Tíminn - 05.06.1931, Blaðsíða 1

^.fgreifcsía
CÍMians er í £œfjar<jötu 6 a.
©pin baglega fL 9—6
Sími 2353
©faíbfcti
og afijreiðslumaður ÍT i m a n s er
K a n n u e i q, o r s t e i n s b ó t i i r,
ícefjargötu 6 a. KeyfjaDÍf.
XV. árg.
Reykjavík, 5. júní 1931.
Aukablað 5.
Dýrtíðin í Eeytjayík
Húsnæðismálið er stærsta heil-
brigðismál þjóðarinnar.
Með því að alþýða manna geti
búið í björtum og hlýjum húsum
getum við notið ódýrari birtu og
yls en hins ódýrasta rafmagns —
sjálfrai- sólarinnar.
En við getum það sem þó er
meira'um vert. Við eigum að geta
tekið sárasta biturleikann úr sigð
dauðans hér á landi, gert berkl-
ana landræka og gefið líf öllu því
unga fólki, sem aldrei hefði orð-
ið berklaveikt, ef það hefði búið
við góð húsakynni.
Víðast í Evrópu er það viður-
kennt, að ríkið og bæjarfélögin
geti ekki látið byggingar af-
skiptalausar.
í Englandi styrkir ríkið bygg-
ingar með um 10 milj. sterlings-
punda á ári og þar er álitið, að
húsbyggingar einstaklinga sé liðn-
ar undir lok og muni ekki vakna
aftur. Húsin eru byggð hundruð-
um saman í einu og gengið frá
þeim að öllu leyti og síðan seld
eða leigð út.
Hér hefir lítið verið gert til að
hjálpa mönnum að byggja yfir
sig. Veðdeild Landsbankans var
eina hjálpin frá því í júlí 1900 og
þar til lögin um Byggingar- og
landnámssjóð voru samþykkt.
Veðdeildin lánar út á 40% af
virðingarverði húsa og verður því
lánþegi að leggja sjálfur fram
eða útvega sér annarsstaðar 60%
af því fé sem hús hans kostar.
Þetta þýðir það, að alþýða
manna er þess naumast umkorn-
in að byggja sér hús sín sjálf,
og ef hún gerir það, þá eru byggð
smáhús, sem eru óhæfilega dýr
samanborið við stærð og gæði.
Veðdeildin er hugsuð sem sam-
vinnufélag þeirra, sem byggja, er
hefir það markmið að útvega fé-
lagsmönnum lán. 1 stað þess að
hver þeirra gefi veðskuldabréf í
húsi sínu og reyni að selja það,
gefur hver húseigandi veðdeild-
inni skuldabréf og fær í staðinn
bankavaxtabréf. Þessi veðdeildar-
bréf eru útgengilegri en skulda-
bréf einstaklinga, því veðdeildin
sér um að rétt sé gengið frá
þeim, en auk þess eru allir hús-
eigendur innan hvers félags, eða
flokks samábyrgir útávið, ef tap-
ast á einhverri húseign.
Þessi bankavaxtabréf á húseig-
andi síðan að selja með því gang-
verði, sem gildir á hverjum tíma.
Skeður þetta svo ytra, að bréfin
eru skráð á kauphöll, og menn
selja bréfin eftir því, sem þeim
lízt á markaðinn í hvert skipti.
Hér er peningamarkaðurinn svo
fastur að almenningui* hefir ekki
keypt veðdeildarbréf og átt, eins
og víða annarsstaðar, aðallega
vegna þess hve erfitt er að selja
þau ef á peningum þarf að halda.
Landsbankinn hefir keypt mikið
af þeim sjálfur, en það hefir auð-
vitað einnig farið eftir árferði,
hvort hann hafði peninga.
Á síðustu árum hefir verið
byggt svo geysimikið, að eftir-
spum eftir lánum út á fasteignir
hefir aukizt óskaplega. Vegna
þess hve leigan . hefir verið há,
hafa menn byrjað að byggja
stundum með tvær hendur tómar,
og fengið allt lánað til bygging-
Frh.
arinnar — út á veðdeild. Menn
hafa fengið gjaldfrest hjá verka-
mönnum og iðnaðarmönnum,
timburkaupmönnum og sements-
sölum — allt út á veðdeild.
Margir, sem búnir eru að búa
lengi í húsum sínum eiga ógreitt
málurum og öðrum og hafa lofað
að borga þeim þegar þeir fái eitt-
hvað úr veðdeild, þótt búið sé
fyrir löngu að lána út á húsið.
