Tíminn - 01.05.1930, Síða 3

TllMNN
8
Bækur og listir
Halldór Kiljan Laxness:
Alþýðubókin.
Bækur H. K. L. eru, eins og
höfundurinn sjálfur, einstætt fyr-
irbrigði í íslenzku þjóðlífi. H. K.
L. hefir, þótt hann sé enn ungur
maður, innan við þrítugsaldur,
farið víðar um heim og átt meiri
kost þess að kynnast menningu
erlendra þjóða en aðrir núlifandi
íslendingar. í fullan áratug hefir
hann verið svo að segja á sífelld-
um ferðalögum fram og aftur um
Vestur-Evrópu og Ameríku í
þeim tilgangi, eftir því sem hann
sjálfur segir, — að búa sig undir
að verða rithöfundur á tslandi.
Að þeim undirbúningi loknum
hefir þessi víðföi'li maður í heirni
bókmenntanna, kveðið upp eftir-
faranda dóm, sem birtist í upp-
hafi Alþýðubókarinnar og' hljóð-
ar þannig:
„Menn skyldu varast að halda, að
þeir viti nú alla skapaða hluti, þótt
þeir hafi lesið eitthvert slangur af
bókum, því sannleikurinn er ekki í
bókum, heldui' i mönnum, sem hafa
gott iijartalag. Bækur eru í hæsta
lagi vitnisburður um sálarlíf mann-
anna, sem hafa ritað þær. Ég hofi
mörgurn kynnst, sem kapp hafa lagt
á bókvísi, en þeir hafa oftast verið
fremur mannúðarlitlir í hugsjónum
og nokkuð ofstopasamir hið innra
með sér, en snauðir að þeirri menn-
ingu lijartans, sem hún amma mín
var gædd og lýsti sér í gamansemi,
elju, afskiptaleysi í trúmálum, jafn-
aðargeði í sorgum, kurteisi við bág-
stadda, hugulsemi við ferðamenn,
óbeit á leikaraskap, góðsemi við
skepnur ... hinar beztu bækur koma
frá óbreyttum mönnum, sem lifað
hafa eitthvað merkilegt og fært það
í letur af hálfgjörðri tilviljun".
En hvað sem þessum dómi höf.
um bæltur — og þá auðvitað um
leið hans eigin bækur :— líður, þá
er það víst, að Alþýðubókin gæti
ekki hafa verið skrifuð af venju-
legum íslenzkum alþýðumanni,
sem eklti hefði komið út fyrir
landsteinana, og að í henni er
Vatnsleiðslan I Róm
er eitt af stórkost-
legustu mannvirltj-
um fomaldarinnar.
Leiðslan var ekki
grafin í jörð, heldur
hvíldi á steinbogum
eins og þeim, sem
sjást á myndinni.
meiri og fjölbreyttari sannleikur
en amma höf., sem átti heima á
afskekktum dalabæ efst í Mos-
fellssveit, getur hafa haft hug-
mynd um, jafnvel þó að hún
hefði „gott hjartalag“.
Halldór Kiljan Laxness er
fyrsti skáldritahöfundur á Is-
landi, sem skrifar um viðfangs-
efni heimsmenningarinnar út frá
alþjóðasjónarmiði. Og þó að Al-
þýðubókin sé ekki nema tæpar
370 bls. í litlu broti eru þai' tekin
til meðfei'ðar flest algengustu
umtalsefni nútímans. Höf. er
hispurslaus í frásögnum og
ákveðinn í dómum. Stíllinn er
látlaus og alþýðlegur, stundum
meira notað af vafasömum orð-
um úr talmáli en góðu hófi
gegnir. Tilgerð og hugsanaþoka,
sem algengt er í íslenzkum nú-
tímabókmentum, einkum margra
þeirra, sem um andleg mál rita
en lítið hafa til brunns að bera,
er ekki til í Alþýðubókhmi. Fram
setningin er skýr, einlæg og blátt
áfram, eins og maður tali við
mann á förnum vegi.
Bókin er eiginlega safn rit-
gjörða, sem samdar eru hér
heima og vestan hafs, um bók-
menntir og iistir, þjóðfélagsmál,
siðfræði og trúmál. Efni bókar-
innar verður bezt lýst í fám orð-
um með því að birta fyrirsagn-
ir ritgjörðanna, en þær eru þess-
ar:
1. Bækur.
2. Þjóðerni.
3. Um Jónas Hallgrímsson (tví-
mælalaust það bezta, sem
skrifað hefir verið um „lista-
skáldið góða“).
4. Hin komandi þjóðhátíð vor
1930.
5. Tannskemdir og fúlmennska
(bráðskemtilegur kafli, sem
raunar er meira í af fyndni
en sannleika).
