Tíminn - 15.12.1928, Page 2

220
TlMINN
hann átti þar víst fylgi í öllum
sínum áhugamálum.
I ræktunarmálum sýndi hann í
verki að hann unni þeirri hug-
sjón að klæða ættjörðina og
græða sár hennar. Var hann einn
af þeim fyrstu á Akureyri, sem
tók land á erfðafestu. Blasir þar
nú við augum manna rennslétt,
frjósamt tún, sem áður voru
óræktarmóar, mýrarfen og melar.
Það, sem eg nú hefi minst á, er
aðeins Örlítið af því, sem Magnús
vann að og kom til leiðar í opin-
berum málum á Akureyri. Gefur
það að skilja, að í stuttri blaða-
grein verður aðeins stiklað á því
stærsta. Störf Magnúsar í þágu
A-kureyrarkaupstaðar voru svo
margþætt og umfangsmikil, að
það var margsinnis að hann unni
sér hvorki svefns né matar þeirra
vegna. Var honum sérstök unun
að því að vinna fyrir aðra og svo
langt gekk hann í því, að hann
lét jafnvel sína eigin hagsmuni
sitja á hakanum.
Það, sem auðkendi störf Magn-
úsar og kastar yfir þau mestum
ljóma, var trúmenskan, dreng-
lyndið og óeigingimin, sem hann
sýndi í hverju máli, sem hann tók
sér fyrir hendur. Er mér ekki
kunnugt um að hægt sé að benda
á neitt opinbert mál, þar sem
hann hafi tekið sína hagsmuni
fram yfir hagsmuni fjöldans. Vil
eg sem dæmi benda á byggingu
Hafnarbryggju á Torfunefi.
Vegna þeirrar bryggju, hlutu við-
skiftin að flytjast, enda hafa
flust að mestu leyti úr innbænum,
en þar rak Magnús verslun sína.
Samt sem áður barðist hann fyrir
þeirri bryggju, vitandi það, að
hann var beinlínis að skaða sjálf-
an sig. Hann trúði því að þetta
væri framfaramál fyrir bæjarfé-
lagið, og þá studdi hann það,
hvað sem hans eigin hagsmunum
leið.
Fyrir utan þau opinberu störf,
sem Magnús vann á Akureyri,
vann hann líka mikið fyrir ein-
staka menn. Var það sérstaklega
fyrir þá, sem sækja þurftu holl
ráð og leiðbeiningar til annara.
Var hann um langt skeið sá mað-
urinn á Akureyri, sem flestir leit-
uðu til í vandræðum sínum, og
sjaldgæft mun það hafa verið að
menn hafi leitað til hans árang-
urslaust.
Heimilisfaðir var Magnús himi
ágætasti. Minnist eg þess með að-
dáun hversu ant hann lét sér um
alt á heimili sínu og hvað öllum
þótti vænt um hann. Var heimili
hans mesta rausnarheimili og
stýrt af mikilli prýði af hinni
ágætu konu hans.
Eitt var það í fari Magnúsar,
sem eg minnist ekki að hafa orðið
var í ríkulegri mæli hjá nokkrum
manni. Það var trygglyndið og
trúmenskan við vini sína. Kom
það fyrst í ljós þegar erfiðleikar
og óhöpp knúðu á dyr þeirra. Þá
var Magnús sá vinur sem aldrei
brást og einkis lét ófrestað til að
verða þeim að liði. Magnús var
dulur maður að eðlisfari og mun
því mörgum hafa reynst erfitt, í
fljótu bragði, að átta sig á hvern
mann hann hafði að geyma. Til-
finningum sínum kastaði hann
ekki á glæ og trú sinni hampaði
hann ekki. Hann gekk hiklaust
móti öllu sem að höndum bar og
sorgir sínar bar hann með ein-
stöku þreki og þolinmæði.
Þegar íhuguð er æfisaga Magn-
úsar, mun hún vafalaust verða
talin ein sú merkilegasta að öllu
leyti.
Það fer samán hjá honum, góð-
ar gáfur, óvenjulegt þrek, fram-
úrskarandi sterkur vilji, starfs-
löngun og fágæt gæði.
Ósjálfrátt spyr maður: Hvaðan
koma þessum fátæka almúga-
manni allir þessir góðu kostir?