Þessir lánardrottnar skilja ekki
hvernig stendur á að svo lengi
getur staðið á veðdeild og hyggja,
að hún hljóti alveg að vera stöðv-
uð og dagblöð hér í bænum eru
beinlínis farin að tala um að
Framsóknarstjórnin hafi stöðvað
veðdeildina. Héðinn Valdimarsson
talaði jafnvel um það í bama-
skólaportinu að það væri eixrn
Framsóknarmaður, Jón Árnason
bankaráðsformaður, sem hefði
stöðvað veðdeildina.
Eins og áður er skýrt frá, er
það ekki á nokkurs manns færi
að stöðva veðdeildina. Ef markað-
ur er fyrir þessu bréf verða þau
keypt, ef þau annars eru á boð-
stólum, hvað sem J. Á. segir. Er
það einkennilegt, að bankaráðs-
maðurinn Héðinn Valdimarsson
og bankaeftirlitsmaðurinn Jakob
Möller skuli hvorugur vita hvem-
ig veðdeildinni er ætlað að starfa.
Þó er einkennilegra að hvorug-
ur þessara fjármálaspekinga skuli
vita hve mikið veðdeildin starfar,
að hún hefir lánað jafnmikið á
rúmum tveimur árum í stjórnar-
tíð Framsóknar eins og 25 fyrstu
árin, sem hún starfaði.
Bankavaxtabréf í umferð 31/i2
1925 .. . . 7.754.700 kr.
1926 . . . . 10.350.400 —
1927 . . . . 14.505.100 —
1928 .. .. 17.718.500 —
1929 . . . . 20.081.600 —
Þessar tölur era teknar úr Ár-
bók Hagstofunnar (tafla 84), en
eru þar að auki birtar í ái’sreikn-
ingum Landsbankans.
Eins og menn sjá hefir veð-
deildarbréfaumferð nærri þrefald-
ast á 5 árum. Af þeim 5 áram,
sem skýrslan í Árbókinni nær
yfir hefir íhaldið stjómað í 2 ár
og nokkuð á 8. mánuð. Fram-
sókn hefir farið með völdin í 2 ár
og nokkuð á fimmta mánuð.
Til að vera viss um að gjöra
íhaldinu ekki rangt til, ætla ég
að telja þá stjóm hafa setið, unz
6. flokki vai’ lokið, en það var
7. október 1927, segir í reikningi
Landsbankans það ár bls. 8. Sjö-
undi fiokku tók til starfa 13.
október og voru veitt úr honum
lán að upphæð kr. 1.499.800, til
ársloka. í stjórnai’tíð íhaldsins
hefir veðdeildarbréfaútgáfa vaxið
úr 7.750.000 upp í 13.000.000 eða
um 51/4 miljón á 23/4 ári. I
stjórnartíð Framsóknar hefir veð-
deildarbréfaútgáfan vaxið úr 13
milj. upp í rúmar 20 miljónir eða
um 7 miljónir á 2*4 ári. Á árinu
1930 voru gefin út bréf fyrir á
þi’iðju miljón kr., samkv. reikn-
ingnuni fyrir það ár.
Veðdeildin hefir því verið
studd alldi’engilega af Framsókn-
arstjómixmi og var það að von-
um. Hitt er annað mál að Fram-
sóknai-menn sjá vel að veðdeildin
getur aðeins fullnægt lánsþörf
efnamanna.
vTvær tilraunir hafa komið
fi-am til að hjálpa alþýðunni að
eignast þak yfir höfuðið. Bygg-
ingar- og landnámssjóður átti að
hjálpa fólki til sveita en lög um
verkamannabústaði í bæjum.
Samkvæmt lögum um Bygg-
ingai'- og landnámssjóð vora veitt
160 lán þau tvö ár, sem hann
hefir stai-fað. Áiið 1929 voru
veittar úr honum 365.300 kr., en
ái’ið 1930 776.200 kr. Lögin hafa
reynst vel. Þó upphæðimar hafi
ekki veiið stórar, hafa íögin vei*-
ið mönnuin mikil hjálp, enda er
mun ódýi’ai’a að byggja í sveit-
um en hér í Reykjavík.
Fi’umvarpið um verkamaxma-
bústaði flutti Héðinn Valdimars-
son á þingi 1928. Það dagaði uppi
á því þingi og kom aftur fram
ái’ið 1929.
Frumvarpið er sniðið eftir lög-
unum um Byggingar- og land-
námssjóð, en þó svo frá því
gengið, að það varð óaðgengilegt
fyrir samvinnumenn. Til dæmis
var ætlast til að bæjarfélagið
kæmi upp byggingunum.
Við samvinnumenn búumst við
að einhvemtíma hætti hafnar-
garðar hér að hrynja. En jafnvel
þó bregði til betra um verklega
þekkingu í bæjarstjóm, viljum
við ekki að bæjarfélagið byggi
yfir verkamenn. Við ætlumst til
að vei’kamenn þroskist á að
glíma við. slík mál sjálfir. Enda
er það í sami’æmi við vilja alþýðu
allsstaðar annarsstaðar.
