipaði
sér undir merki Jóns Sigurðs-
sonar og hylti hann sem foringja.
VI.
Það er fáviska að ámæla ís-
lensku þjóðinni fyrir það að taka
ekki á móti fullveldi sínu í há-
tíðaskapi. Því fálæti veldur
hvorki mannskapsleysi né skort-
ur heitra tilfinninga. Það er bein
og óhjákvæmileg afleiðing af
eðli sjálfrar baráttunnar. Hinu
ber nú að veita athygli, að þjóð-
in hefir fengið nýtt verkefni í
hendur. Árið 1918 var saminn
friður út á við. Nú ber að neyta
þess friðar. Og hans er neytt.
Þjóðin er að vakna til meðvit-
undar um það að of margt var
vanrækt heima fyrir, meðan
deilan við Dani krafðist meira-
hlutans af þrótti hexmar. Fram-
undan liggur það verkefni að
vinna nýtt sjálfstæði — sjálf-
stæði í sjálfu landinu.
VII.
Engin þjóð á tilverurétt, nema
hún hafi eitthvað til brunns að
bera fram yfir aðrar þjóðir. Hún
þarf að hafa verið þess megnug
að skapa sjálf mál eða bókment-
ir. Hún þarf að eiga að ein-
hverju leyti séi’stæða menningu.
En auk þess þarf hún að hafa
trygt sér viðunandi skilyrði til
atvinnu og framleiðslu. Sú þjóð,
sem eigi hefir þetta gert, getur
ekki verið sjálfstæð. Fullveldis-
viðurkenningar koma henni að
engu haidi. Hún er dauðadæmd,
þó að öll veröldin legðist á eitt til
að biðja henni lífs. Stjórafrelsi
þjóðanna er minning um afrek
þeirra. Ef til vili eru þeir Snorri
Sturluson og Ari fróði bestu
sjálfstæðismennirair, sem Island
hefir átt.
VIII.
Um þessar mundir eru stefnu-
hvörf hér í landi. Forræði í lands-
málum er nú komið í hendur
þeim flokki manna, sem breyta
vill þeim farvegi, er atvinnu-
hættir þjóðarinnar hafa sótt í
undanfarna áratugi. Þessir menn,
vilja stöðva flóttaan til kauptún-
aima og hlúa að þeim foma þjóð-
lífsgróðri, sem varðveittur er í
sveitunum. íslendingar búa enn í
óræktuðu landi. Sú sama ráns-
hönd, sem forðum brendi upp
skógana, fer ennþá eldi um auð-
æfi hinnar ósnortnu náttúru.
Það er ekki óvarlegt að fullyrða
að ræktun landsins sé stærsta
sjálfstæðismál þjóðarinnar. Svo
lengi sem landbúnaðinum og
sveitamenningunni er stefnt í
voða, er einnig vá fyrir dyrum
hins unga fullveldis.
IX.
Eftir hálfan annan áratug eiga
Islendingar rétt á að slíta samn-
ingum við Dani og taka sér stöðu
einir síns liðs meðal annarra full-
valda ínkja. Um það verður ekk-
ert fullyrt að svo komnu, hvort
sá réttur muni verða notaður.
Því hefir verið lýst yfir af núver-
andi forsætisráðherra og fulltrú-
um allra íslenskra stjómmála-
flokka, að þeir teldu endurskoð-
un samningsins sjálfsagða. Hvað
sú endurskoðun hefir í för með
sér, er ekki auðið að segja. En
eitt er víst: Þessi hálfur annar
áratugur, sem enn er til stefnu,
er dýrmætur tími. Sá tími er
frestur, sem íslensku þjóðinni er
veittur til að vinna sér andlegt
og efnalegt sjálfstæði. Þann
frest á hún að nota til að ávinna
sér traust heimsins og viður-
kenningu sem menningarþjóð.
Vel má vera að sambandið við
Dani haldist einnig eftir 1943,
svipað og hingað til. En íslend-
ingar eiga að vera við öllu búnir.
„Blessun samkepninnar“.