Vafalaust hefir hann hlotið þá í
vöggugjöf að nokkru leyti, og í
uppeldi sínu naut hann kosta
ágætra foreldra, sem hann elskaði
og virti. Munu þau hafa lagt
grundvöllinn að lífsstarfi þessa
sonar síns, sem svo vel reyndist.
En mestu mun þó hafa valdið hin
sterka löngun hans sjálfs að verða
til gagns og blessunar hvar sem
hann kom fram. Það var mark-
mið hans og þeim velli hélt hann
altaf.
Þegar á alt er litið, getum við
ættingjar og vinir Magnúsar ekki
annað en verið glöð og þakklát þó
við syrgjum hann og tregum.
Fallegri minningar getum við
ekki óskað okkur að eiga um lát-
inn vin og ættingja en minning-
arnar, sem við eigum um hann.
Göfugra og meira æfistarfs get-
um við ekki krafist og mér finst
að orð skáldsins góða, „Þar sem
góðir menn fara, þar eru Guðs
vegir“, verði hvergi réttilegar
heimfærð, en um Magnús heitinn.
Guð gefi ættjörðinni okkar
marga slíka drengi.
Reykjavík, 13. des. 1928.
Kristján Karlsson.
III
Frá ársbyrjun 1918 var Magn-
ús Kristjánsson, alþingismaður og
þá kaupmaður á Akureyri, skip-
aður einn af þremur forstjórum
Landsvezlunarinnar, ásamt þeim
Hallgrími Kristjánssyni og Ág.
Flygenring. Frá þeim tíma staf-
aði kunningskapur okkar, sem
varð allnáinn, þar sem eg var
skrif stof ust j óri Landsverslunar,
undir yfirstjórn hans, alt til
þess tíma er tóbaks- og steinolíu-
einkasölurnar voru afnumdar í
árslok 1925, í 7 ár samfleytt og
vann með honum venjulega 7—8
stundir daglega, við störf, sem
sagan sjálfsagt mun telja aðal-
störf og áhugamál hans, er hann
hafi getið sér mestan og bestan
orðstír af. Af því starfi mádæma
manninn allvel.
Fyrir þennan tíma hafði eg
sama sem ekkert þekt til Magn-
úsar Kristjánssonar, annað en
hann væri ákveðinn heimastjóm-
armaður. Hallgrímur Kristinsson
sagði mér þó, að Magnús væri sá
kaupmaður, er hann treysti best
til allra opinberra starfa og mun
Hallgrímur því aðeins hafa gefið
kost á sér í forstjórastöðuna, að
Magnús væri einn af þeim þrem-
ur. Þá um áramótin gengu geysi-
miklar frosthörkur yfir landið.
Landsverslun hafði skip, er lá
innifrosið norður á Siglufirði og
man eg það, að farmstj órinn á
því, treysti sér ekki til að koma
landveg suður vegna frosta, held-
ur taldi það bráðan bana sinn að
leggja út í slíkt ferðalag. En á
sama tíma lagði Magnús Krist-
jánsson upp landveg frá Akur-
eyri og fór svo að segja dagfan
og náttfari uns hann kom til
Reykjavíkur, til þess að geta þeg-
ar í stað farið að vinna að for-
stjórastarfi sínu fyrir landsversl-
unina. Sýnir þetta nokkuð kai’l-
menskuhug Magnúsar og skyldu-
rækni, og var fallegur inngangur
að starfi því, sem hann var að
taka við þá. Á yngri árum sínum
hafði hann ein'u sinni bjargað
skipi og skipshöfn, á leiðinni frá
Noregi til íslands, með kjarki sín-
um og karlmensku er aðrir lögðu
árai’ í bát, en hann kól sjálfan í
andliti. Sami var hugur hans enn,
er hann var kominn fast að sex-
tugu.
iStörfin við Landsverslunina
voru geysimikil og þreytandi, sér-
staklega frá sumarinu 1917 til
ársloka 1921. Verslunarveltan var
sum árin um 20 miljónir króna,
og var þetta langstærsta versl-
unarfyrirtæki, sem verið hefir
hér á landi með innfluttar vörur.
Fyrir mörgu þurfti að sjá, útvega
nægar vörur á tímum, er vöru-
skortur var í heiminum, en alt
vöruverð á hverfanda hveli, út-
vega skipakost til að flytja þær
til landsins, sjá um geymslu
þeirra hér, dreifingu út um land
og sölu og innheimtu skulda.