6. Kvef og klæðaburður.
7. Þjóðmenningarlegt hneyksli.
(aðallega um íslenzku torf-
bæina).
8. Bættur hýbýlákostur.
9. Um búskap á íslandi.
10. Myndir.
11. Kvikmyndin ameríska 1928.
12. Skemmtigarðamir í San Fran-
sico.
13. Inngangur að rannsókn á or-
sökum glæpa.
14. Siyndin.
15. Maður, kona, barn.
16. Um undirróður vestrænnar
auðvaldsgræðgi í Austurlönd-
um.
17. Spámemi og meistarar í Kali-
fomíu.
18. Trú.
19. Afskifti höf. af trúarbrögð-
um (að nokkru leyti þroska-
saga höf. sjálfs).
20. Maðurinn.
Það verður ekki dregið í efa,
að skoðanir og fuilyrðingar höf.
eins og þær koma fram í bók
þessai'i, muni orka mjög tvímæl-
I. “
Þegar litið er til baka yfir menn-
ingarsögu íslenzku þjóðarinnar,
verða jafnan fyrir manni ártöl,
sem rísa eins og' fjallatindar á
flatlendi, mismunandi háir, fagiir
eða tignarlegir. Og séu þær minn-
ingar, sem við þessi ártöl eru
tengdar, hugstæðar og lýsi fram-
sækni eða fremdarverkum for-
feðra okkar, nemum við stað-
ar og látum andann njóta útsýn-
is af þeim tindum og veimum
okkur um stund við yl þeirra
minninga.
Árið 1530 er eitt af þessum
glæsilegustu tindum í menning-
arsögu íslenzku þjóðarinnar,
vegna þess, að á því ári er talið
að til Islands hafi verið flutt sú
iðn, sem mestu hefir orkað um
efling og verndun menntunar og
menningar þjóðarinnai', en jafn-
framt verið henni sverð og skjöld
ur í baráttunni fyrir frelsi henn-
ar og framförum. Þessi iðn er
prentlistin.
II.
Eins og’ allar uppgötvanir, á
prentlistin — listin að prenta
með lausum stöfum — sína for-
sögu og hana langa.
Svo langt aftur í fomeskju,
sem sögur fara af mannkyninu,
virðist löngunin og þörfin til að
klæða hugsanirnar í sýnilegan
búning vera vöknuð. Þá höfðu
menn enn ekki fundið upp það
is,margar hverjar. Fer svo jafn-
an um þá menn, sem ómyrkir
eru í máli og fremur kjósa að
eiga það á hættu að kveða upp
rangan dóm en að losa sig við
ábyrgðina af því að láta uppi
skoðanir sínai'. Því verður heldur
eigi mótmælt, að smekkvísi höf.
sé sumstaðar nokkuð ábótavant,
en í því efni hefir þó orðið mikii
framför frá því, sem hann • hefir
áður ritað. En hitt er jafn víst,
að H. K. L. er djarfastur og hrein
skilnastur allra núlifandi rithöf-
unda vorra, að bók hans vekur
athygli á ýmsu því í lífi nútíma-
manna, sem áður hefir verið lítið
minnst á í íslenzkum bókmennt-
um og er að öllu samanlögðu ein
bezta bókin, sem út hefir komið
hér á landi síðustu árin.
kerfi, að setja orðin saman úr
fáum bókstöfum, en til að full-
nægja þessari þörf sinni, táknuðu
Austurlandabúar þvi atburði með
myndum. Síðar tókst þeim svo að
kerfisbinda þennan frásagnarhátt
meira, þannig, að orð og jafnvel
einstakir stafir og sérhljóð voru
táknuð með ákveðnum myndum,
svo sem í táknmyndaskriftum
fornegypta (Hieratisku skrift-
inni og Hiei'oglyf unum), baby-
lonisku fleigrúnunum og' kín-
versku skriftinni, sem er notuð
þar enn.
En eins og gefur að skilja, var
þessi táknmyndaskrift seinleg og
þurfti auk þess að gjörast af
mikilli list. Kom hún almenningi
því að litlum notum og fyrir
fárra augsýn það sem ritað var.
Til að ráða bót á þessu fóru
því menningai'þjóðir Austurlanda,
Egyptar og Kínverjar, að reyna
að finna möguleika til að gera
fleiri en eitt eintak af sömu
skriftinni, án þess þó að þurfa
að skrifa nema einu sinni. Og
ráðið sem þeir fundu, var að
skera táknmyndimar í tré, oftast
í kirsuberja- eða perutré, og
þrykkja þær síðan með sérstök-
um legi á vefnað eða pressaðan
merg úr jurt þeirri er „Papyrus“
nefnist og óx á Nílárbökkum, og
af nafni þeirrar jurW «3i’ urð-
ið pappír komið.