Þegar Ihaldsflokkurinn var að
murka lífið ur steinolíuverslun
ríkisins, hélt hann mjög á lofti
þeirri falskenningu, að olían
myndi verða landsmönnum ódýr-
ari í frjálsri samkepni. Nú hefir
reynslan orðið sú, að erlend fjár-
gi'óðafélög hafa hlotið sterka að-
stöðu hér á landi. Samkepnin milli
þeirra hefir einungis verið um
viðskiftamennina, en alls ekki um
verðið. Um það er fullkomin sam-
vinna milli allra félaganna þriggja
svo að þau auglýsa samtímis all-
ar verðbreytingar. Þannig aug-
lýstu þau öll 1. þ. in., að verð á
olíunni hækkaði um 3 aura líter-
inn. Þannig reynist hér eins og
víðar „blessun samkepninnaí'".
„Piano“-sjóður í Kristneshæli.
Sjúklingar í Kristneshæli hafa
að undanförnu verið að safna fé
í sjóð með það fyrir augum að
kaupa og gefa heilsuhælinu „Pi-
ano“ í jólagjöf. Eru þeir þegar
komnir talsvert á veg með þessa
fyrirætlun, en skortir þó mikið á.
Nú eru það einlæg tilmæli sjúkl-
ingaima til unnenda hælisins, sér-
staklega Norðlendinga, að þeir
hlaupi undir bagga, svo að marki
verði náð nú fyrir jólin. Fjár-
framlögum 1 þessu skyni, hversu
smá sem þau kynnu að verða,
veita móttöku Kristján Karlsson
bankastjóri í Islandsbanka og
Jónas Þorbergsson Laugaveg 44.
— Flestir munu skilja hvers virði
vönduð slagharpa getur verið
slíkri stofnun og má því vænta
að þátttaka verði nokkuð almenn,
þó elcki sé vænst stórra upphæða.
önnur blöð eru vinsamlega beðin
að styðja þessa viðleitni.
Utan úr heimi.
Frá Ameríku.
Bandaríki Norður-Ameríku eru
nú mestu stórveldi heimsins.
Bandaríkjaþjóðin er stærsta og
auðugasta þjóðin meðal hvítra
manna. Til hennar beinast nú
augu allra stjómmálamanna um
gjörvallan heim sem hefði hún
örlögþráðu hverrar þjóðar í hendi
sér.
Snemma í þessum mánuði fóru
fram í Bandaríkjunum þingkosn-
ingar og forseta til næstu 4 ára.
Republikanaflokkurinn sigraði við
hvorartveggju. Fyrir forsetavali
varð Herbert Hoover verslunar-
málaráðherra. Hann er nú eins og
sum ensku blöðin komast að orði
„voldugasti maður heimsins".
Hoover er bóndasonur frá Vest-
urríkjunum. Ekki er hann af auð-
ugum kominn. Trúnaðarstöðum
hefir hann áður gegnt fleirum en
einni. Á stríðstímanum hafði
hann umsjón með matvælaflutn-
ingi frá Ameríku til Norðurálf-
unnar. „Heimsbrytinn“ var hann
þá nefndur. Ekkert er hann
glæsimenni né ræðumaður svo að
á orði sé.
Andstæðingur Hoovers, Smith
ríkisstjóri, er ættaður úr New-
York, glæsilegur talinn og mælsk-
ur með afbrigðum. Hann fylgir
Demokrata-flokknum að málum.
Erfitt er að átta sig á ágrein-
ingsmálum stjórnmálaflokkanna
vestra. Flokkaskifting er þar
með öðrum hætti en hér í álfu
víðast. En um forsetaefnin sjálf
er a. m. k. þetta víst: Hoover er
bannmaður. Smith er andbann-
ingur. Hoover er mótmælenda-
trúar en Smith katólskur.
Hinn nýkjörni forseti tekur
eigi við, völdum fyr en í mars í
vetur. En þegar að kosningu lok-
inni tók hann sér ferð á hendur
til Suður-Ameríku. Ætla menn,
að hann sé að undirbúa væntan-
lega samvinnu við ríkin þár
syðra.