Gömlu verslunarsamböndin voru
rofin víðast vegna stríðsins og
aftur á móti komu ný og svo
samningar við bandamenn. Nýtt
skipulag varð að skapa um inn-
flutninginn, Landsverslunina, sem
áður var óreynt og lagfæra það
að nýju smámsaman eftir reynsl-
unni. En jafnframt þeirri miklu
vinnu og umhugsun, sem varð að
leggja í þetta verk og áhyggjum,
sem af því stöfuðu, kom svo sí-
feld áleitin og oft illvíg og fjand-
samleg andstaða frá aðalmönnum
kaupmannastéttarinnar í landinu,
sem töldu þetta nýja landsfyrir-
tæki hættulegt fyrir framtíð
stéttar sinnar og vildu sem fyrst
koma því fyrir kattamef. Magn-
ús Kristjánsson, varð eftir verka-
skiftingu forstjóranna þriggja,
sá þeirra, sem sá um innlendu
viðskiftin, og varð fastast tengd-
ur versluninni, enda varð hann
áfram forstjóri hennar, einsamall
frá árinu 1920, er hinir tveir
hurfu aftur til sinna fym starfa.
Á Magnúsi hvíldi því hiti og
þungi dagsins, mesta erfiðið á
ski’ifstofunni og við stjórn fyrir-
tækisins. Hann var alþingismaður
og varð því aðallega til þess að
standa fyrir svörum um Lands-
verslunarmálin á þingi. En þetta
varð aftur til þess að árásirnar á
Landsverslunina snerust mikið
um hann. Má geta nærri hvílík
áreynsla þetta hafi verið fyi’ir
hann þessi árin og munu jafnt
vinir sem óvinir samt kannast við
það, að hann hafi barist hraust-
lega fyrir máli sínu og þó leiki
vafi á því, hvort hann hafi skap-
að sér nokkurn persónulegan
fjandmann í þeirri viðureign.
Þegar Magnús Kristjánsson tók
við Landsversluninni bjóst hann
aðeins við því, að hún yrði neyð-
arráðstöfun, en við að stjóma og
skapa þetta nýja fyrirtæki, urðu
honum æ ljósari yfirburðir þess
yfir venjuleg verslunarfyi’irtæki
einstaklinga. Hann fékk þá sann-
færingu, að Landsverslun sem
slík, ætti að ríkja á verslunar-
sviðinu, því að landið gæti hæg-
ast haft viðskiftin við útlönd á
sinni hendi. Það væri fullkomn-
asta skipulagið á versluninni.
Ekki hafði hann þó hagsmuni
af slíku, kaupmaðurinn og út-
gerðarmaðuriim frá Akureyri,
sem líklegast hefði þótt, að fylt
hefði flokk kaupmannastéttarinn-
ar fyrir hennai’ hag. Hann varð
að búa í Reykjavík, fjarri heim-
ili sínu, einstæðingur á margan
hátt, því að svo óvíst var ávalt
um framtíð Landsverslunar, að
hann gat ekki flutt heimili sitt
suður, en ekki vildi hann hlaupa
frá stýrinu í ofviðrinu. Og laun
hans voru allan þann tíma, er
hann var forstjóri Landsverslun-
ar, lægri heldur en við aðrar til-
svarandi stöður í landinu, fyrstu
árið 6000 kr. á ári, síðar 1000 kr.
á mánuði. Meiru vildi hann ekki
taka við. En sannfæring sú, er
hann fekk um þessi mál af
reynslu sinni, varð til þess, að
hann barðist þvert á móti eigin-
hagsmunum stéttarinnar, af því
að hann áleit það hollast fyrir
land og lýð. Hann sýndi hér enn
einu sinni þá karlmensku að þora
að berjast fyrir sínum málstað
— jafnvel við foma vini og
fylgismenn.
Við, sem unnum í Landsversl-
uninni, erum ef til vill ekki ó-
hlutdrægustu mennirnir til þess
að dæma um gagnsemi hennar og
því síður um stjóm hennar út á
við. En eg vil þó leyfa mér að
halda því fram, að Landsversl-
unin mundi á þessum umrótar-
tímum varla hafa gengið svo
vel undir stjóm annara
kaupmanna sem Magnúsar
Kristjánssonar, og fá munu þau
verslunarfyrirtækin vera hér á
landi, sem þoli samjöfnuð við
hana örðugustu árin. Enda var
það svo, að Magnús Kristjánsson
hafði það flest til að bera sem
auðkennir góðan stjómanda,
framúrskarandi reglusemi og á-
reiðanleik í viðskiftum, varfærni
og þó áræði til að leggja út í
stórræði, þegar það hafði áður
verið athugað, óvenjulega ein-
beitni við framkvæmdir og svo
ekki síst sérstakt lag á að um-
gangast starfsfólk sitt og sam-
verkamenn. Hygg eg að öllum,
sem undir hans stjórn hafi unnið,
hafi þótt vænt um hann, og er
víst, að best er unnið undir stjóm
slíkra manna.