Engar sagnir eru til um það,
hvemig prentun þessi var fram-
kvæmd eða hverskonar áhöld
voru notuð, enda mun hún hafa
verið fátíð og í mjög smáum stíl,
þar sem tréskurðurinn var vanda-
samur og margbrotinn og ekki
á annara færi en listamanna að
framkvæma hann.
Eftir því sem aldir liðu breytt-
ist skriftin úr myndum í bókstafi
og gerði það tréskurðinn nokkuð
auðveldari, en annars fór prent-
unin fram á sama hátt og áður.
og því varð hún almenningi ekki
að því gagni, sem skyldi og full-
nægði ekki þeirri hugsjón, að
gera ávexti andlegra afreka vís-
inda- og fræðimanna sýnilega
þeim, er fræðast vildu. Hér var
því enn óleyst verkefni, sem beið
úrlausnar hugvitsmannanna.
Jóhann Gutenberg.
Það vai' þó ekki fyr en laust
fyrir miðja 15. öld að ungum
þjóðverja, Jóhanni Gutenberg,
tókst að finna upp aðferð til að
steypa lausa stafi úr málmi, en
þá var lausnin fengin. I stað þess
áður að skera í tré hvert orð,
sem málið hafði að geyma — og
það mörg af hverju — þurfti nú
ekki að móta nema einu sinni
hvern staf og síðan steypa í því
móti svo mikið af hverjum staf,
sem þörf krafði til að geta prent-
að ótakmarkaðan orðafjölda.
Gutenberg var fæddur í klainz
á Þýzkalandi unj 1397. Fór hann
ungur til Strassborgar og nam
þar gimsteinafágun og málm-
steypu. Við þá iðn fekk hann
hugmynd sína Um letursteypuvél-
ina og lagði allar eigur sínar í
tilraunirnar með hana, sem ýms-
ir telja að hann hafi gert um
1436. Árið 1444 fer hann aftur
til Mainz, snauður að fé en með
eitt af mestu menningartækjum
mannkynsins í fórum sínum. Ber
engum heimildum saman um
störf hans frá þeim tíma og fram
til 1450, en það ár er hann með
vissu búinn að setja á stofn
íslenzk prentlist 400 ára
Eftir Gruðbjörn Guðmundsson, prentsmiðjustjóra
þungur á brúnina. Greifinn var
hár vexti, renglulegur og frekn-
óttur, með snoðklippt, rautt hár
og illúðleg, beinabert andlit. Hend-
urnar á honum voru eins stórar
og steikarkjötstykki. Hnén á hon-
um stóðu út í nærskornar bræk-
urnar, eins og æxli.
Hann lyfti valdsmannslegri,
hærðri hendinni með rannsakandi
glotti í litlu svínsaugunum.
„Jæja, meistari!“
Meistarinn fór að riða á fótum
og' ætlaði að setjast niður þar
sem hann stóð. Hann saup hvelj-
ur þurrum munni, náfölnaði og
hvíslaði veikum rómi: „Jæja“,
hvað þýðir þetta „Jæja“?“
„Það þýðir það, sem það þýð-
ir“, sagði greifinn kuldalega.
Þetta var hræðileg stund. Það
gjörði útlitið enn geigvænlegra,
að greifinn hafði brugðið venju
sinni með því að fara svo
snemma á fætur. Það var auð-
séð, að honum var alvara með
hótun sína. Dauðaþögn ríkti í
herberginu. Það eina sem heyrð-
ist til, var grasasamsuðan með
einkennilegu lyktinni, sem vall og
kraumaði, eins og ekkert hefði í
skorizt.
„Greifi“, sagði meistarinn að
lokum, „það er ekkert gull til“.
„Komdu þá með kampana“,
æpti greifinn og stökk að meist-
aranum, sem var fljótur á sér
að vai-pa skegginu yfir vinsti öxl-
ina, svo að það lafði niður bak-
ið á honum.
„Hættið, herra!“ hrópaði hann
í örvæntingu.
Greifanum varð hverft við.
„Hvað er nú?“
„Það er ekkert gull til“, stundi
meistarinn upp, en það er nokkuð
sem betra er“.
„IJvað þá“.
Aftur saup meistari Super-
pollingerianus feiknahveljur, en
nú var hann ekki lengur þur í
munninum. Það kom vatn í munn-
inn á honum, þegar hann hugsaði
um, hve sniðug lygi honum hefði
dottið í hug. Hann fann, að sér
var borgið.
„Hvað þá“, endurtók greifinn
harðneskjulega.
„Nokkuð, sem er betra en
gull —“.
„Yizkusteinninn?“
Nei“
’,Hvað þá?“
„Eilíf ástarsæla!“ sagði meist-
arinn og kyngdi munnvatni aftur.