Það er venja að fráfarandi
forseti hafi hægt um sig, eftir að
útséð er um eftirmann hans,
framkvæmi eigi nema nauðsyn-
legustu stjórnarstörf. En núver-
andi forseti, Calvin Coolidge, hef-
ir brugðist þessari venju. Fyrir
fáum dögum flutti hann ræðu
eina mikla, er vakið hefir athygli
um Norðurálfu. Lét hann þar all
ákveðnar skoðanir í ljós viðvíkj-
andi sambúð Bandaríkjamanna
við aðrar þjóðir. Undrast ýmsir
þetta tiltæki og það því fremur
sem Coolidge hefir enginn skör-
ungur verið í forsetastóli. Láta
ensk blöð jafnvel svo um mælt,
að hann sé óánægður með eftir-
mann sinn — sem er þó flokks-
bróðir hans — og vilji endilega
gjöra eitthvað ilt af sér áður en
hann hverfi á brott úr „hvíta
húsinu“.
En efni ræðunnar var í stuttu
máli að áfella Norðurálfu-þjóð-
imar fyrir skort á friðarhug og
tregðu til samvinnu við Ameríku-
menn. Jafnframt gerði forsetinn
mjög mikið úr því, sem Banda-
rfldn hefðu á sig lagt í ófriðnum.
Komst hann svo að orði, að þau
hefðu „fært þar meiri fórnir en
nokkurt annað land“, eytt helm-
ingi allra sinna auðæfa og þjóðin
bæri nú þungar byrðar vegna
þess að hafa blandað sér í mál
Norðurálfuinanjxa. Lpks hélt
hann því fram, að vígbúnaður
væri óhjákvæmilegur til þess að
afstýra árásum framvegis.
Svo er að sjá, að ræða þessí
hafi vakið talsverða gremju í
Englandi. Þykir Englendingum
forsetinn gera nokkuð mikið úr
stríðskostnaði Bandaríkjanna.
Segjast þeir t. d. hafa tólf sinn-
um fleiri örkumlamenn að ala önn
fyrir, heldur en Bandaríkjamenn.
Og þegar öllu sé á botninn hvolft,
hafi stríðið ekki kostað Ameríku
grænan eyri, því að allan her-
kostnaðinn hafi Norðurálfan end-
urgoldið henni með háu vöru-
verði.
Það telja menn, að nýkjörai
forsetinn, Herbert Hoover, sé
enginn vin Norðurálfuþjóða, en
muni þó gæta varkámi í sam-
búðinni við þær. X.
Undirbúningur
vegagerða
Atvinnumálaráðherra hefir fal-
ið vegamálastjóra að rannsaka og
gera áætlun og tillögur um:
„1. Fullkominn bifreiðaveg frá
Reykjavík austur yfir ölfusá með
sérstöku tilliti til, að þessi nýi
vegur verði fær bifreiðum á vetr-
um. Ber því að leggja aðaláherslu
á, að vegstæðið sé svo snjólétt,
sem frekast er fáanlegt, og öll
gerð vegarins miðuð við, að flutn-
ingur á þessari leið verði sem
ódýrastur og öruggastur í snjóum
á vetrum.
2. Hvort fært þykir og ráðlegt
að umbæta núverandi veg austar,
sumpart með ráðstöfunum til
snjóvaraar en sumpart með því
að leggja nýjan vetrarveg á snjó-
þyngstu köflunum, svo að hann
megi telja viðunandi fyrst um
sinn til vetrarflutninga með bif-
reiðum. Sérstaklega ber 1 því
sambandi að rannsaka aðstöðu
alla um nýjan vetrarveg um
þrengslin suður í ölfus og þaðan
á núverandi akbraut vestarlega í
ölfusi.
3. Hvemig fært er að leysa
hvorttveggja í senn: að koma í
veg fyrir skemdir af völdura
Markarfljóts og Þverár, og um
leið að brúa vötnin, þannig að
greið leið fyrir bifreiðar opnist
austur jrfir þau.
4. Hvemig framkvæmanlegt er
að koma á sambandi fyrir bif-
reiðaumferð árið um í kring milli
Borgarfjarðarhéraðs og Reykja-
víkur. Skal sérstaklega rannsaka
í því sambandi um möguleika og
aðstöðu til þess að koma við bif-
reiðaferju á Hvalfjörð.
5. Hveraig því verði skjótlega
komið í framkvæmd að Dalasýsla
komist í bifreiðavegarsamband
við norðurlandsveginn. Skal það
sérstaklega rannsakað hvað kosta
muni fær vegur fyrir bifreiðar:
annarsvegar milli Dalsminnis í
Norðurárdal og Fellsenda í Mið-
döium og hinsvegar milli Borð-
eyrar og Búðardals yfir Laxár-
| dalsheiði".