Lög um verkamamiabústaði
voi-u samþykkt þ. 14. júní 1929,
eða fyrir réttum tveim áram.
Síðan hefir lítið gerst í málinu,
og ekkert hús komist upp ennþá.
Allt er upp í loft út af því
hvernig húsin eigi að vera, og
ekkert samkomulag um það.
Héðinn kveinar yfir því í Alþýðu-
blaðinu að í’íkisstjómin hafi ekki
lagt honum til hluta af enska
láninu, en við athugun komst það
upp, að stjórn sjóðsins hafði
aldi’ei beðið um eyri af því láni.
Nú er lán fengið, en vegna ó-
samlyndis og simdurþykkju eru
allii’ aðilar fegnir að slá máhnu
á fi-est.
Helgi P. Briem.
----o----
„Af verkunum
skuluð þér þekkja þá“.
Jakob Möller hefir svarað fyr-
irspum Tímans um það hvað
hann hafi gei’t fyrir Reykjavík.
Hann svai’aði í Vísi í gær, hátíð-
lega og undir eigin nafni. Og nið-
urstaðan var þessi, að meðan J.
J. var að glíma við það í efri
deild 1925 að fá hugmyndinni
um landsspítala stilit í hóf, „þá
kom ég fyrstu fjárveitingunni til
landsspítalabyggingarinnar inn í
fjái’lagafrumvarpið". Þetta er
allt. En mundi nú hafa tekizt að
útvega fyrstu fjái’veitinguna, ef
ekki hefði verið haft vit fyrir
Guðrn. Iiannessyni og þeim sem
voru með uppdrætti að þrisvar
sinnum stæiri spítala? Jakob
hefir nú tíundað „sín verk“ fyrir
Reykjavik. En þá skal spurst
fyrir um það, hvað þeir hafa
gert Einar og Magnús fyrir bæj-
axfélagið, sem þeir ætlast til að
veiti þeim umboð á Alþing.
*
Sogfsi
Sogsvirkjunin er annað af
þeim tveim málum, þar sem í-
haldið hefir gengið frá sixmi
fýxri skoðun til að fá socialista
sem bandamenn, í því skyni að
komast sjálfir til yfirráða um
veltufé bankanna og geta athafn-
að sig þar eins og meðan bank-
arnir voru að tapa 33 miljónun-
um.
Flokkarnir hafa misjafna að-
stöðu til þessa máls.
Socialistarnir hafa barizt fyrir
Sogsvii’kjuninni, og einkum einn
maður úr þeii’ra hópi, Sigurður
Jónasson bæjarfulltrúi. Vinna
hans í því máli er eixm af hinum
'frémur fáu myndarlegu þáttum
félagsmálaframkvæmda, sem
liggur efth’ sócialista í Reykja-
vík. En flokkur hans hefir fylgt
forgöngu hans sæmilega, en ekki
meira, eins og sézt á því, að þeir
setja sem efsta mann á lista sinn
manninn, sem selur olíu á lamp-
ana gömlu, en ekki forgöngu-
mann rafmagnsmálsins.
íhaldið hefir um mai-gra ára
skeið gert allt sem það hefir get-
að til að spilla fyrir framgangi
þess að Sogið yrði virkjað fyrir
bæinn. Einkum hefir Knútvn’
borgaistjóri verið skæður and-
stæðingur. Sextán sinnum segir
Ólafur Friðriksson að íhaldið í
bæjai’stjórn Reykjavíkur hafi
tafið eða fellt málið. En allt í
einu snýst íhaldið í málinu og
þykist vera með því, og þá með
jafnmikilli fx-ekju eins og’ það
hafði áður hamast á foi’göngu-
manni málsins, Sigurði Jónas-
syni.
Framsóknarmenn í Reykjavík
hafa frá byrjim lagt Sigurði Jón-
assyni hðsyrði í baráttu hans
fyrir virkjvm Sogsins. Þeir liafa
álitið að Rvík fengi rafmagn
til simia þai’fa úr Soginu, eins og
sveitabóndinn úr bæjarlæknum.
Þeir liafa talið málið eðlilegt
framfaramál, en ekki neinn alls-
hei’jar kínalifselixír, sem væri
allra meina bót fyrir Reykjavík.
Ef fjármálum Reykjavíkur
hefði verið stjórnað með greind
og gætni myndi bærinn hiklaxist
hafa getað fengið lán til rafveit-
unnar. En eymd og vesöld í-
haldsins er búin að leika Reykja-
vík svo grátt, að þegar Jakob
Möller var sendur út í peninga-
leit í haust sem leið, fór hann
algerða fýluferð, eins og Eggert
Claessen, sem stuttu áður var í
peningaleit fyrir „veðdeild“ sína.