Greifinn strauk um nefið. Það
var merki um efablendni.
„Á ég nú að gleypa við þessu?“
spurði hann. „Á ég nú líka að
gleypa við þessari lygi, eins og
ég hefi nú í hálft annað ár gleypt
við öllum þeim blekkingum, sem
þér hefir tekizt að beita, til að
lengja dvöl þína hérna, þú, smán-
arbletturinn á himni vísind-
anna?“
Sá, sem er í efa, trúir að hálfu
leyti, hugsaði meistarinn og fór
nú að útlista ósannindi sín með
hinni mestu rósemi.
„Við tilraunir mínar og rann-
sóknir hefi ég fundið aðferð til
að sigra kvenleg hjörtu“.
Greifinn sperrti upp augun.
Hann var kunnur að því, að gang-
ast meira en lítið fyrir kvenleg-
um yndisleik, en hann hafði
aldrei átt neinu gengi að fagna
hjá tignum konum. Andlitið á
honum ljómaði af gleði.
„Ég hefi sorfið niður silfur“,
hélt meistarinn áfram „og soðið
það í safa úr A s p e r u 1 a
Odorato og í safa úr Azar-
um Europæum. Þetta eru
nú efnin sjálf. En efnahlutföllin,
sem töframir eru komnir undir,
eru mitt einkamál. Ecce-----------“.
Og hann lyfti lokinu af einum
pottinum. Þar voru smá silfur-
kom, sem suðu í einhverskonar
vökva með ákaflega kynlegri lykt.
Hann hafði soðið allan þenna
hrærigraut nóttina áður. Það var
síðasta úrræðið.
„Og —
„Og úr þessu silfursvarfi bý ég
til silfurþynnu og þessa silfur-
þynnu fellið þér síðan vel og
vandlega utan um hjaltið á sverð-
inu yðar, og þegar þér viljið
vinna hylli kvenna, þá haldið þér
vinstri hendinni á sverðshjaltinu.
Engin hefðarkona, hvorki baróns-
frú, greifafrú, hertogafrú né
heldur drottning mun standast
magn þeirra töfra. Með það sverð
við hlið munuð þér vinna ástir
hverrar konu í öllum heimi“.
„Hm“, sagði greifinn, „má jeg
þá treysta því fullkomlega?"
„Það getur ekki skeikað,
herra“.
Silfurhjaltið var tilbúið sama
daginn.
„Frestur er á illu beztur“,
sagði meistarinn við sjálfan sig,
og til þess að spara sér það ómak,
að beygja sig, lyfti hann. skegg-
inu upp á handlegg sér og strauk
það í djúpum hugsunum.
Kvittur um þetta fór þegar að
berast um héraðið. 1 köstulunum
og virkjunum í grenndinni klædd-
ust hefðarkonurnar í gullsaum-
aða kjóla, hvísluðust á og litu
íbyggnar hver til annarar, og
alstaðar snerist talið um sverðið
með silfurhjaltinu, sem Rauðfeld-
ur greifi hafði eignast. Ekki vom
þrír dagar liðnir, er meistari
Konráð Superpollingerianus hafði
fengið átján tilboð frá ýmsum
öðrum höfðingjum, sem hétu
honum ævilangri stöðu, gulli
eins og hann vildi, ásamt fæði og
húsnæði, ef hann vildi skýra þeim
frá leyndarmálinu um efnasam-
setningu silfurhjaltsins. En
Rauðfeldur greifi bauð hærra en
nokkur hinna, og gaf meistaran-
um ekki leyfi til að fara út úr
kastalanum.
Á fjórða degi lagði hann af
stað, til að sigra með silfurhjalt-
inu. Fyrst var förinni heitið til
næsta kastala. Lénsherrann var
á ferðalagi í öðrum löndum. Hin
fagra hallarfrú var ein heima
ásamt 33 tignum meyjum er
veittu henni þjónustu. Hér hafði
Rauðfeldur greifi lengi keipað, án
þess að bitið væri á öngulinn,
en nú biðu konurnar hans með
kynlegri óró og eftirvæntingu.
Allar vildu þær 33 taka á móti
greifanum og allar fullyrtu þær,
að þær væru ekki hræddar við
silfurhjaltið. En hallarfrúin sendi
þær allar burt, og hún, sem var
fyrirmynd í trúfesti og kvenleg-
um dyggðum, tók alein á móti
greifanum.
Hún lá á stórum legubekk, þeg-
ar Rauðalöpp (eins og þær köll-
uðu greifann sín á milli) kom inn.
Hún reis upp, gekk á móti honum
og bauð honum sæti. Höfðinginn
tók sér sæti á skemli og hélt
sverðinu á milli hnjánna, eins