Árið 1928 urðu almennar kosn-
ingar til Alþingis og lögðu þá
andstæðingar Landsverslunar, að-
allega Ihaldsmenn , mest kapp á
að fella Magnús Kristjánsson frá
þingsetu, sem þá hafði, líklega
aðallega vegna verslunarmálanna,
skipað sér í Framsóknarflokkmn,
og bauð sig fram í fæðingarbæ
sínum og kjördæminu gamla, á
Akureyri. Mun óvíða á landinu,
að Vestfjörðum undanskildum,
hafa verið eins langt gengið í
kosningahríðinni af íhaldsmönn-
um, og virðist einskis hafa verið
svifist. Enda fór það svo, er at-
kvæðatölurnar voru lesnai’ upp,
að Magnús, sem sigurinn hafði
verið talinn vís fram á síðasta
dag, féll, en andstæðingur hans
hlaut kosningu með nokkrum at-
kvæðamun. Magnús var jafnan
fátalaður um þessa kosningu. En
álit mitt er það, að hann hafi
aldrei verið sami maður eftir.
Svo sárt hafi hann tekið það,
að samborgarar hans, er hann
hafði unnið með í mannsaldur, í
bænum sem hann elskaði, brugð-
usct vonum háns, og ekki síst
það, að gamlir félagar hans
höfðu þai' borið á hann vopn,
leynt og ljóst, með eitruðum
eggjum.
Það bættist ofan á þetta, að
Landsverslun var í raun réttri
afnumin á þingi 1925 frá áramót-
um næstu, þó að steinolíuverslun
héldist enn áfram í „frjálsri sam-
kepni“, en múlbundin af ráðu- 1
neytinu. Svo leit þá út sem þetta
hjartans mál Magnúsar Krist-
jánssonar væri að fullu jarðað, og
munu allir skilja, hvemig tilfinn-
ingar hans hafi þá verið, svo
kappsamur sem hann var og ein-
beittur um öll mál, hvað þá held-
ur um „mál málanna". Andstæð-
ingar Landsverslunar höfðu talið
hana „höfuðvígið“ fyrir skipulagi
því, sem þeir börðust í gegn.
Auðvitað var hún það og Magnús
höfuðsmaður yfir því vígi, sem
jafna átti við jörðu.
Fulla uppreisn sem stjórnmála-
maður fékk Magnús Kristjánsson,
er hann var aftur kosinn á þing
1926, efstur á landkjörlista Fram-
sóknar. Var hann einn helsti for-
ingi þess flokks til dauðadags og
gerður ráðherra 1927, er Fram-
sóknarflokkurinn tók við völdum.
Var þá aftur komið tækifærið
fyrir hann til þess að reisa „víg-
ið“ að nýju, og þótt nú væri hann
kominn hátt á sjötugsaldur, mun
hann hafa verið að undirbúa það
mál, er hann lést. Hann gat horft ;
inn yfir fyrirheitna landið af
tindum Nebos, en honum auðnað-
ist ekki þangað að ná. Má þó
telja glæsilegan enda á lífi Magn-
úsar Kristjánssonar, er svo vai’
komið, að hann hafði í hendi sér,
hvemig málum þeim reiddi af, er
hann hafði mest og best barist
fyrir. —
Magnús Kristjánsson var verka-
mannssonur og bæjarbam. Að
skoðun okkar jafnaðarmanna,
hafði hann með þessu tvennu góð
skilyrði til að skilja nýja tímann.
Það sýndi sig líka í því, að þótt
hann væri Framsóknarflokksmað-
ur, þá studdi hann jafnaðarmenn
manna best í mörgum þeim þjóð-
málum, sem okkur hefir verið i
annast um. Hann var alþýðlegur i
maður, yfirlætislaus og lifði sjálf-
ur einföldu og óbrotnu lífi. Skap- |
ferli hans og lífsskoðanir voru á
þann veg, að mínu áliti, að hefði
hann verið 25 árunum yngri,
mundi hann, þrátt fyrir atvinnu
sína, hafa orðið jafnaðarmaður.