Báðum var svarað því, að hvorki
„veðdeild“ E. Cl. né rafveita
Zimsens gæti fengið lán nema
íslenzka ríkið ábyrgðist víxilinn.
Nú var málið komið í nýtt horf.
Framsóknarmexm í Reykjavík
vildu virkja Sogið fyrir Reykja-
vík og Hafnai-fjörð, ef það væri
kleift fyiir bæjai’félögin án afar-
kosta. En nú er beðið um meira.
íslenzka ríkið verður að eyða 7
miljónum af lánstrausti sínu
fyrir rafmagn handa tveimur
bæjarfélögum. Og í kjölfar þess
átti svo að koma leiðslu um allan
Reykjanesskagann, til ‘ Vest-
mannaeyja og jafnvel vestur í
Ólafsvík og Sand, eftir því sem
Jón Þorláksson lýsti yfir í ræðu í
þessum tveim f jarlægu kauptún-
um. Þessar leiðslur var óhugs-
nálið
andi að gera öðruvísi en með
ríkisláni, og hvað sem Reykjavík
leið, var meir en vafasamt að
þessar nýju leiðslur yrðu ekki
landinu til byrði. 1 stuttu máli:
Ef landið gekk í ábyrgð fym-
rafveitu Reykjavíkur og Hafnar-
fjarðar, þá varð það að ganga í
ábyrgð fyiir öllum samskonar
rafvii’kjunum sem aðrir kaup-
staðii’, kauptún eða sveitir vildu
gera. Og þegar svo var komið,
mátti gera ráð fyrir, að fjár-
málasjálfstæði hinnar íslenzku
þjóðar væri orðið lítils virði.
Eftir hinum lauslegu og miður
ábyggilegu áætlunum verkfræð-
inga íhaldsins myndi, auk þeirra
7 miljóna, sem landið á að út-
vega í Sogið, verða að kosta
hálfri miljón í leiðslur suður á
Reykjanes, nálega tveim miljón-
um í leiðslu til Vestmannaeyja,
300 þús. í leiðslu til Eyrarbakka,
og væntanlega hálfri miljón í
Akx-anesleiðslu. Vestur í Ólafsvík
og Sand hlyti leiðslukostnaður að
skifta miljónum.
Nú er víst að gætnir menn í
öllum þessum kauptúnum telja
alveg ómögulegt að hlutaðeigandi
þorp geti staðið undir þessum
stofnkostnaði, hvað þá ef hflm?
yrði meira, auk alls annars kostn-
aðar sem af þessari íramkvæmd
myndi leiða. Á öllum þessum
stöðum er málið gersamlega ó-
undirbúið og enginn áhugi fyrir
því, nema sá sem Sigurður Jón-
asson hefir skapað í Reykjavxk
hjá nokkrum hiuta verkamanna.
Abyrgó ríkisins fýrir 7 miljón-
um handa Reykjavík myndi
minnka sem því svarar láns-
traust ríkisins. Ofan á það bætt-
ist svo ef áðurneínd kauptún
íæru að heimta i’afmagn lagt til
sín. Þá yrði að taka til þess ný
og stór lán. Og um hverja slíka
einstaka veitu mætti fullyrða að
hún bæri sig lakai’ en Reykjavík-
uiveitan.
En fordæmið væri gefið, og allt
að því loforð fi’á socialistum og
íhaldsmönnum að leiða rafmagn
til allra þessai’a staða. Og svo
kæmu önnur kauptún og aðrar
bygðir í kjölfarið. Allt væri
heimtað af ríkinu. Ný lán, nýjar
ábyrgðir, meðan nokkur vildi lána
íslandi.
Erlendis er það óþekkt, að rík-
in gangi á þann hátt sem hér
um ræðir, 1 ábyrgð fyrir fram-
kvæmdum sveitarfélaga, alveg
eins og það er óþekt, að ríkin
gangi í ábyi-gð fyrir veðdeildar-
lánum, eins og því sem Jón Þorl.
tók 1926—27, alls um 7 miljónii’
ki’óna. Þegar erlendir fjármála-
menn sjá að íslenzka ríkið geng-
ui’ í ábyrgð fyrir hverju láninu
á fætur öðru, og að sendiboðar
eru út um allt, að slá peninga
til einstakra fyrirtækja upp á
ábyi'gð i’íkisins, þá verður þetta
til að skapa þá trú, að íslenzka
ríkið sé einskonar undur meðal
ííkjana, það kunni engu manna-
siði í fjármálaefnum.
Tvö dæmi skulu tilgreind um
almenna þýðingu þessa máls.
Tveir eða fleiri íhaldskaupmenn í
Reykjavík blönduðu sér alveg ó-
tilkvaddir og á miður menningar-
legan hátt í það, að fara að út-
vega íslenzka ríkinu lán, í sam-