Hann varð það þó ekki, og í ýms-
um málum greindi mikið á, en
vandfundinn er maður í hans
sæti, svo að af því verði ekki lak-
ari samvinna milli Alþýðuflokks-
ins og Framsóknarflokksins, en
var að honum heilum, lifandi og
starfandi.
Fleiri sakna Magnúsar Krist-
jánssonar en nánustu samherjar
hans í stjórnmálum og atvinnu-
málum. Hann var fyrir löngu orð-
inn landfrægur maður og miklum
fjölda landsmanna mun þykja
skarð fyrir skildi og þeir sakna
hans nú, sem óvenjulega óeigin-
gjarns stjómmálaforingja. karl-
mennis og góðs Islandings.
Héðinn Valdimarsson.
IV.
Sumir af helstu samverkamönn-
um Magnúsar Kristjánssonar fjár-
málaráðherra hafa í framanbirt-
um greinum vai-pað ljósi yfir æfi
hans og fjölþætt störf. Eg átti
lítinn kost beinnar samvinúu við
hann. Eigi að síður tókust með
okkur náin kynni og vinátta. Eg
vil því fylla þann flokk, sem í
dag leitast við, að gjalda minn-
ingu hans viðurkenningu og þakk-
læti. Eg hygg að margir menn
hafi, á svipaðan hátt og þeir, er
hér rita, orðið ríkari af viðkynn-
ingu Magnúsar Kristjánssonar og
þyki nú mikill sviftir orðinn að
sviplegu fráfalli hans. Vildi eg
mega óska að alt það, sem hér
er ritað, mætti verða farvegur
mikils þakklætis og samúðarhugs-
ana margra vina Magnúsar Krist-
jánssonar, er hljóðir standa og
álengdar við banadægur hans.
Mér varð nafn Magnúsar Krist-
jánssonar eftirtektarvert og minn-
isstætt áður en eg kyntist hon-
um sjálfum. Það var, er hann var
skipaður einn af þremur forstjór-
um Landsverslunai’. — Styrjöldin
mikla hratt viðskiftum þjóðanna
og verslun mjög úr skorðum, svo
að sambönd rofnuðu og fram-
leiðsla og flutningar heftust. Yms-
ir kaupmenn hér á landi, eins og
að líkindum hvarvetna annars-
staðar, neyttu þess færis, er
óvenjulegar ástæður veittu, til
óvægilegra gróðabragða síðustu
stríðsárin, er vöruþurð gerðist og
verð fór stórhækkandi. Mér kom
það því kynlega fyrir sjónir, er
kaupmaður, fyrir tilmæli ríkis-
stjómarinnar, tók sig upp frá
verslun sinni og útgerð, til þess
að takast á hendur forstjóm
stofnunar, sem hafði meðal ann-
ars það markmið, að sporna gegn
óhæfilegu verslunarokri, þar sem
hún náði til. Mér virtist, að sá
maður, er um þær mundir hætti
að hugsa um eigin atvinnurekst-
ur og tók að hugsa um almenn-
ing, hlyti að vera bæði hugsjóna-
maður og mannvinur. — Síðar
fékk eg að vita, að Hallgrímur
Kristinsson hefði sett það skil-
yrði fyrir því, að takast sjálfur
forstjómina á hendur, að Magnús
yrði og þar til kjörinn. En Hall-
grímur spurði jafnan fyrst um
mannkosti, er hann valdi sér sam-
verkamenn. Þeir Magnús og hann
höfðu átt kost náinnar kynningar,
meðal annars í harðvítugri stjóm-
málabaráttu, þar sem þeir voru
andstæðingar. En þeir Hallgrím-
ur og Magnús báðir kunnu flest-
um mönnum fremur, að halda fast
á hlut sínum og málstað í þjóð-
málabaráttu, án þess að glata
virðingu og jafnvel samúð and-
stæðinga sinna.
Síhækkandi vöruverð og vöm-
þurð í stríðslokin veitti kaup-
mönnum hæga aðstöðu til gróða-
bragða, eins og fyrr var greint.
Ýmsir þeirra neyttu aðstöðunn-
ar ósleitilega. — Slíkir hnykk-
ir, þar sem neyðin var notuð til